DevriMİn toplumsal-ekonomiK İLİŞKİleriNİn hukuki kuruluşu ve yönetsel omurgasi

Devlet İşletmeciliği: Kapitalist Üretim İlişkilerinin Altyapısı

Devlet yatırımları, bu dönemde demiryolları, kömür yıkama, liman işletmeciliği, bankacılık gibi alanlarda yoğunlaşmaktadır. Bu alanların ticari ilişkilerin kurulmasına altyapı hazırlığı için zorunlu sektörler olduğu açıktır.

1925 yılında devletin şeker fabrikalarına yaptığı yatırımların sonuçları alınmaya başlamıştır: 26 Kasım’da Alpullu (Kayseri) Şeker Fabrikası; 17 Aralık’da Uşak Şeker Fabrikası açılışı yapılmıştır. ¹³²

Yeni yatırım alanlarından biri, kömür ticaretinin genişletilmesi ve geliştirilmesi amacıyla kömür yıkama (lavvar) tesisinin kurulmasıdır. 24 Nisan’da kabul edilen 821 sayılı “Ereğli Kömür Havzasında Yıkama Tesisatı ve Vesaiti Nakliye İnşaatı için İstikraz Aktine ve Taahhüdâta Girişilmesine Mezuniyet İtasına Dair Kanun” ile Kilimli ve Kozlu'da iki tane lavvar (kömür yıkama) tesisi kurulması için, bu lavvarların geliri karşılık gösterilmek üzere, bir buçuk milyon liraya kadar kredi almaya Ticaret Bakanlığı yetkili kılınmaktadır. Bu şekilde, Ereğli kömür havzasında üretilen kömürlerin yıkanarak, kalite bazında ayrılarak satışa sunulması sağlanacaktır. Bu süreç sonunda, kömürün değeri artacaktır. Lavvarlar, Türkiye İş Bankası, Seyrisefain İdaresi ile Sanayi ve Maadin Bankası'nın iştirakleri ile işletilecektir.¹³³

Ayrıca, ticaretin desteklenmesi amacıyla liman işletmelerine de yatırım yapılması gerekli görülmektedir. 16 Ocak’da kabul edilen 719 sayılı “Seyrisefain İdaresi 1341 Senesi Bütçesinde Münakale İcrasına ve İdarei Mezkûrenin Liman Tahmil ve Tahliye Şirketlerine İştiraki Hakkında Kanun” ile 619 sayılı Limanlar Kanunu gereğince her limanda yükleme ve boşaltma, su ve kömür dağıtma işlerini tanzim edecek bir şirket kurulması için Hükümete yetki verilmiştir. Bu doğrultuda kurulacak şirketlere aktarılmak üzere tahsisat verilmesi amacıyla düzenlenen Kanun ile Seyrisefain İdaresine bu şirketlere iştirak olma yetkisi de verilmektedir.¹³⁴

15 Şubat’ta kabul edilen 740 sayılı “İstanbul Limanı Tahmil ve Tahliye Türk Anonim Şirketinin İstikraz Edeceği 500 000 Liraya Maliye Vekâletinin Kefaletine Mütedair Kanun” ile önemli bir ticaret merkezi olan İstanbul liman işletmesinin çağdaş bir görünüme ve işleyişe sahip olması için Seyrisefain İdaresi, Sanayi ve Maadin Bankası, İş Bankası ve Mavnacılar Cemiyetinin katılımı ile kurulan bir Anonim Şirkete limanın iyileştirilmesi için borç sağlanması amaçlanmaktadır.¹³⁵

Maden işletmeciliği ise yeni olmamakla birlikte genişleyen yatırım alanlarından biridir. 1926’da Zonguldak’ta 1 milyon sermaye ile Maden ve Kömür İşleri Anonim Şirketi (TÜRK-İş) kurulmuştur.¹³⁶

Emlak ve Eytam Bankası: Sermayeye Finansman (Kredi) Desteği

22 Mayıs’da 844 sayılı “Emlâk ve Eytam Bankası Kanunu” ile “[h]er biri ellişer lira itibarî kıymetinde dört yüz bin sehime münkasem yirmi milyon Türk lirası sermaye ile berveçhiati hukuk ve imtiyazatı haiz olarak bir Emlâk ve Eytam Bankası Türk Anonim Şirketi teşkili için Hükümete mezuniyet verilmiştir” (md.1). Yetimler için kurulan Eytam sandıklarındaki para Emlak Bankası kurulması için aktarılacaktır. Bu doğrultuda, Emlak ve Eytam Bankası, 10 milyon lira Eytam sandıkları ve 10 milyon lira Maliye Bakanlığı katkısı ile kurulacaktır.¹³⁷

Kanunun gerekçesinde, bu şekilde hem memleketin geleceği için önemli olan Emlak Bankasının kurulabileceği, hem Bankanın elinde bulunan emlaklar karşılığında tahvil basacağından zarar etme ihtimali olmayan bir tarzda birikimlerin de artmasının sağlanabileceği öngörülmektedir.

Emlak Bankası emlak karşılığında kredi verecektir. Diğer bir deyişle, Banka, gayrimenkul değerlerin menkulleştirilmesini sağlamaktadır. Maliye Bakanı Hasan Bey’e göre, “Ashabı emlâk bir çek halinde evini arsasını cebinde taşıyabilecektir.”¹³⁸ Bu doğrultuda, sermaye kredi hacmi artırılmaktadır. Sermayenin merkezileşmesi ve yoğunlaşmasında en önemli etken olan bankacılık sektörü ve kredi hacminin artırılması temel amaç gibi gözükmektedir.

Anonim Şirket olarak kurulan Banka’nın sermayesi, amacı, işleyişi, idari birimleri ve yöneticilerin seçimi 11 Temmuz tarihli bir talimatnameyle düzenlenmiştir.¹³⁹ Bu düzenlemeye göre, şirketin kuruluş amacı “bina ve üzerine bina inşa olunacak arsa sahiplerine ikrazatta bulunmak”tır (md.1).

Bankanın organları, üyelerin seçimi ve görevleri aşağıdaki tabloda gösterilmektedir.

Tablo Emlak ve Eytam Bankası Teşkilatı

Organ	Üyeler ve Seçimi	Görevi
Genel Kurul (Heyeti Umumiye)	Tüm hissedarlar	Bütün işlemleri kararlaştırmak veya kabul ve tasdik etmek (md.81)
İdare Meclisi	12 üye (2’si Adalet Bakanlığı, 2’si Maliye Bakanlığı, 6’sı Genel Kurul tarafından seçilir 4 yıl için ve iki yılda bir yarısı kıdeme göre yenilenir)	Genel Kurul kararı gerektirmeyen ve Genel Müdürün yetkisi dışında kalan tüm konularda müzakere etmek ve karar vermek (md.65)
Encümen	İdare Meclisi tarafından	İdare Meclisine sunulmak üzere belirlenen konularda rapor sunmak (md.66)
Genel Müdür	Maliye Bakanının inhası üzerine Bakanlar Kurulu tarafından (md.70)	İdare Meclisinin belirleyeceği şartlar dahilinde Bankayı idare etmek (md.71)
Hesap Müfettişleri	2 müfettiş ve 2 yedek müfettiş (Genel Kurul tarafından)	Hesap ve işlemleri tetkik ve murakabe etmek (md.77)
Komiser	Maliye Bakanı tarafından	Genel teftiş ve kontrolü sürekli yerine getirmek (md.113)

Bankanın işlemlerini yapması gayrimenkullerin vergiye matrah değerlerinin tayin ve tespitinin yapılmasına bağlıdır. 887 sayılı “Emvali Gayrimenkule Tadilât Komisyonlarının Sureti Teşkili Hakkında Kanun” 1 Haziran’da kabul edilerek Emvali Gayrimenkule Tadilât Komisyonları teşkil edilmiştir.¹⁴⁰