Dinler tarihi ders notları final yahudilik

JAHVİST (J):

• 
  Tanrı için JAHVE adı kullanılmakta bundan dolayı bu isim
  
• 
  M.Ö 9. Asır’da Güney Krallığında (Yehud ve Benjamin’in kurdukları Devlette) oluşmuştur
  
• 
  Metinlerde asıl vurdu Yahudilerin akitleri ve seçilmişlikleriyle (kutsanmışlıklarıyla) ilgilidir
  
• 
  Musa’nın her adımında tanrının müdahalesi söz konusudur
  
• 
  İlk insan, ilk dünah, Habil ile Kabil hikayesi, Nuh tufanı, Sodom Gomorra vs hepsi burada zikredilir
  

2. 
   ELOHİM (E):
   

• 
  Tanrı Elohim adıyla anılır
  
• 
  M.Ö 8. Asırda Kuzey Krallığında oluşmuştur (İsrail’de yani)
  
• 
  İshak’ın kurban olma hikayesi
  
• 
  Yakub’un hikayesş
  
• 
  Hz. Musa anlatılır
  
• 
  Ana TEMA: “TARİH İSRAİL’İN İTAAT YA DA İSYANLARINA GÖRE ŞEKİL ALIR”
  

(Sonraları bu iki dönemi J ve E bir araya getirilir. Burada Yusuf ve Çıkış (Exodus) hikayesi anlatılır)

3. 
   DEUTORONOMİUM (D):
   

• 
  Musa’ya verilen şeriat burada tekrarlanır, bundan dolayı “Yasanın tekrarı” denir. Bu böylece alınmıştır
  
• 
  M.Ö 7. Asırda oluşturulmuştur
  
• 
  Uslubu farklıdır. İsrail’in Sina’dan Moab’a-Kenan’a göçü anlatılır
  
• 
  İsrailoğullarının itaati ve isyanı seçmede hür olduklarınıdan bahseder
  

4. 
   PRİEST (P):
   

• 
  M.Ö 6. Asırda, muhtemelen Babil sürgünü zamanında din adamları ve rahipler tarafından kaleme alınmıştır (565-520 yılları arasında)
  
• 
  Ritüeller ve toplu ibadetten bahseder
  
• 
  Silsileler, isimler, ölçüler burada zikredilir
  
• 
  Levililere özel şeriat…
  
• 
  Tanrı aşkındır anlayışı burada zikredilir. Daha önce içkin antroformolojik tanrı anlayışı var
  
• 
  Koşer’le ilgili kurallar
  
• 
  Harun’un ilk Rabi (High Priest) oluşu
  
• 
  Nuh ile ahid
  

• 
  Muhtemelen Ezra zamanında birleştirilir. Ancak Ezra’dan sonra da düzeltme ve edisyon kritik söz konusu.
  

Yahudi Mezhepleri:

• 
  M.Ö 330 yılında Büyük İskender Doğu Akdeniz bölgesini fethetti. Lakabı Makedonya Kralı. Hocası Aristo’dur. İskender’in belki de en büyük emeli
  
• 
  HELEN KÜLTÜRÜNÜN BÜTÜN DÜNYAYA Yayılmasını istemesi
  
• 
  İskender’in seferlerinin neticelerinden birisi, yerel dinlerin artık evrensellik iddialarıdır. Dinler etkilenir
  
• 
  M.Ö 3. Asırda Helenistik Yahudilik Kutsal Kitabı Grekçeye çevirir “Yetmişler kitabı”- SEPTUAGUİNTUA²⁴
  
• 
  Daha sonra Helenistik Yahudilikten Hıristiyanlık dini doğar (bu bakımdan aslında din değil, bir nevi Yahudi mezhebidir)
  
• 
  M.S 50 yılında ölen Philo, Helenistik Yahudiliğin en önemli ismidir: Philo Filozofların hikmetlerini Musa şeriatına bağlar, oradan esinlenerek hikmetli sözler bildirdiklerini iddia eder. Dekalog, 10 emir evrenseldir der. Philo birçok Kitab-ı Mukkaddes şerhleri kaleme almıştır. Philo, platonculuktan aldığı ALEGORİK yorumu (Bâtıni yorumu) benimsemiştir ve KM’ye uygulamıştır
  
• 
  Philo İSA ile aynı dönemde yaşamıştır
  
• 
  4. Antiyohus Yahudilerin Ma’bedlerinindeki ibadetlerini yasaklar, onları PAGANLAŞTIRMAYA, HELLEN KÜLTÜRÜNÜ DAYATMAYA ÇALIŞIR- şirke zorlar- kendi putlarına tapmalarını emreder²⁵
  
• 
  JUDAS MAKABİ (haşmoniler) ayaklanır ve MÖ 164 yılında Kudüs’ü tekrar ele geçirir (Selekilerden alır)
  
• 
  100 yıl ayakta kalır, Herot tekrar Haşmonilerden alır, sonra Romalıların hâkimiyetine girer (özerklik statüsünde)
  
• 
  Bu dönemlerde Mezhepler oluşur
  
• 
  Biz bu bilgileri erken dönem Yahudi âlimi JOSPHUS’dan alırız
  
• 
  Bu 4 Yahudi mezheplerinden eseniler hariç olanları Yeni Ahitte zikredilir. İsa’yı kabul etmeyen ve ona iftira atıp onun çarmıha gerilmesine vesile olanlar olarak anılırlar
  

1. 
   SADUKİLER:
   

• 
  Davud’un başrahibi ZADOK’tan gelir (ismi)
  
• 
  Mabette hizmetkârlık yaparlar. İbadetleri kontrol ederler
  
• 
  Aristokrat grup, siyasî alanda etkin
  
• 
  Ölülerin dirilişi, ahiret gibi konuları reddederler
  

MATTA 22/23-33

Ölümden sonra diriliş olmadığını söyleyen Sadukiler, aynı gün İsaya gelip şunu sordular: «Öğretmenimiz, Musa şöyle buyurmuştur: ‹Eğer bir adam çocuk sahibi olmadan ölürse, kardeşi onun karısını alsın, soyunu sürdürsün.›Aramızda yedi kardeş vardı. İlki evlendi ve öldü. Çocuğu olmadığından karısını kardeşine bıraktı.

İkincisi, üçüncüsü, yedincisine kadar hepsine aynı şey oldu.

Hepsinden sonra kadın da öldü.

Buna göre diriliş günü kadın bu yedi kardeşten hangisinin karısı olacak? Çünkü hepsi de onunla evlendi.»

İsa onlara, «Siz Kutsal Yazıları ve Tanrının gücünü bilmediğiniz için yanılıyorsunuz» diye karşılık verdi.

«Dirilişten sonra insanlar ne evlenir, ne de evlendirilir, gökteki melekler gibidirler.

Ölülerin dirilmesi konusuna gelince, Tanrının size bildirdiği şu sözü okumadınız mı?

‹Ben İbrahimin Tanrısı, İshakın Tanrısı ve Yakupun Tanrısıyım› diyor. Tanrı ölülerin değil, dirilerin Tanrısıdır.»

Bunları işiten halk, Onun öğretişine şaşıp kaldı.

2. 
   FERİSİLER:
   

• 
  İbranice “peruşim” (ayrılmışlar) anlamında kullanılır:
  

1. 
   Kutsallık adına kendilerini TORA’yı yazmaya adarlar
   
2. 
   Kendilerini Sadukilerden ayırmak için verilen isim
   

• 
  Ruhban olmayan âlim ve yazıcılar
  
• 
  Ahirete inanırlar
  
• 
  Yazıcılar bunlardan çıkar
  
• 
  Bizim şimdi Rabbani/Ortodoks/klasik Yahudiler dediğimiz Yahudiler ferisilerin devamıdır aslında
  
• 
  Sayıları Sadukilere nazaran daha büyük
  
• 
  LAİEN, mesleği rahipliğin dışında olanlara verilen isimdir
  
• 
  Halk arasında itibar görmüşlerdir, LAİEN olmalarına rağmen, zira kutsal kitabın istinsahı ile uğraşmışlardır
  
• 
  Yazıcı deniyor, zira bunlar Tora’nın ve şifahi geleneğin yazılıp yayılmasından para kazanırlar. Bu alanda uzmandırlar²⁶
  
• 
  Onlara göre Tora hayat 7/24 aktarılması lazım
  
• 
  Ferisiler şifahî geleneğe önem verirler. Şerhler vs. önemlidir
  

“HER KUTSAL KİTAP HAYATA TATBİK ETMEK İÇİN MECBUREN YORUMLANMASI GEREKİR”²⁷

Bu bağlamda tefsir zorunludur. Ezmanın tağayyuru ile ahkamın tağayyuru kaçınılmazdır! EHLİYETLİ YORUM GEREKLİDİR

• 
  Şabat ahkâmları Tevrat’ta belirtilmiyor, yine de bundan aksam çıkarıyorlar (doğrudan yazmıyor, onlar yorumla ahkâmlara varıyorlar 39 ahkâm)
  

Şabat ahkâmı:

Tekvin 2:2 Yedinci güne gelindiğinde Tanrı yapmakta olduğu işi bitirdi. Yaptığı işten o gün dinlendi. 3 Yedinci günü kutsadı. Onu kutsal bir gün olarak belirledi. Çünkü Tanrı o gün yaptığı, Yarattığı bütün işi bitirip dinlendi.

• 
  Ferisiler Sinagogları ortaya çıkarırır (okul ve akademi fonksiyonu vardır)
  
• 
  Ferisilerin etkileriyle 1. Asırda filistinde her köyde sinagog kurulur
  
• 
  Sadakati benimserler, Ulu’l Emre itaat gerekir, velev ki kendi dindaşı olmasın
  
• 
  Mesih inancı yerleşmiştir
  
• 
  Şifahi gelenek yazılı gelenek kadar otoriterdir
  
• 
  TORAYI HAYATIN DEĞİŞEN DURUMLARINA NASIL UYARLARIZ
  
• 
  Fersilikle formalizm çağrıştırılır, İngilizce de olumsuz bir anlam vardır. Dini şekillere sokarak özünü kaçırmak…
  

Matta 12/1-14:

“O sıralarda, bir Şabat Günü İsa ekinler arasından geçiyordu. Öğrencileri acıkınca başakları koparıp yemeye başladılar.

2Bunu gören Ferisiler İsa’ya, “Bak, öğrencilerin Şabat Günü yasak olanı yapıyor” dediler.

3İsa onlara, “Davut’la yanındakiler acıkınca Davut’un ne yaptığını okumadınız mı?” diye sordu.

4“Tanrı’nın evine girdi, kendisinin ve yanındakilerin yemesi yasak olan, ancak kâhinlerin yiyebileceği adak ekmeklerini yedi.

5Ayrıca kâhinlerin her hafta tapınakta Şabat Günü’yle ilgili buyruğu çiğnedikleri halde suçlu sayılmadıklarını Kutsal Yasa’da okumadınız mı?

6Size şunu söyleyeyim, burada tapınaktan daha üstün bir şey var.

7Eğer siz, ‘Ben kurban değil, merhamet isterim’ sözünün anlamını bilseydiniz, suçsuzları yargılamazdınız.

8Çünkü İnsanoğlu Şabat Günü’nün de Rabbi’dir.”

9İsa oradan ayrılıp onların havrasına gitti.

10Orada eli sakat bir adam vardı. İsa’yı suçlamak amacıyla kendisine, “Şabat Günü bir hastayı iyileştirmek Kutsal Yasa’ya uygun mudur?” diye sordular.

11İsa onlara şu karşılığı verdi: “Hanginizin bir koyunu olur da Şabat Günü çukura düşerse onu tutup çıkarmaz?

12İnsan koyundan çok daha değerlidir! Demek ki, Şabat Günü iyilik yapmak Yasa’ya uygundur.”

13Sonra adama, “Elini uzat” dedi. Adam elini uzattı. Eli öteki gibi yine sapasağlam oluverdi.

14Bunun üzerine Ferisiler dışarı çıktılar, İsa’yı yok etmek için anlaştılar.”

3. 
   ESSENİLER:
   

• 
  Eriha’nın 20 Km uzaklığında bir yerde 1947 yılında çobanlar tarafından KUMRAN YAZILARI bulunur, en eski kutsal kitap yazıları
  
• 
  
  
• 
  Toprakta küplerin içerisinde saklı parşömene yazılı²⁸ (ceylan derisi) ayni metin- bunların 1. Asra ait olduğu tespit ediliyor
  

• 
  Aramice HASA dindar demek
  
• 
  Helenistler ve Sadukiler şeriatı ihlal ediyor
  
• 
  Şehir yaşamının kötülüklerini reddederler
  
• 
  Yarı münzevi (inziva) cemaatler kurdular: manastır kurdular, halktan uzak kendi ortamlarını yaratırlar. Ortak bütçeleri vardır, kendi yağlarında kavrulurlar
  
• 
  Ahiret yakındır diyerek beklerler
  
• 
  Kurtulmuş İsrail biziz (yani fırka-i Naciye) derler
  
• 
  Gezici vaizleri vardır, köyden köye tebliğ için giderler
  
• 
  Essenilerde Hz. İsa’nın kurduğu ilk cemaat arasında sıkı alaka var (12 havari… 12 Essenilerde önemlidir)
  
• 
  Hz. Yahya’nın Esseniler’den olduğu muhtemeldir
  

4. 
   ZELOTLAR:
   

• 
  Milliyetçi radikal
  
• 
  Roma yönetimine karşı tepkili, daha sonra isyan başlatırlar. M.S 66 yılında!
  
• 
  Mesih beklentisi var
  
• 
  Filistin tanrı tarafından Yahudilere verilmiştir, bundan dolayı bütün pisliklerden (yani Yahudi olmayanlardan arındırılması lazım!
  

Yahudi Savaşı M.S 66- 74

• 
  Romalılardan hoşnutsuzluk söz konusudur
  
• 
  Herot’dan sonra Pontus Pilotu adlı bir vali vardır, o da zalimdir
  
• 
  Zelotlar bu duruma karşı bir şeyler yapmak ister, güçlenir güçlenmez ayaklanırlar
  
• 
  66 yılında gerilla usulü savaş başlatırlar. İlk etapta başarılı olurlar, ancak Şam’dan TİTUS komutanlığında gelen takviye orduya karşı fazla direnemezler. Kutsal Ma’be yerle yeksan edilir, yağmalanır. Yaklaşık 900 kişi savaştan kaçar ve ölü denizin oralarda olan MASADA ’ya saklanır. Masada doğal kale, oraya saklandın mı, orayı almak çok zor. Romalılar birkaç yıl dener ve sonunda oraya 74’de girmeyi başarırlar. Oraya girdiklerinde orada hayatta olan hiçbir kimse bulamazlar 8yaklaşık 5-6 kadın ve çocuk hariç- daha sonra bu hikâyeyi anlatanlarda onlar). Oradaki Yahudiler Romalılar Masada ’ya gireceklerini öğrenir öğrenmez düşman eline düşmektense ölmeyi tercih ettiler ve toplu intiharda bulundular. Hatta son 10 kişi kendi arasında kura çektiler ve kimin hangi sırayla öleceğine karar verdiler. Bize bu bilgiler 1. Aşırda yaşamış olan JOSEPHUS aktarmakta! MASADA’nın bugün hala sembolik anlamı var. Askeri yemin töreni orada yapılır. MASADA WİLL NEVER FALL AGAİN denilmekte!
  

RABBANİ YAHUDİLİK:

• 
  Bu büyük travmadan sonra Yuhanna Ben Zekkai, bir ferisi âlimi, 70 yılında kuşatmadan kaçarak YAHNE kasabasına yerleşir ve orada bir akademi kurar (Sanhedrin)
  
• 
  Normalde Yahudilikte ma’bed’siz bir din olmaz, ancak ma’bed yıkıldığından alternatife ihtiyaç var. Yuhanna ben Zekkain ve yanındakiler Rabbani Yahudiliği inşa ederler. MİŞNA ve GEMERRA vs. ortaya çıkıyor!
  
• 
  Bu insanlar TANNAİM olarak adlandırılıyor- 70 -200 yılları arasında yaşayan Yahudi âlimlere verilen isim
  
• 
  200 senesinde MİŞNA yazılıyor YUDAH HA NASİ tarafından!!!
  
• 
  Sinagog merkezli Yahudi dini inşa edilir
  
• 
  Neden rabbinilik denir* - Âlim sınıfına hitap ederken RABİ dediklerinden dolayı
  
• 
  YAhne’deki akademi bir nevi FIKIH AKADEMİSİ gibidir
  
• 
  1750’ye kadar, Modernizm’e kadar bütün Yahudileri aynı ilkeler ve şeriat altında toplamayı başarmıştır
  

Bunu nasıl başarmış?

• 
  ŞİFAHÎ GELENEK ile!
  

• 
  Ma’bed’de yapılması gereken ibadetleri Amidalar, yani günlük ibadet şeklinde ifa ederler
  
• 
  Kurbanlar yerine Şabat ahkâmları
  
• 
  …
  
• 
  Mişnalarda birçok konuya değinilmiştir
  
• 
  Mışna ahkâmı nesh etmiyor, bir nevi askıya alıyor
  
• 
  Reponsalar var= fetva, cevaplar.
  
• 
  Daha sonra Mişnaya şerhler yazılır: GEMERRA
  

• 
  Talmud: Filistin ve Babil Talmud’ları vardır:
  

1. 
   Filistin: 400 yılında kemale ermeden sonra erer
   
2. 
   Babil: 600 yılında tamama ermiştir
   

Rabbani Yahudiler form bakımından Sadukiler, muhteva bakımından ise Ferisiler gibidir
10. Asırda Karailik harekâtı ortaya çıkıyor. Rabbinilik Yahudiliğin karşısına çıkan en ciddi alternatif: Şifahi geleneği reddederler…
Orta Çağda mezhepten ziyade kültürel olarak 2 tür Yahudilerden bahsedilirdi:
Yahudi Kutsal Kitapları:

Yahudi Kutsal Kitabı 3 kısımdan oluşur

1. 
   Tevrat
   

• 
  M:Ö 400 yılına kadar tamamlanmıştır
  
• 
  YARATILIŞ’dan bahseder
  
• 
  Tanrı ile İsrail Oğullarının akitleşmesinden bahseder
  
• 
  Musa şeriatın hukukî ve ahlakî ilkelerini içerir (10 emir)
  

2. 
   Nevi’im (Peygamberler)
   

• 
  İsa A.s zamanında Tevrat ve Neviim vardı
  
• 
  VAHİY
  
• 
  UMUTSUZLUK ile UMUT bir aradadır
  
• 
  Acıklı ve hüzün dolu ahidin bozulmasından bahseder. Şiirsel üslup ile ahde sadakatsizliği anlatır
  
• 
  2 Yahudi krallığın yıkılışı, devlet idaresi
  

3. 
   Ketuvim (Kutsal Kitaplar)
   

• 
  Kurtuluş
  
• 
  Bu genel olay örgüsünde İsraillilerin vatanlarına tekrar dönüp düzen kurmalarının getirdiği iyimserliği ve umudu anlatır
  
• 
  Mezmurlar gibi Dua ve ibadet kitapları da vardır
  
• 
  Mutluluk ve acı 4 felsefi kitaplarda vardır
  
• 
  Daniel, Rut ve Ester dindar ve cesur kadınların hikâyelerini anlatır
  
• 
  Bu bölümlerin İbranice akronimleri T-N-K dir, yani TaNaKh!
  
• 
  Hıristiyanlar buna Eski Ahit (Ahd-i Atik/ Old Testament/ Altes Testament/ Hebrew Bible) derler
  
• 
  90 yılında YAVNE’de Rabbî âlimler, bir faaliyette bulunurlar (liste oluşturdular) kanonizasyonda bulunurlar! Yani yüzyıllar boyunca oluşan yazıların hangileri resmî olarak Kutsal Kitap kategorisine girer onu belirlerler
  
• 
  Yahudi Kutsal kitabı sayılabilmesini şartı: İbranice olmalı ve sürgünden önce yazılmış olması lazım
  
• 
  Yahudi Kutsal Kitabı 39 kitaptan oluşur
  

1. 
   Tevrat:
   

1. 
   Genesis (Tekvin/Yaratılış)
   

1. 
   Evrenin ve insanın yaratılışı (1:1- 2:25
   
2. 
   Günahın ve acı çekmenin başlangıcı (3: 1-24)
   
3. 
   Âdem’den Nuh’a (4: 1- 5:32)
   
4. 
   Nuh ve Tufan (6:1 – 10:32)
   
5. 
   Babil Kulesi (11: 1-9)
   
6. 
   Şam’dan İbrahim’e (11:10-32)
   
7. 
   İlk Atalar: İbrahim, İshak, Yakup (12:1- 35:29)
   
8. 
   Esav’ın soyu (36:1-43)
   
9. 
   Yusuf’la kardeşleri (37: 1 – 45:28)
   
10. 
    İsrailliler Mısır’da (46:1 – 50:26)
    

2. 
   Exodus (Çıkış/ Mısırdan Çıkış)
   

1. 
   İsrailliler’in Mısır’dan kurtulması (1:1 - 15:21)- Mısırda kölelik, Musa’nın doğumu, Musa’yla Harun’un firavuna meydan okuması, Fısıh kurbanı ve Mısır’dan çıkış
   
2. 
   Kamış Deniz’inden Sina Dağ’ına göç (15:22 – 18:27)
   
3. 
   Sina Dağ’ında yapılan antlaşma (19:1 – 40:38)
   
4. 
   Buluşma Çadırıyla tapınma kuralları (25:1 – 40:38)
   

3. 
   Leviticus (Levililer)
   

1. 
   Sunu ve Kurbanlarla ilgili yasalar (1:1 – 7:38)
   
2. 
   Harun’la oğullarının kâhin olarak atanması (8:1 – 10:20)
   
3. 
   Dinsel açıdan kirli ve temiz sayılmayla ilgili yasalar ( 11:1 – 15:33)
   
4. 
   Günahları Bağışlama Günü (16:1 – 34)
   
5. 
   Kutsallık ve Tapınmayla ilgili yasalar (17:1 – 27:34)
   

4. 
   Numeri (Çölde sayım)
   

1. 
   İsrailliler Sina Dağ’ından göç etmeye hazırlanıyor (1:1 – 9:14)- birinci sayım, çeşitli yasalar-kurallar, İkinci Fısıh Bayramı
   
2. 
   Sina Dağ’ından Moav’a (9:15 – 21:35)
   
3. 
   Moav’da geçen olaylar (22:” – 32:42)
   
4. 
   Mısır’dan Moav’a yolculuğun özeti (33:1 – 49)
   
5. 
   Şeria Irmağı’nın karşı yakasına geçmeden verilen kurallar (33:50 -36:13)
   

5. 
   Deutoronomium (Yasanın tekrarı)
   

1. 
   Musa’nın halka seslenişi (1:1 – 4:49)
   
2. 
   Musa yasaları, buyrukları tekrarlıyor (5:1 – 26:19)
   
3. 
   Bereket ve lanet (27:1 – 28:68)
   
4. 
   Antlaşma yeniden yapılıyor (29:1 – 30:20)
   
5. 
   Musa’nın son sözleri (31:1 – 33:29)
   
6. 
   Musa’nın ölümü (34:1 – 12)
   

2. 
   Neviim:
   

• 
  Neviim (peygamberler) bölümü vardır: Hıristiyanlara göre 21kitaptan oluşur-(Yahudilere göre 10 kitap, zira Hoşea, Yoel, Amos, Obadya, Yunus, Mika, Nahum, Habakkuk, Tsefanya, Haggay, Zekerya ve Malaki= 1KİTAP). Burada ikiye ayrım vardır: Neviim rişanim ve ahoranim diye:
  

3. 
   Ketuviim:
   

• 
  Hıristiyanlara göre 13, Yahudilere göre 9 kitaptan oluşur
  
• 
  Yahudilere göre, (Neşideler, Vaiz, Rut, Eşref ve Yeremyanin mersiyeleri ne kadar bir Kitaptır= MEGİLLOT
  

Tanak aslında bir antlaşmanın tarihini anlatmakta: ANTLAŞMA (Tora), İHLAL (Neviim)- TEKRAR YÜRÜLÜĞE SOKULMASI (Ketuviim)

Edebi olarak denilebilir ki: TANAH ASLINDA 3 PERDELİ BİR DRAMDIR! Drama iyi başlar, kötüye doğru gider, sonra tekrar döner ve iyi biter (Komedya kötü başlar iyi biter, Trajedi= iyi başlar kötü biter)

2.Neviim

3.Ketuvim

1.Tevrat

Babil sürgününden Kutsal Topraklara geri dönen, hikâyenin sonunu bilenler tarafından yazıldığı ayandır!. Biblical Kritisizm metoduyla bu kanıya varabilmekteyiz (yani avantajlı konumda olanlar yazmıştır kutsal kitabı

• 
  Eski Ahdin olay örgüsü hayatî ortak sorulara cevap arama! İbrahim’i anlatırken Yahudilerin o dönemdeki sorunlarına cevaplar
  
• 
  Alında suç itirafı olarak da kabul edilebilir “Biz tanrıya son derece itaatkâr olan İbrahim’in torunları olarak ne kadar da kötü muamelede bulunduk” demek istenmiştir adeta!
  
• 
  M.Ö 444 ‘de milli tarih oluşur. Ezra ve yanındakiler Tora’yı merkezî konuma alır ve onu koruyacaklarına dair yemin ederler- ezberlerler (SİM HA TORA). Tora 7x24 hayat uygulanacak!
  
• 
  Mazoratik metin= en eski tam nüsha
  
• 
  Septuagiunta - yetmişler kitabı en eski Grekçe tercüme
  

Tradition of the shaping of Judaism’s scripture:

1. 
   Principle sources of ancient İsraelite tradition (1000-587 M.Ö)
   

• 
  Primarily ORAL tradition (ŞİFAHÎ)
  

1. 
   Epics: Destanlar
   
2. 
   Priestly ritual-practices: Ritüeller
   
3. 
   Public Oratory (Vaazler)
   

• 
  Primarily WRİTTEN tradition (YAZILI)
  

1. 
   Kraliyete ait yazıcılar (sivil hukuk ve ibadat)
   
2. 
   Priestly scribes
   
3. 
   Kraliyet arşivleri
   
4. 
   Vakkanüistlerin Kralların tasarrufları hakkındaki yazıları
   

2. 
   Persian Period (539-323)
   

1. 
   450-400: Musa’nın Torası
   
2. 
   450-400: Sürgün öncesi monarşilere ait Yeşu’dan Krallara kadar olan kitapların tedvini
   
3. 
   450-350: Nebevî kitapların tedvini
   
4. 
   450-350:Mezmurlar ve Süleymanın Özdeyişleri
   
5. 
   400-350: Sürgün sonrası yeniden inşa edilen Yahudi cemaati ile ilgili kitaplar (Tarihleri Ezra’dan Nehemnyaya kadar)
   

3. 
   Hellenistic Perios (323-63)
   

1. 
   350-160: Ester, Ruth, Eyüp, Ecclesiastes, Neşideler neşidesii Daniyel
   
2. 
   250-200: ilk defa Grekçeye tercüme (septuagintua)
   
3. 
   200:Tora ve Neviim kitapları (fiili olarak Kutsal Kitap kanonu oluşturulur- resmi değil)
   
4. 
   200-100: Jubilees gibi farklı kitaplar ortaya çıkıyor
   

4. 
   Roman Period (63-32 M.S)
   

1. 
   M.S 100: Tanakh’ın belirlenmesi (Kanonizasyon) (Rabbinik gelenek)
   
2. 
   200: Rabbani gelenek, Tanakha yapılan yorumun yegane otoritelerinin kendileri olduğunu iddia ederler
   
3. 
   300: Yahudilik ile Hıristiyanlığın yolları ayrılır (Hıristiyanlık aslında Yahudiliğin bir mezhebi olarak doğmuştur. HIRİSTİYANLAR YENİ AHİDİ OLUŞTURAN 28 KİTABIN ASIL KİTAP OLAN ESKİ AHİDİ ANLAMAK İÇİN HERMENÖTİK BİR ANAHTARDIR!!! (Yahudiler Hıristiyanlarda Septuaguintua’yı kullandıkları için onlardan ayır İbranice İncile geçmişlerdir
   
4. 
   300: Rabbani otoritenin dışındaki gelenekleri hem Yahudiler, hem de Hıristiyanlar, kendi gelenekleri içerisine alırlar
   

SÖZLÜ TEVRAT:

• 
  Sözlü Tevrat²⁹ Mişna Gemerra ve Talmud’dan oluşur
  

• 
  Mişna M.S 200 yılında JUDAH HA NASİ tarafından yazılır
  

The Six Orders of the Mishnah (ששה סדרי משנה)
Zeraim (Seeds) (זרעים) Moed (Festival) (מועד) Nashim (Women) (נשים) Nezikin (Damages) (נזיקין) Kodashim (Holies) (קדשים) Tohorot (Purities) (טהרות) Berakhot Pe'ah Demai Kil'ayim Shevi'it Terumot Ma'aserot Ma'aser Sheni Hallah Orlah Bikkurim Shabbat Eruvin Pesahim Shekalim Yoma Sukkah Beitza Rosh Hashanah Ta'anit Megillah Mo'ed Katan Hagigah Yevamot Ketubot Nedarim Nazir Sotah Gittin Kiddushin Bava Kamma Bava Metzia Bava Batra Sanhedrin Makkot Shevu'ot Eduyot Avodah Zarah Avot Horayot Zevahim Menahot Hullin Bekhorot Arakhin Temurah Keritot Me'ilah Tamid Middot Kinnim Keilim Oholot Nega'im Parah Tohorot Mikva'ot Niddah Makhshirin Zavim Tevul Yom Yadayim Uktzim