DerviŞ sadayî

DEVE

Türkçe'nin çeşitli lehçelerinde devey. tevey, teve, tive, dive, töve ve tebe gibi şekillerde görülen kelimenin etimolojisi yapılamamıştır. Eti, sütü, derisi, yünü, gübresi ve sıcak-kurak iklimin hâkim ol­duğu bölgelerde uzak mesafeler arasın­daki taşımacılığa uygun yapısıyla deve çöllerde yaşayan göçebeler İçin hayatî bir Öneme sahiptir ve bundan dolayı özel­likle Araplar arasında büyük bir değer taşımakta ve "sefînetü's-sahra" (çöl ge­misi) adıyla da anılmaktadır. İbn Haldun'a göre sadece deve yetiştiren bedevîler, deve İle birlikte davar ve sığır yetiştiren diğer göçebelerden daha bedevîdir. Arap­lar, şehirde yaşayan insanlara tanmla uğraştıkları için "ehl-i hadar", çölde ya­şayanlara ise deve yününden yaptıkla­rı çadır, elbise ve diğer eşyaya izafeten "ehl-i veber" demişlerdir. İbn Haldun de­ve yetiştirmeyi sadece bedevîliğin ölçü­sü sayarsa da deve. eski dünyada kıta­lar arası ticarette oynadığı rolle mede­niyetin gelişmesine büyük katkıda bu­lunmuş bir hayvandır. Kur'ân-ı Kerîm'-de, Kureyş kabilesinin yaz ve kış sefer­leri şeklinde düzenledikleri ticaret ker­vanlarının şükrü gerektiren bir nimet olduğu belirtilir.¹⁴¹

Deve ite ilgili kelime hazinesi en zen­gin olan dil Arapça'dır. Yalnız devenin cinsi, yaşı, rengi ve diğer fizikî özellikle­riyle yürüyüş biçimi gibi karakteristik vasıflan üzerine Arapça'da yer alan ke­limeler dahi başlı başına büyük bir kita­bı dolduracak kadar çoktur¹⁴². Atlarla ilgi­li "Kitâbü'l-Hayrier gibi deve ile ilgili olarak da "Kitâbü'l-İbil"ler yazılmıştır¹⁴³. Bunlar­dan, August Haffner tarafından neşre­dilen Asmaî'nin Kitâbü'l-İbil'i¹⁴⁴ gibi pek azı zamanımıza ulaşabil­miştir. Câhiliye şiirinin konularından bi­ri de devedir. Hemen hemen bütün mu­allaka şairleri deveden söz eder. İmru-ülkays, deve üzerine yerleştirilen ve ra­hat bir seyahat ortamı sağlayan hevdec içinde genç kızlar ve kadınlarla birlikte yaptığı yolculukları açık saçık tasvirlerle anlatır. Tarafe'nin 110 beyitlik muallaka-sının üçte birinden fazlası devesine dair­dir. Câhiliye döneminde ölen bir Arap'ın yakınları mezarının başına "beliyye" de­nilen çoğunlukla dişi bir deve getirirler, başını arkaya doğru çevirip bağlarlar. kaçmaması için de ayaklarını keserek aç ve susuz ölüme terkederlerdi¹⁴⁵. Araplar deveyi en büyük yardımcıları olarak tanımış ve gerektiğinde hayatla­rını dahi onun isteklerine göre tanzim etmişlerdir. Hz. Ömer'in. Irak yöresinde kurulacak ordugâh merkezinin yerini tes-bit için Vali Sa'd b. Ebû Vakkâs'a gönder­diği mektupta devenin hoşlanacağı bir mekânın tercih edilmesini istemesi¹⁴⁶ bunun bir örneğidir.

Arapça'da deveye verilen isimler pek çok olmakla beraber en fazla kullanılan­lar ibil, cemel. baîr. nâka, hecin, fâlic ve buhttur. Bunlardan erkek ve dişi deveyi birlikte ve çoğul olarak ifade eden ibilin aslı Akkadca ibilu, erkek deve için kulla­nılan ve Batı dillerine camel, kamel gibi şekillerde geçen cemelin aslı ise Akkad-ca'ya gammalu biçimiyle giren Sumerce gammaldır¹⁴⁷. Cinsi­yet ayırt etmeden tek bir deveye baîr, dişi deveye nâka, tek hörgüçlü deveye "Arap devesi" anlamına ırab, çift hör­güçlü Asya devesine de (Horasan devesi, Baktrian camel) fâlic veya buht denilmek­tedir. İyi koşan develere verilen hecin adı, bu develer daima tek hörgüçlü olduğundan Türkçe'de "tek hörgüçlü de­ve" anlamını kazanmıştır.

Ortadoğu'da yapılan arkeolojik kazı­larda develer hakkında birçok bilgi ele geçirilmiştir. Mezopotamya'da ve diğer Sâmî topraklarında bulunmuş çeşitli ka­bartmalarda develi muharip, tek veya diziler halinde ganimet olarak götürü­len deve ve kervan tasvirlerine rastlanır. Bu kabartmalardaki develerin koşum takımlarının bugünkülerden pek farklı olmadığı dikkati çekmektedir. "Aribu/ Aribi" yazılışıyla ilk defa Arap adının or­taya çıktığı çivi yazılı Asur tabletlerinde de Arapların develi muharip oldukların­dan ve III. Salmanasar'ın (.ö. 858-834) ordusuna 1000 kişilik bir develi birlikle katıldıklarından bahsedilir.¹⁴⁸

Deve kutsal kitaplarda oldukça fazla zikredilmiştir. Adı verilmemekle birlik­te Hz. Nuh'un gemisine aldığı hayvanlar arasında da bulunmalıdır; çünkü onun gemiye her cins hayvandan birer çift al­dığı bilinmektedir¹⁴⁹. Genellikle Ortadoğu bölgesine gelen pey­gamberlerin deveden mutlaka faydalan­dıkları görülür. Eski Ahid, Hz. İbrahim'in birçok hayvanı arasında develerinin de olduğundan¹⁵⁰; Hz. Eyyûb'un önceden sayıları 3000'i bulan develeri­nin, çektiği eziyete sabredip şifaya ve yeniden servete kavuştuktan sonra di­ğer mallarıyla birlikte iki katına çıktı­ğından¹⁵¹; Hz. Ya'küb ile ailesinin Ken'ân ülkesine develerle gittiklerinden¹⁵²; Hz. Davud'un develerine bu konudaki maha­retleri sebebiyle Arap bakıcılar tuttu­ğundan¹⁵³; Sebe meli­kesinin (Belkıs) Hz. Süleyman'a baharat. altın ve değerli taşlardan oluşan hedi­yelerini develerle getirdiğinden¹⁵⁴ ve İsrâiloğulları'nın Bâbi! sür­gününden Kudüs'e dönerken develerden faydalandıklarından¹⁵⁵ söz eder. Eski Ahid deve eti hakkında bazı hüküm­lere de yer vermiştir. Meselâ geviş ge­tirdiği halde çatal tırnaklı olmaması se­bebiyle devenin eti İsrâiloğullan'na ha­ram kılınmıştır¹⁵⁶; ancak Tekvîn'de deve sütü içtik­lerine dolaylı olarak işaret edilmektedir (32/15) Kur'an'da, azgınlıkları sebebiy­le ceza olarak yahudilere haram kılındı­ğı belirtilen tırnaklılar arasında devenin de olduğu anlaşılmaktadır¹⁵⁷. Deve Yeni Ahid'de de muhtelif ve­silelerle geçmektedir. Bunların birinde­ki, "devenin iğne deliğinden girmesinin zengin adamın göklerin melekûtuna gir­mesinden daha kolay olduğu" şeklinde­ki teşbih¹⁵⁸ benzer biçimde Kur'an'da da yer almakta, Allah'ın âyet­lerinden yüz çeviren kibirli insanlara gök kapılarının açılmayacağı ve onların deve iğne deliğinden geçinceye kadar cenne­te giremeyecekleri belirtilmektedir.¹⁵⁹ Hz. Yahya'nın deve yününden elbise giydiği de Yeni Ahid'de yer alır¹⁶⁰. Bunlardan başka Kitâb-ı Mukaddes'in daha birçok yerinde devenin zikredildiği görülmekte­dir.¹⁶¹

Kur'ân-ı Kerîm'in Yûsuf sûresinde kıs­sa vesilesiyle. Ken'ân ve Mısır arasında gelip giden deve kervanlarından (îr) do­laylı olarak söz edilmekte, sonunda Ya -küb ailesinin Mısır'a gitmesi anlatılmak­tadır. Kuranın yedi yerinde geçen nâ­ka ile Hz. Salih'in mucizesi olan, Semûd kavminin kendisiyle sınandığı, kayalar­dan çıkan deve kastedilmiştir. Kur'an'-da yer alan, "Deveye bakmazlar mı nasıl yaratılmıştır?"¹⁶² mealin­deki âyetle inkâr edenlerin dikkati de­venin yaratilışındaki olağan üstü duru­ma çekilmekte ve Allah'ın kudretini an­lamaları istenmektedir. Gerçekten de deve ağır bir yükle çok uzak mesafeyi, birkaç hafta bir şey yiyip içmeden ve günde 200 kilometreye kadar yürüyerek katedebilen yegâne hayvandır. Deve, ge­rektiğinde gıda olarak kullanılmak ve birtakım karmaşık kimyasal işlemler so­nucu suya çevrilmek üzere yağ depola-yan hörgücü; kum fırtınalarına karşı özel perdelerle donatılmış burnu, çift sıra kirpikli gözleri, içi tüylü kulakları; diken­li bitkileri yemeye uygun ağız yapısı ve bunları hazmedebilen sindirim sistemi; aşın sıcağa ve soğuğa dayanma kabili­yeti ve bir defada 60 litre su içebilmesi gibi özellikleriyle Cenâb-ı Hakk'ın kud­retinin açık bir delilidir. Kuvvetli bir ha­fızası olan deve, fırtınalarda kum tepe­lerinin yer değiştirmesine rağmen çöl­lerde yolunu şaşırmaz. Çölde haftalarca süren uzun yolculuklarda zor duruma düşen Araplar devenin vücudundaki su­dan faydalanırlar. Bizans'a karşı Ebû Ubeyde'ye yardım için ordusunu çölden geçirerek İrak cephesinden Suriye cep­hesine intikal ettiren Hâlid b. Velîd bu sayede askerlerini büyük bir felâketten kurtarmıştır.

Câhiliye Arapları, "bahire" adını ver­dikleri bazı dişi develerden faydalanma­yı günah sayar ve onları tanrılara ada­yıp serbest bırakırlardı. Hastalıktan kur­tulma, kaybolan birinin bulunması veya geri dönmesi, bir dileğin gerçekleşme­si gibi durumlar için adanan deveye de "sâibe" (kendi haline terkedilmiş) denir ve istenen şey gerçekleşirse yine ser­best bırakılarak üzerine yük vurulmaz ve binilmezdi. Aynı şekilde erkek ve dişi ikiz doğuran deveye "vasile", sulbünden on döl alınan erkek deveye veya on do­ğum yapan dişi deveye "hâm" adını ve­rir ve "sırtını korudu" diyerek onlardan da faydalanmayı haram sayarlardı. Bazı müfessirlerce Amr b. Luhay tarafından konulduğu rivayet edilen bu bâtıl inanç­lar, "Allah bahire, sâibe, vasile ve hâm diye bir şey kılmamıştır. Fakat İnkâr edenler Allah'a yalan uyduruyorlar, ço­ğu da akıl erdiremiyor"¹⁶³ mealindeki âyetle iptal edilmiştir. Ayrı­ca En'âm sûresinin 144. âyetinde deve­lerin ne erkek ne dişi ne de yavru olarak hiçbir şekilde haram kılınmadığı açık­ça belirtilmiştir. Hadisler de deveyle il­gili bazı Câhiliye âdetlerini kaldırmıştır. Bunlardan biri "fera'" denilen ilk yavru­nun, annesinin nesli çoğalır ve bereketli olur İnancıyla putlara kurban edilme­sidir. Bazılarına göre fera', deve sayısı 100'e ulaştıktan sonraki ilk yavrudur. Hz. Peygamber'İn kaldırdığı diğer bir kurban ise "atîre"dir. Receb ayının ilk on gününde kesildiği için "recebiyye" de denilen bu kurbanların kanları putlar üzerine serpilirdi.¹⁶⁴ Bu konuda bazı farklı yorum ve rivayetler bulunmakla beraber sonuç itibariyle Hz. Peygamber bu uygulamaları kaldırarak, İslâm'da fera' ve atîre yoktur" demiş­tir.¹⁶⁵ Ay­nı şekilde hac ve umre sırasında kesilen develerle ilgili bazı Câhiliye dönemi âdet­leri de yine Hz. Peygamber tarafından kaldırılmıştır.¹⁶⁶

Hz. Peygamber'İn hayatının büyük bir kısmı deve sırtında geçmiştir. Küçük yaş­larında amcalarının yanında, gençliğin­de ve Hz. Hatice'nin ortağı olarak tica­ret kervanlarını yönettiği dönemde de­velerle yakından ilgilenmiş, bi'setten son­ra da hicret, askeri seferler ve hac sıra­sında onlardan faydalanmıştır. İslâm'ın gelişmesinde en önemli merkez olan Mescid-i NebevTyi ve evini de devesinin çöktüğü yere yaptırmıştır. Hz. Peygam­ber gelmeden Önce hakkında yapılan ke­hanetler arasında onun deve sahibi ve­ya deveye binen biri olacağı da bulun­maktadır¹⁶⁷. Hatta Hindu-izm'in kutsal kitaplarında (Vedalar), çöl­ler diyarından çıkacağı ve deveye bine­ceği bildirilen Maman Rişi'nin Hz. Pey­gamber olduğu sanılmaktadır¹⁶⁸. Hadislerde deve zekât, diyet, megâzî vb. birçok konuda ve mesellerde zikredilmiştir. Hz. Peygam­ber, iman ve ibadet konularındaki ihmal­leri, kendilerini beğenmişlikleri ve sert tabiatları sebebiyle "ashâbü'1-ibil" dedi­ği bedevileri yererken¹⁶⁹, "Deve sa­hibi için berekettir (zenginliktir)" diyerek deveyi över¹⁷⁰. Hz. Peygamber, koyunlar için yapılmış ağıl­larda namaz kıldığı halde deve barınak­larında (atan/a'tân, mebrek/mebârik) kıl-mamıştir. Bunun sebebi, genelde uysal olmasına rağmen devenin hoşlanmadığı veya mahiyetini anlamadığı bir şeye he­men hücum edip ısırması ve tekmelemesi olsa gerektir. Hz. Peygamber'İn kasvâ adlı devesi meşhurdur. Ced'â ve adbâ da denilen bu deve zaman zaman düzenlenen yarışlarda daima önde gi­derken sonunda geçilmiş ve bu durum ashabın üzülmesine sebep olmuştu¹⁷¹. İbn Sa'd Hz. Peygamber'İn, ailesinin sütleriy­le geçindiği hepsinin ayn bir adı bulunan sağmal develerinden (likha veya lekha, çoğulu likâh} bahseder¹⁷². Resûl-i Ekrem'in miras olarak pa­ra, koyun ve deve bırakmadığı yolunda­ki rivayetlerden anlaşıldığına göre¹⁷³ bu deve­leri vefatından önce elinden çıkarmış, büyük bir ihtimalle de tasadduk etmiş­tir. Hz. Peygamber sefere çıkacağı za­man devesini genellikle Esla' b. $erîk b. Avf hazırlardı. Huzâî. Asr-ı saâdet'teki devlet yönetimini anlatırken deveci için "Sâhibü'r-râhile" adıyla bir bab açmışti¹⁷⁴. Kettânî bunu biraz daha geliştirerek Hz. Peygamber'İn devesinin yularını, üzen­gisini tutan, sağmal develere çobanlık eden, nağmelerle develeri coşturanları ayn başlıklar altında verir.¹⁷⁵

Araplar kadar olmamakla birlikte Türk­ler de deve yetiştirmiş ve özellikle taşı­macılıkta, daha çok kendi bölgelerinde yaşayan çift hörgüçlü deveden faydalan­mışlardır. Bilhassa Ortaçağ'da İpek yo­lu üzerinde bulunan Türk ülkeleri deve kervanlarının devamlı geçtiği yerler ha­line gelmiştir. Türkler'le Araplar arasın­da deve kültürü bakımından bazı ben­zerlikler bulunmaktadır. Meselâ Arap şi­irinde görülen kadının güzelliğini deve­ye benzetme âdeti Türkler'de de vardır ve özellikle Yörükler şişmanca güzel ka­dınlar İçin "maya (dişi deve) gibi" derler. Araplar kızıl develeri (humre'n-neam) çok değerli sayarlar {Lisânü'l-'Arab, "hım" md.) ve kıyaslama için, "Onu kızıl deve­lerle değişmem" derler. Türkler'de de kızıl develer kıymetlidir. Dede Korkut Kitabı'nda "katar katar kızıl develer" ta­biri zenginlik ifadesi olarak pek çok yer­de kullanılmıştır¹⁷⁶. Aynca yine Dede Korkut'ta yer alan. "Şahbaz atlar içtiği su. kızıl develer ge­lip geçtiği su" tasviri de¹⁷⁷ Türkler'e göre kızıl devenin geçtiği yere kıymet ve asalet kazandırdığını göstermektedir.

Türkçe'de bulunan deve ile ilgili keli­melerin sayısı Arapça'dakiler kadar faz­la değildir; ancak bunların birçoğu yazı­lı kaynaklara geçmemiş ve unutulmuş olmalıdır. Bununla birlikte halen deve yetiştirilen bölgelerde deve ile ilgili hayli kelime yaşamaktadır. Erkek deveye buğ­ra veya buğur denilmektedir; Kâşgarlı Mahmud Buğra Han'ın adının buradan geldiğini belirtir. Dede Korkut Kitabı'n-da Bânû Çiçek için Bamsı Beyrek'ten is­tenen mallar arasında "bin maya görme­miş buğra" da yer alır¹⁷⁸, Böyle­ce erkek ve dişi develer için kullanılan kelimelerin her ikisi birlikte zikredilmiş­tir. Develer yaşına ve cinsine göre kü­kürt, lök, daylak, dorum, kayalık (kaya-lak). kirinci (kipind). boz, tülü, yoz, nacır gibi adlar almaktadır. Köşek ( kü­çük ?) "deve yavrusu" demektir ve Yö-rükler'de anneler çocuklarını "kuzum" gi­bi "köşeğim" diye de severler. Deve yav­rusuna yer yer bidi ve potuk da denir. Devenin çeşitli Türk lehçelerinde daha birçok adı vardır. Meselâ Kara Kırgızlar genel olarak deveye tö, erkek deveye buğra, dişi deveye ingen, deve yavrusu­na taylak veya tö botusu demektedirler. Türkler'de deve kurban etmek, Araplar'-da olduğu gibi diğer hayvanlara göre da­ha üstün sayılmıştır. Halen Anadolu'nun bazı yörelerinde ziyarete gelen parti li­derleri için deve kesme âdeti vardır. De­de Korkut Kitabı'nda Deli Dumrul'un babası oğluna hitaben doğumunda kes­tiği kurbanları kastederek, "Doğduğun­da dokuz buğra öldürdüğüm aslan oğul" der¹⁷⁹. Timur'a giden İspanya elçi­si Klaviyo seyahatnamesinde, Nîşâbur'-da 400 çadırdan müteşekkil bir kabile­nin 20.000 devesi olduğundan ve bunların Timur'a her yıl 3000 deve verdik­lerinden söz eder¹⁸⁰ Halen bu bölgede devenin büyük bir değeri vardır.

Selçuklu ve Osmanlılar'ın askeri teş­kilâtında devenin önemli bir yeri olduğu muhakkaktır. Marsigli, çöllerden ve sı­cak ülkelerden getirilen develerin Türk­ler tarafından kullanıldıkları müddetçe İyi bakıldıklarını söyler¹⁸¹. Ona göre Osmanlılar'ın develeri maya, lök ve hecin diye üçe ayrılmaktadır ve sonun­cuları bunların en değerlisidir. MarsigÜ, Kara Mustafa Paşa'nın Viyana kuşatma­sı sırasında, orduda bulunan iki hecin devesi sayesinde, savaş alanına getiri­len bazı mukaddes emanetleri kurtara­bildiği rivayetine de yer vermektedir¹⁸². Osmanlılar deve için Farsça'­dan alınmış şütür/üştür kelimesini de kullanırlar ve Yeniçeri Ocağı'ndaki deve­cilere şütürbân derlerdi. XVII. yüzyılın ikinci yarısının başlarında cemaat orta­larından yirmi beşinin deveci ortası ol­duğu anlaşılmaktadır. En fazla saygı gö­ren zabitlerden olan ve "şütürbân ağa" denilen deveci ortası kumandanlığına yayabaşılıktan geçilirdi. Bunların en kı­demlisine "başdeveci" denir ve bu ağa terfi ettiğinde haseki ağa (hünkâr hase­kisi) veya Acemi Ocağı'nın Rumeli ağası olurdu. Devecilere XVI. yüzyılın ilk yarısın­da 28.000 akçe ile zeamet verildiği gö­rülmektedir¹⁸³. Sarayın develerine ba­kanlara "sârbân" veya "sârvân", reisleri­ne de "sârbânbaşı" denilirdi. XVII. yüzyı­lın ortalarında Has Ahır'a bağlı devele­rin sayısı 1000 katardı. Bu develer Ana­dolu'nun çeşitli yerlerinden tedarik edi­lerek cinsiyetlerine göre ayrılırdı. Dişi develere bakanlara "sârbân-! mâde", er­kek develere bakanlara "sârbân-ı ner" adı verilir, bunların yanında ayrıca deve­lerin teçhizatını sağlayan ve bu kısmın diğer ihtiyaçlarını gören başka görevli­ler de bulunurdu¹⁸⁴. Osmanlı ordusunda ağırlığı taşıyan hayvanlardan olan develerin sayısı gidilecek sefere göre değişir­di. Develer bakıma alınarak yağlanır, ondan sonra sefere çıkılırdı. Topçular Kâ­tibi Abdülkadir Efendi, "...Ordu-yı Hümâ-yûn'da sârvânlar kethüdası davet olu­nur. Göç ferman oldukta üştürler rev-ganları (rugan, deri) âdet üzre yağlanma­yınca yükler çekilmez" demekte ve Ana­dolu yönünde sefere çıkarken develerin bakımının İznik civarında yapıldığını be­lirtmektedir¹⁸⁵. Abdülkadir Efendi'nin verdiği bilgiye göre 1006'da-ki (1597) Vâsıt seferine 800 katar¹⁸⁶, 1030 (1621) tarihli Lehistan sefe­rine de 1200 katar (8400 adet) erkek ve dişi deve götürülmüştür¹⁸⁷. Seferlerde ayrıca zahire ve mühim­mat nakli için Türkmen aşiretlerinden kira ile tutulan devecilerden de fayda­lanılmaktaydı. Türkmenler arasında "bu-ğurcu" denilen ve devlet için deve yetiş­tirmekle yükümlü tutulanlar vardı. Sa­raydan yola çıkarılan surre alayları Hi­caz'a develerle gönderilir, halk da hacca yine deve ile giderdi.

Ağır ve hafif olmak üzere ikiye ayrı­lan deve kervanlarının ticari hayatta bü­yük bir önemi vardı. Ağır kervanlardaki develerin her biri beşer, altışar, hafif ker-vanlardakiler ise üçer kantar (44 okka/ 57 kg.) yük taşırlardı¹⁸⁸. Her de­venin burun deliğinden geçirilen ince bir ip öndeki devenin sağrısına ve zor bir du­rumda kolayca çözülebilecek şekilde bağ­lanırdı. En sondaki devenin boynuna ası­lan özel bir çıngırak, katarın sağlıklı bir şekilde yol alıp almadığını önde veya yan­da giden deveciye haber verirdi.

Deve donanımı çok eski dönemlerden beri fazla bir değişikliğe uğramamıştır. Devenin palanına "hamut" (havut) adı verilir. Halk arasında hamudun yumu­şak maddelerden yapılmış örtü şeklinde olanına "hatapsız", ahşap (hatap) bir iskelet üzerine kaplanmış olanına da "hataplı" denilmektedir. Araplar bunun büyüklerine "rahl", yeni yetişen iki yaş­larındaki develeri yüke alıştırmak için vurulan küçüklerine ise "kateb" demek­tedirler. Develerin çeşitli yerlerine kü­çük çanlar ve atlarda olduğu gibi boyun­larına nazarlık takma âdeti Türkler ve Araplar arasında yaygındır. Hamutlar üzerine monte edilen, ahşap çubukların birbirine tutturulması ve üzerinin örtül-mesiyle meydana getirilmiş, özellikle ka­dınların rahat yolculuk yapmasını sağ­layan küçük odaya "hevdec" veya "mah­fe" adı verilir. Hz. Âişe, Cemel Vak'ası'nda ordusunu asker adlı devesinin sırtında böyle bir hevdec içinden idare etmiştir.

Deve yüke, soğuk ve sıcağa, açlık ve susuzluğa uzun müddet tahammül eder. Fakat hastalandığı, yaralandığı zaman iyileşmesi zordur, bu sebeple özel bir bakıma ihtiyacı vardır. Sefere çıkılmadan ve sırtına yük vurulmadan önce sinekle­rin rahatsız edip yükünü atmasına se­bep olmaması için arkasına ve yaralan­maması için kolanların geldiği yerlere "püse" denilen katranla karıştırılmış yağ sürülür. Yiyecek olarak ot ve dikenin ya­nında "lop" denilen kepekli ve tuzlu bir hamur verilir. Deve genelde uysal ve has­sas bir hayvandır; üzüntüsünü ve sevin­cini belli eder ve müzikten çok hoşlanır. Bunun için Arap edebiyatında önemli bir yeri olan ve "hidâ" (hudâ) denilen deveci ezgileri söylenerek yönetilir-, bu husus­ta ashaptan Enceşe'nin maharet sahibi olduğu rivayet edilmektedir. Kızgın de­veler çok tehlikelidir. Nitekim Dede Kor­kut Kitabi'nda Kanturalı'nın. Trabzon tekfurunun kızı Selcen Hatun'u alabil­mek için dövüşmek zorunda bırakıldığı kızgın boğa ve aslanı kolaylıkla öldürdü­ğü halde kızgın kara deve karşısında, sonunda onu da öldürmekle birlikte çok zor durumlara düştüğü anlatılmaktadır.¹⁸⁹

Hz. Peygamber zamanında çok sevi­len deve yarışları, bugün Birleşik Arap Emirlikleri başta olmak üzere Körfez ül­kelerinde düzenli bir şekilde tertip edil­mekte ve bu yarışlar, müşterek bahis oynamanın yasak olduğu özel yapılmış stadyumlarda, yerli ve yabancı büyük kalabalıklar tarafından heyecanla sey­redilmektedir. Aynı şekilde Türkiye'de de özellikle Aydın'da yapılan geleneksel deve güreşleri turistlerin büyük ilgisini çekmektedir.

Bibliyografya:

Lisânü'l-'Arab, "bht", "hmr" md.leri; Dîuâ-nü lugâti't-Türk Tercümesi, I, 420, 443, 521; 11, 84, 181, 195, 255, 256; III, 49, 113, 225; Clauson, Dictionary, s. 447-448; NBD, s. 181 -182; v. Soden. AHW, s. 273, 363; Ahmed es-Sarhâvî. Mu'cemü't-me'&cim, Beyrut 1987, s. 104-106; Buhârî, "'Akika", 3, 4, "Bed'ul-halk", 15; Müslim. "Edâhî", 38, "îmân", 85; İbn Mâce, "Ticârât", 69, "Veşâyâ", 1; Ebû Dâvüd. "Edeb", 8, "Edâhî", 19; Tirmizî, "Edâhî", 15; Yedi As­kı: ei-Muatiakatü's-seb' (trc. Şerafcddin Yalt-kaya), İstanbul 1985, s. 18-127; İbn Sa'd. et-Tabakât, !, 159; II, 260. 494-495; Câhiz, Kitâ-bü'l-Hayevân, i, 152, 154, 297; VI, 216-217; Belâzürî, Fütûh (Fayda), s. 395; Dede Korkut Kitabı (nşr. Muharrem Ergin), Ankara 1958, s. 38, 40, 45, 48. 54, 59. 85, 86, 117, 163, 186, 190; İbn Sîde, ei-Muhaşşaş. Beyrut 1398/1978, 11/7. sifr, s. 2-175; Esmaî, Kitâbû't-İbiUnşr A Haffner), Leipzig 1905. s. 67-157; İbnü'l-Esîr. en-Mihâye, I, 156; ili, 178; Nüveyrî. Mihâyetü'l-ereb, X, 103-120; Huzâî, Tahrîcud-delâlâti's-sem'iyye, s. 398; Klaviyo. Timur Deorinde Ka-dis'ten Semerkand'a Seyahat (trc. Ömer Rıza Doğrul), İstanbul 1975, I, 140; İbn Haldun, Mu­kaddime (Uludağ), I, 418; Demîrî, Hayâta'I-ha-yeuân, I, 12-15, 112-116, 166 170; II, 269-273; Topçular Kâtibi Abdülkadir Efendi, Târih [haz. Ziya Yılmazer, doktora tezi, 1990), İÜ Ed.Fak. Genel Kitaplık, nr. TE 80, s. 152, 563, 840; Mar-sigli, Osmanlı İmparatorluğunun Askert Vazi­yeti, s. 184-186; Mahmûd Şükrîel-Alûsî. büiû-ğu'l-ereb, III, 36-41; Uzunçarşıh, Kapıkulu Ocak­ları, I, 213, 443; a.mlf., Saray Teşkilâtı, s. 495-496; Mehmed Kaplan, "Dede Korkut Kitabın­da Hayvanlar", Ftıad Köprülü Armağanı, İs­tanbul 1953, s, 276-290; M. Abdullah es-Sânî. ei-İbiiül-tArabiyye, Kuveyt 1983, s. 23-178; A. H. Vidyarthi - U. Ali. Muhammed in Parsı, Hİndoo and Buddhist Scriptures, New Delhi 1983, s. 87; Hüseyin Yûsuf Mûsâ - Abdülfet-tâh es-Saîdî, el-İfşâh fî te'üUi'i-luğa, Beyrut, ts. (Dârü'l-Fikr), s. 706-774; Suraiya Faroqhi, Toıvns and Toujnsmen of Ottoman Anatolia, Cambridge 1984, s. 52-60; a.mlf.. "Camels, Wagons and the Ottoman State in the Sixteenth and Se-venteenth Centuries", MES, XIV (1982), s. 523-539; P. Crone, Meccan Trade and the Rise of islam, Oxford 1987, s. 205-211; Halûk Nurba-ki, Kur'ân-ı Kenm'den Âyetler ve İlmî Gerçek­ler, Ankara 1988, s. 160-162; Feridun Emecen, XVI. Asırda Manisa Kazası, Ankara 1989, s. 139, 266-267; Abdülhay el-Kettânî, et-Terâtîbü'i-idâ-riyye (Özel), II, 96-104; Nebi Bozkurt. Hz. Peygamber Devrinde Hicaz Folkloru (doktora te­zi, 1991), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 90-94; Münir Atalar. Osman/ı Devletinde Surre-i Hümâyûn ue Surre Alayları, Ankara 1991, s. 160; İlber Ortaylı, "Devenin Taşıma Maliyeti Eğrisi Üzerine Bir Deneme", SBFD, XXVIII (1973-74), s. 181-190; Naci Eren. "Deve Do­nanımı ve Deve ile İlgili Bilgiler", TFA, sy. 356 (1979), s. 8594-8596, 8623-8625; sy. 357 (1979); İ!han Şahin, "1638 Bağdat Seferinde Zahire Nakline Memur Edilen Yeni-il ve Halep Türkmenleri", TD, XXXIII (1982), s. 523-539; Suliman Bashear. "Riding Beasts on Di-vine Missions: an Examination of the Ass and Camel Traditions", JSS, XXXVI (1991); Pakalın. I, 434; III. 128; J. A. Thompson, "Ca­mel", IDB, I, 490-492; Ch. Pellat, "Ibil", El' (İng.l, III; 665-668; M. A. J. Beg, "Djammâl", El2 Suppl. (İng ), s. 241; Richard W. Bulliet. "Ca­mel", Elr., IV, 730-733; Sargon Erdem. uAmâ-lika", D/A II, 558.

Deve ile İlgili Fıkhî Hükümler. Fıkıh âlim­leri deve İle ilgili özel hükümleri etinin yenmesi, zekâtı, kurbanlık olarak kesil­mesi, diyet olarak ödenmesi veya diyet miktarının tesbitinde ölçü kabul edilme­si ve ganimetteki payı gibi belli başlı ko­nularda ele almışlardır.

Deve etinin helâl olduğu konusunda fıkıh âlimleri görüş birliği içindedir. Ke­siminin kolay olabilmesi için ayakta ke­silmesi ve bir ayağının bağlanması tav­siye edilmiştir¹⁹⁰. Zekât açısından devenin nisabı Hz. Pey­gamber tarafından beş olarak tesbit edil­miştir¹⁹¹. Beş de­veden dokuz deveye kadar bir koyun, on­dan on dörde kadar iki, on beşten on do­kuza kadar üç ve yirmiden yirmi dörde kadar da dört koyun zekât olarak veri­lir. Bundan sonra deve sürüsüne ait ze­kâtın ölçüsü ise çeşitli yaşlardaki deve­lerden ödenmek üzere farklı kademeler­de artarak devam eder¹⁹². De­ve kurban olarak kesilebilir. İstendiği takdirde sığırda olduğu gibi yedi kişi ta­rafından ortaklaşa kurban edilebilir.

Deve, İslâmiyet'in doğuşu sırasında Araplar arasında yaygın ve ortak bir malî değer ölçüsü durumundaydı. Hatta o dö­nemde Araplar "mal" tabiriyle genellik­le deveyi kastederlerdi. Bu sebeple di­yet ödenmesini gerektiren adam öldür­me suçunda deve diyet miktarının belir­lenmesi açısından ölçü olarak kabul edil­miştir. Hz. Peygamber'den rivayet edi­len hadislere göre bu miktar 100 devedir¹⁹³. Bazı hadis­lerde söz konusu diyetin dinar, dirhem, sığır ve elbise cinsinden mallarla da takdir edildiği görülmekteyse de¹⁹⁴ İbn Hazm ile Şâfıî ve Hanbelî fakihlerinin çoğuna göre diyet­te aslolan devedir. Dinar, dirhem, sığır, elbise vb. şeylerle yapılan diyet tesbitle-ri devenin kıymetini açıklamak ve belir­lemekten ibarettir. Ebû Hanîfe, İmam Mâlik ve bazı Hanbelî fakihlerine göre ise devenin yanı sıra altın ve gümüş de diyet miktarının belirlenmesinde ölçü sayılır. Öte yandan öldürmenin kasıtlı veya hata ile yapılması diyet olarak ve­rilecek develerin sayısını etkilemese de cins ve vasıflarını etkiler.¹⁹⁵

Fıkıh âlimlerinin çoğunluğuna göre ga­nimet taksiminde gaziye devesi için ay­rı bir pay verilmez. Ancak Ahmed b. Han-bel'den bu konuda farklı iki ayrı görüş nakledilmiştir. Bu görüşlerden kuvvetli olanına göre at üzerinde savaşma imkâ­nı olduğu halde deve üzerinde savaşa iş­tirak eden kimseye ayrı bir pay verilmez. Diğer görüşe göre ise herhangi bir şart koşulmaksızın deve için de bir pay ayrı­lır. Hasan-ı Basrî'nin de bu görüşte oldu­ğu kaydedilmektedir.¹⁹⁶

Bibliyografya:

el-Muuatta', "\Jkul", 1; Dârimî. "Zekât", 3; Buhârî, "Et'ime", 53, "Hac", 118-119, "Zekât", 32, 42, 56; Müslim. "Hayız", 90, 97; İbn Mâ-ce, "Taharet", 65, 67, "Zekât", 6, "Diyât", 16; Ebû Dlvûd. "Taharet", 71, 74, "Diyât", 16, "Edâ-hî", 17; Tirmizî. "Taharet", 41, 58, 60, "Zekât", 4; Nesâî, "Zekât", 5, 18, "Kasâme", 47; Sah-nûn, et-Müdeuüene, VI, 175-176; İbn Hazm. el-Muhaliâ, X, 388-389; Şîrâzî. ei-Mühezzeb, I, 31, 152-154, 245; II, 196-197; Kâsânî. el-Bç-da'?, II, 26-27; VI, 200; ibn Kudâme. et-Muğ-ni, III, 431-432; VII, 759; VIII, 408-409; İbn Ha-cer. Fethu't-bari(Sa'd], VIII. 27-28; İbnü'l-Hü-mâm. Fethut-kadîr (Bulak], IV, 428; Desûki. Haşiye 'ale'ş-Şerhi'!-kebîr, IV, 118-119; Şev-kânî. Neytul-eütSr, I, 237-239; İbn Âbidîn. Red-dul-muhtâr, VI, 367-368; Mü.F, 1, 182-183; Mü.Fİ, I, 201-211.