Dil denir. DİLBİLGİSİ Bir dili doğru konuşmayı ve yazmayı öğreten bilime DİLBİLGİSİ diyoruz. Ses
Yüklə 483,41 Kb.
|
| DİL NEDİR? Dil: Duygu, düşünce ve isteklerimizi anlatmakta kullandığımız işaret ve seslere dil denir. DİLBİLGİSİ Bir dili doğru konuşmayı ve yazmayı öğreten bilime DİLBİLGİSİ diyoruz. SES Kulağın duyduğu titreşimlerdir. Dil bilgisinde ise ses, akciğerlerden gelen havanın ses tellerini titreştirmesiyle meydana gelir. HARF
Ağzımızdan hiçbir engele uğramadan çıkan, tek başlarına söylenebilen seslere ünlü (sesli) harf denir. Türkçe’de 29 harfin 8’i seslidir. Bu sekiz sesli harf tek başına bir hece oluşturabilirler. Sesli Harfler: a, e, ı, i, o, ö,u, ü. Ünlü harfler çıkışları sırasında dilin, dudakların ve ağzın durumuna göre gruplandırılır. Bu gruplandırma aşağıdaki tablodaki gibidir.
BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU Türkçe bir kelimede ilk hecedeki sesli harf kalın ise diğerleri de kalın; ince ise diğerleri de ince olmalıdır. Bu kurala “büyük ünlü uyumu” (kalınlık-incelik uyumu) denir.
sonsuzluk İlk hecedeki "o" kalın olduğu için diğerleride kalın, Büyük Ünlü Uyumuna uyar. Büyük Ünlü Uyumu İle İlgili Özelikler: 1- Büyük Ünlü Uyumu, Türkçe’nin en temel kurallarından biridir ve Türkçe kelimelerin hepsi bu kurala uyar, ancak Türkçe olduğu halde kurala uymayan kelimeler: alma - elma; ana - anne; kangı - hangi; ataş - ateş; kardaş - kardeş; 2- Türkçe kelimelere getirilen ekler büyük ünlü uyumuna uyar: öğren-dik-ler-→imiz→-i ağaç-→lık→-ta kaç→-ır→-ıl-→mış öğret→-men-→ler Ancak, belli başlı ekler bu kurala uymaz; çünkü bu eklerin tek bir şekli vardır. Bu ekler: -ki : sabahki – yanımdaki – yarınki -yor : seviyor – geliyor – bitmiyor -ken : başlarken – ağlarken - çocukken -leyin : akşamleyin - sabahleyin -mtırak: ekşimtırak – yeşilimtırak -gil : halamgil – amcamgil -daş : gönüldaş – meslektaş - ülküdaş Bu ekler ve onların eklendikleri kelimeler büyük ünlü uyumuna uymaz. Tabiki uyumu bozdukları zamanlarda; yoksa evdeki bakıyor gezerken öğlenleyin sarımtrak teyzemgil yandaş bu durumlarda kurala uyarlar. 3- Yabancı kelimeler kurala uymaz.
İnsan, gazete, kitap, televizyon, sehpa, vb. Uyarı: Bazı yabancı kelimeler uyabilir: sosyal, radyo, emniyet, jilet, mektep… 4- Birleşik ve tek heceli kelimeler de büyük ünlü uyumu kuralı aranmaz. Kadıköy hanımeli Pamukkale gecekondu film kürk saç dert gel - … KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU Bir kelimedeki ünlü harflerin düzlük-yuvarlaklık ve darlık genişlik yönünden uyumudur. İki Temel Kuralı Vardır: 1- Kelimenin ilk hecesi düz (a- e- ı - i) ise diğer hecelerdeki ünlülerde düz (a- e- ı - i) olmalıdır. 2- Kelimenin ilk hecesi yuvarlak (o-ö-u-ü) ise ondan sonraki ünlüler düz-geniş (a-e); ya da dar-yuvarlak (u-ü) olmalıdır. Uyarı:1 K.Ü.U. aranırken bir önceki hecedeki sesli harfe göre değerlendirme yapılır. ÖR: Kapılar (D-D-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar sıcaklık (D-D-D) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar sonsuzluk (Y-Dy-Dy) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar
tükenmek (Y-Dg-Dg) Küçük Ünlü Uyumuna Uyar D= Düz Y= Yuvarlak Dy= dar-Yuvarlak Dg=Düz-Geniş SESSİZ (ÜNSÜZ) HARFLER Sessiz (Ünsüz) Harfler: Ağzımızdan bir engele uğrayarak çıkan, tek başlarına okunamayan ve hece oluşturamayan seslerdir. Türkçe’de 21 sessiz (ünsüz) harf bulunmaktadır. Sessiz Harfler: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z. Sessiz Harflerin söyleniş özellikleri aşağıdaki tablodaki gibidir: 
SERT SESSİZ YUMUŞAMASI (Ünsüz Yumuşaması) Süreksiz sessizle biten bir kelime, sesliyle başlayan bir ek aldığında sondaki sert sessizleryumuşar.
kazanç-a= kazanca sevinç-i= sevinci tıkaç-ın= tıkacın sayaç-ı= sayacı t – d değişimi yurt-um= yurdum kanat-ı= kanadı metot-u= metodu kağıt-ın= kağıdın p – b değişimi sahip-i= sahibi akrep-in= akrebin kalp-e= kalbe çorap-ım= çorabım k- g(ğ) değişimi fiyonk-u= fiyongu çelenk-i= çelengi sokak-a= sokağa konuk-un= konuğun Uyarı: Tek heceli kelimelerin bazıları yumuşar bazıları yumuşamaz. süt=sütü ip= ipi sap= sapı ek= eki Dert –derdim çok= çoğu cep= cebi gök= göğü Uyarı: Özel isimlerde yumuşama olmaz. Ahmet’e (Ahmed’e= olmaz)
Uyarı: Yabancı kelimelerde yumuşama olmayabilir. Saatim, milletimiz, hukukumuz, hürriyetin, devlete… Sessiz Benzeşmesi Türkçe kelimelerde sert sessizlerden sonra sert sessiz gelmelidir. “FSTKÇ ŞHP” ile biten kelimeden sonra “c,d,g” ile başlayan bir ek geldiğinde “ç,t,k” ya dönüşür. (FSTKÇ ŞHP)’dan sonra (Ç,T,K) gelmesine sertleşme denir. Ör: c - ç değişimi kardeş-ce= kardeşçe kitap-cık= kitapçık simit-ci= simitçi et-cil= etçil d – t değişimi koş-dur= koştur hayat-da= hayatta git-di= gitti ağaç-dan= ağaçtan g – k değişimi yet –gin= yetkin üret-gen= üretken bas-gı= baskı bit-gi= bitki Uyarı: Rakamlardan, kısaltmalardan ve özel isimlerden sonra gelen c,d,g ile başlayan eklerde sertleşir. 21.45’te (…beş’te) 1973’te (….üç’te) Ferhat’tan HECE (SES) DÜŞMESİ Bazı iki heceli kelimeler sesli harfle başlayan bir ek aldıklarında son hecedeki dar ünlü (i,ı,u,ü)düşer. Buna hece (ünlü) düşmesi denir. Karın-ım= karnım (karın kelimesi iki hecelidir, -ım ekinin eklenmesiyle ka-rı-nım şeklinde üç heceli olması gerekirken ikinci hecedeki “ı” ünlüsünün düşmesi üzerine iki heceli olmuştur. Hem ünlüyü kaybetmiş hem de hece sayısı azalmıştır. Fikir-i= fikri, zihin-im= zihnim, savur-uk= savruk, kabir-i= kabri, ağız-ı= ağzı Şekil-i= şekli, Emir-et = emret, hapis-oldu= hapsoldu kayın-ana= kaynana, yanıl-ış=yanlış ora-da= orda* (istisna) bura-da=burda* (isrtisna) SES (ÜNLÜ) TÜREMESİ Tek heceli bazı kelimelere küçültme eki (-cik) getirildiğinde sesli türemesi oluşur. Bir-cik=biricik, genc-cik=gencecik az-cık=Azıcık, bir-cik= biricik, gül-cük= gülücük Pekiştirilmiş sözcüklerde de görülebilir: Sapasağlam, güpegündüz, yapayalnız… SESSİZ TÜREMESİ Yardımcı eylemlerle yapılan birleşik kelimelerle sessiz türemesi meydana gelir: Af-etmek=affetmek, His–etmek=hissetmek Zan-etmek =Zannetmek, Ret-etmek= reddetmek Hal-etmek =halletmek… Yine bazı kelimelere sesli harfle başlayan ek geldiğinde sessiz türemesi olur: Af-ı= affı, his-i= hissi, şık-ı= şıkkı ret-i= reddi KAYNAŞTIRMA HARFLERİ Türkçe’de iki ünlü harf yan yana gelmez. İki ünlü harf arasında (Y-Ş-S-N) harflerinden biri türer, buna kaynaşma denir. Harflere de kaynaştırma harfi. 1- Tamlama ekleri: Anası-n-ın kuzu-s-u 2- -i,-e hal ekleri: kale-y-i, su-y-u 3- Gelecek zaman eki: oku-y-acak 4- Üleştirme eki: iki-ş-er, altı-ş-ar 5- Sıfat Yapım eki: oku-y-an, dinle-y-en Ör: Çanta-n-ın rengi, komşu-n-un evi, soru-n-un yanıtı, kapı-y-a, bahçe-y-e, çatı-y-a, başla-y-acak, ağla-y-ınca, bilme-y-en, yedi-ş-er, elli-ş-er, anne-s-i, baba-s-ı, kuzu-s-u Kaynaştırma harflerine, yardımcı ses de denilmektedir.
Sessiz harfle biten bir kelimeden sonra sesli ile başlayan kelime gelirse; sessiz ve sesli harf birleşerek tek bir hece gibi okunur. Buna ulama denir. Başım↔ağrıyor (ba-şı-mağ-rı-yor)
Kayalar, ≠evin=önünden=alındı. Ör: Ben, akşam=eve gelirken=üç= ekmek=aldım. Arap=atlar yakın=eder=ırağı. VURGU İki yada daha fazla heceli kelimelerde bir hecenin diğerlerine göre daha baskılı ve belirgin söylenmesine denir. Türkçe kelimelerde vurgu genelde son hecededir.
Masa, çiçek, baba, çocuk, yumurta, Vurgu, kelime ek aldıkça son eke kayar. Çiçek, çiçekçi, çiçekçiler, çiçekçiden Yer adlarında vurgu başa doğru kayar. Bursa, Konya, Yüklə 483,41 Kb. Dostları ilə paylaş:
|
