Din, dinshunoslik

«Ilm-ul Kalom». Bu ism aqoidning eng mashhur ismidir. Bu ism o‘zidan oldingi ism, «al-Fiqhul Akbar» ismi bilan bir asrda, ya’ni ikkinchi hijriy asrda zohir bo‘lgani ko‘rinadi. Chunki bu ism Imom Abu Hanifa va Imom Molik, Imom Shofe’iy va boshqalardan rivoyat qilingan. Ular o‘z ijtihodlarida ilmi Kalom va mutakallimlarga tegishli hukmlar haqida bahs yuritganlar. «Ilmi kalom» ismining ishlatilishiga e’tiqodiy bahslarning eng mashhuri, bahs qiluvchilar o‘rtasida eng ko‘p nizolarga sabab bo‘lgani va ixtiloflar keltirib chiqargani, Allohning kalomi haqidagi masala shu ilmda o‘rganilganidandir. «Ilmi Usuliddin», ya’ni, Islom shariati va dindan olingan e’tiqodiy hukmlarni bahs qiluvchi ilm, degani. Chunki bu ilm asl bo‘lib, boshqa diniy ilmlar unga ergashadi. Bu nom ham ikkinchi hijriy asrda chiqqan bo‘lib, Alloh taoloning «Uning asli sobitdir, far’i-shoxi esa osmondir» oyatidan olib shar’iy hukmlarni asllarga va far’larga taqsim qilingandan keyin kelib chiqqan. Bu ismni birinchi bo‘lib ishlatgan shaxs Imom Abul Hasan al-Ash’ariydirlar. U kishi o‘z kitobini: «Al-Ibona fil usulid Diyana» deb nomlaganlar. Keyin esa Abdul Qodir al-Bag‘dodiy al-Ash’ariy «Usul ud din» kitobini yozgan.
«Ilmut Tavhid» Tavhid faqat ilohiy sifatlardan biri bo‘libgina qolmay, balki barcha sifatlarni jamlovchi Allohga loyiq bo‘lgan va Allohning zotida undan o‘zgacha loyiq bo‘lmagan hamma narsalarni bayon qiluvchi narsadir.
Bu ism o‘ninchi hijriy asrdan keyin keng tarqaldi.
Davlat bilan din (diniy tashkilotlar) o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solishning turli shakllari mavjud bo‘lib, ular bugunga kelib quyidagi uchta asosiy turkumga ajratiladi:
1.Identifikatsion model. Bunday modelni biz, misol uchun, Daniya, Angliya, Gresiya, Shvesiya, Finlyandiya, Norvegiyada (ya’ni Yevropa ittifokining deyarli uchdan bir qismida), Saudiya Arabistoni, Bruney qirolligi, Katar, Eron islom respublikasida kuzatishimiz mumkin.
2. Separatsion , ya’ni davlat dindan ajratilganligiga asoslangan model. Davlat bilan din o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solishning bu turiga AQSh, Fransiya, Niderlandiya, Turkiya, MDH, davlatlari, jumladan O‘zbekiston Respublikasi kabi davlatlarni misol sifatida keltirish mumkin.
3. Kooperatsion - neytralitet modeli. Germaniya, Ispaniya, Italiya, Belgiya, Luksemburg, Avstriya kabi mamlakatlarida o‘z aksini topgan.