Diplom iŞİ Tələbə : Bayramov Rauf Maliyyə, 4-cü kurs, bakalavr dərəcəsi Elmi rəhbər: Əsgərzadə Qədir Bakı 2019

Borc böhranı – ölkənin öz xarici və ya daxili borclarını ödəmək iqtidarında olmadığı (və ya ödəmək istəmədiyi) vəziyyəti ifadə edir. Daxili borc sahəsində bu dövlətin inflyasiya və ya yerli valyutanın ucuzlaşdırılması, həmçinin maliyyə repressiyalarının digər formalarından istifadə etməsi ilə müşahidə olunur.

Sistematik bank böhranı – “bank təşvişi”, bank likvidasiyaları, eyni zamanda “xilas paketləri” kimi proseslərlə müşayət olunan stress vəziyyətidir.

“Qəfil dayanma” effektinə gəlincə, burada söhbət ölkəyə xaricdən kapital axınının qəfil dayanması və bunun iqtisadiyyata - həm maliyyə bazarlarına, həm də birbaşa real sektora – mənfi təsirlərindən gedir. “Qəfil dayanma” effektinin ilk negativ təsiri valyuta bazarında hiss olunur və valyuta böhranə əlamətləri ilə üst-üstə düşür. Ona görə də, bir çox iqtisadçılar onu valyuta böhranının bir foması kimi götürürlər.[2.s.4]

Professor Zahid Məmmədov isə belə hesab edir ki, maliyyə böhranının strukturu aşağıdakı komponentlərdən ibarətdir:

1. 
   Valyuta böhranı milli valyutanın devalvasiyasına səbəb olur.
   
2. 
   Bank böhranı bir və ya bir neçə bankın müflisləşməsi ölkədə ödəmə böhranını yaradır və onun fonunda da iqtisaiyyatda bankların müflisləşmə epidemiyası yaranır.
   
3. 
   Daxili və xarici borc problemlərinin kəskinləşməsi borc böhranını yaradır.
   
4. 
   Qiymətli kağızların, xüsusən də səhmlərin bazar qiymətinin kəskin şəkildə düşməsi nəticəsində isə fond birjası böhranı baş verir. [14.s.46-48]
   

D. Zeynalovun fikrinə görə ədəbiyyatda maliyyə böhranına iki baxış mövcuddur. Monetaristlər adətən maliyyə böhranını bank çaxnaşması ilə əlaqələndirirlər və iqtisadi fəallığın zəifləməsinə səbəb olan pul təklifinin məhdudlaşdırılması ilə bağlı problemlərin əsas mənbəyini məhz onda görürlər. Hətta aktivlərin qiymətinin kəskin aşağı düşməsi və müəssisələrin müflisləşməsi hallarının artması böhran hesab edilmir, ona “saxta maliyyə böhranı” kimi yanaşırlar. Neokeynsiançılıq cərəyanının nümayəndələri isə (məsələn: Ç. Kindlberger) qiymətlərin kəskin aşağı düşməsi, iri bank və firmaların müfisləşməsi, valyuta bazarında deflyasiya, qeyri-sabitlik və mənfi hadisələrin əlaqələnməsi daxil olmaqla maliyyə böhranına daha geniş mənada baxırlar. [5.s.24]

Ümumilikdə professor Z. F. Məmmədov dünyada yaşanan maliyyə böhranlarını təhlilini verən nəzəriyyələri altı başlıq altına toplayır:

1. 
   Dövrü borc yığını.
   
2. 
   Bankçılıq böhranı yaxud “bank təşvişi”
   
3. 
   Qeyri-müəyyənlik nəzəriyyəsi
   
4. 
   Kredit nəzəriyyəsi
   
5. 
   Maliyyə bazarının strukturu nəzəriyyəsi
   
6. 
   Rasional və ya qiymət dəyişmələrinə yönələn gözləmələr nəzəriyyəsi. [6.s.13-14]
   

XX əsrin 70-80-cı illərindən başlayan, 90-cı illərindən daha geniş vüsət alan qloballaşma, o cümlədən maliyyə bazarlarının inteqrasiyası və dərinləşməsi, həmçinin liberallaşdırılması bir tərəfdən ölkələr üçün yeni inkişaf imkanları açmaqla yanaşı, digər tərəfdən bir ölkədə, və ya bir regionda baş verən böhranın digər ölkələrə, regionlara, bəzən isə bütövlükdə dünya iqtisadiyyatına yayılmasına şərait yaratmışdır. Təsadüfi deyil ki, keçən əsrin son rübündən dünyada baş verən maliyyə böhranlarının sayında kəskin artım müşahidə olunur. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə daha çox böhran baş vermişdir. Yalnız keçən əsrin 90-cı illərində 60-dan çox ölkədə valyuta böhranı olmuşdur ki, onlardan da 41-i inkişaf etməkdə olan ölkələrdir. Meksika, Arqentina, Braziliya, Cənubi-Koreya, Cənub-Şərqi Asiya ölkələrin maliyyə sistemləri daha güclü təlatümlərə məruz qalmışdır.

Maliyyə böhranları dünyada istisadi inkişafının qeyri-sabit olmasını onun iyerarxik strukturunu, kapitalların yerləşdirilməsi və fəallaşdırılmasında, həmçinin böhran baş verən ölkələrdə valyuta ehtiyatlarının idarə olunmaslnda struktur dispraporsiyaları özündə əks etdirir. Beləliklə, maliyyə böhranları, dünya maliyyə sistemini yenidən qurmaq, bu sahədə daha geniş aşkarlığa nail olmaq, hesabatları yaxşılaşdırmaq, milli iqtisadi siyasəti möhkəmləndirmək zərurətinin olduğunu açıq-aydın ortalığa qoyur.

2. 
   XX əsrin ikinci yarısı XXI əsrin əvvəllərində ən mühüm maliyyə böhranları.
   

Maliyyə böhranlarında Beynəlxalq Valyuta Fondunun rolunu müəyyənləşdirmək üçün əvvəlcə XX və XXI əsrlərdə baş vermiş ən böyük və ən mühüm maliyyə böhranlarını nəzərdən keçirək. XX əsrin ikinci yarısında olmuş maliyyə böhranlarının əksəriyyəti təşvişlə bağlı bank böhranları formasında çıxış etmişdir.

İkinci Dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra bir neçə ölkəni əhatə edən ilk böhran 1957-ci ildə olan böhrandır. ABŞ, Kanada, Böyük Britaniya, Hollandiya və Belçikanı əhatə edən böhran 1958-ci ilin sonuna kimi davam etmişdir.

1973-1974-cü illərdə olmuş böhranın əsas səbəb neftin qiymətinin kəskin şəkildə - 400% qalxması (bir barrel üçün 3 dollar əvəzinə 12 dollar) olduğuna görə onu neft böhran da adlandırırlar. Lakin əslində böhranın əsas səbəblərindən biri kimi ABŞ-da inflasiya və dolların devalvasiyası göstərilir. Belə ki hələ 1971-ci ildə dolların dəyərini itirməsi ilə əlaqədar OPEK ölkələri neftin qiymətini 20% qaldırmışdılar. 1973-cü ildə Ərəb-İsrail müharibəsinin qızğın çağında isə bu ölkələr neftin qiymətini daha 70% qaldırıb neft hasilatını azaltmağı qərara aldılar. Neft kartelinin bu qərarı dünya iqtisadiyyatının inkişafına güclü zərbə endirdi. Resessiyanın hücumunun şok dalğası daha da sürətləndirdi. Dünya iqtisadiyyatına təsirinə görə bu böhran Böyük Depressiya ilə müqayisə edilir. Məhz bu böhranda ilk dəfə staqflyasiya (staqflyasiya+inflyasiya) özünü birüzə vermişdir. Beləliklə, bu böhranda faktiki olaraq sənaye böhranı və valyuta böhranları çaxnaşmışlar. Böhran olan ölkələrdə inflyasiyanın artması təhlükəsi və valyuta problemləri ilə bağlı iqtisadiyyata daha çox pul kütləsinin daxil edilməsi böhran hallarını daha da dərinləşdirmişdir. [15.s.173-175]

XX əsrin 80-cı illərindən dünyada istər maliyyə strategiyasının ayrı-ayrı adi maliyyə kliyentləri səviyyəsində və ayrı-ayrı cəmiyyətlər çərçivəsində, istərsə də dünya pul axınları sahəsində tamamilə yeni maliyyə kredit imkanlarının yaranması ilə nəticələnən maliyyə inqilabı baş vermişdir. [16.s.130-131] Bu dövr maliyyə xidmətlərinin həcminin kəskin artması, dünya ticarətinin artım səviyyəsinin sənayenin artımından maliyyə sferasının artımının isə ticarətin artımından çox olması ilə səciyyəvidir. Bu dövrün beynəlxalq maliyyəsinin intəhasız həcmi insan ağlını çaşdırır, ayrı-ayrı maliyyə firmaları və şirkətlərinin fəaliyyətinin miqyası isə insanı heyrətə gətirir, hətta kiçik maliyyə firmaları belə çox böyük maliyyə əməliyyatları çevirirlər; “beş-on alverçi gündə bir neçə milyon səhm satıb, bir neçə min əqd heyata keçirirlər. [17.s.70-79]

Bu amillər və dünyada neftin qiymətinin artımı 80-cı illərdə ciddi bir borc böhranının başlanmasına səbəb olmuşdur. İxracatların öz ölkələrində qoy bilmədikləri neftdən gələn böyük gəlirlər böyük həcmdə sərbəst kredit resurslarına yol açdı. Borc alan qismində Latın Amerikası və Şərqi Asiya ölkələri çıxış edirdilər. İnkişaf etmiş dünya yenidən staqflyasiya ilə rastlaşdı. 1981-82-ci illərdə Argentina və Çilidə borc böhran yarandı, Kolumbiya, Meksika, Peru və Uruqvayın bank sistemi tamamilə çökdü. Maliyyə böhranı kreditor ölkələrin borcunu ödəmə qabiliyyəti olmayanlara yardım tədbirləri həyata keçirməyə məcbur etdi. [4.]

Yaponiya iqtisadiyyatının 1990-2003-cü illəri əhatə edən kəskin eniş və durğunluq dövrünü iqtisadçılar adətən “Böyük Resessiya” adlandırırlar. Yaponiyada böhran köpükdən başladı. Belə ki, keçən əsrin 60-cı illərindən Yaponiya dünyada ən böyük məxaric edən dövlətlərdən oldu, 1981-ci ildən isə ticarət balansı profisit oldu. 1968-ci illə 1989-cu illər arasında ticarət profisiti 75 trilyon yen təşkil etmişdi. Yaponların alıcılıq qabliyyəti artdı. Yapon banklarına xarici kapitalın da axını və kifayət qədər mənfəətli borc faizi kreditləşmənin artımına səbəb oldu. Bu da yapon maliyyə köpüyünün yaranmasına gətirib çıxartdı.

Yaponiya iqtisadiyyatının çöküşü 1989-cu ildən başladı. 1985-90-cı illər arasında Yapon səhmləri 4 dəfə torpaq və digər əmlak isə onlarla dəfə bahalaşdı. Yapon bankları borc faizlərini aşağı endirib 7% (uzunmüddətli) və ya 4% (qısamüddətli) düşürdülər. Bu isə kredit almaq istəyənlərin sayını kəskin artırdı. Köpük bəşər tarixində eşidilməmiş bir səviyyədə şişdi. 1990-cı ildə isə o partladı. Yalnız 1990-cı ildə Yapon daşınmaz əmlakı 2 dəfə ucuzlaşdı. Qiymətlər və qiymətli kağızlar birdən ucuzlaşdı. Əksər banklar kreditlərin qaytarılmasında çətinliklərlə üzləşdirlər, daşınmaz əmlakın ucuz olması isə vəziyyəti xilas etmədi. İkinci Dünya müharibəsindən sonra ilk dəfə olaraq 1995-ci ildə bankların müflisləşməsi baş verdi. Yalnız Yaponiya hökümətinin antiböhran siyasəti nəticəsində onun nəticələrini qismən aradan qaldırmaq mümkün oldu. [18.s.110]

Meksikada 1994-1995-ci illər maliyyə böhranı siyasi və iqtisadi amillərlə bağlı olmuşdur. İqtisadi amillərdən biri kimi təsbit edilmiş valyuta kursunun zəifliyini göstərmək olar. Bu zəiflik özünü likvid maliyyə aktivləri ilə (M2 pul aqreqatları və qısamüddətli dövlət qiymətli kağızları) qızıl-valyuta ehtiyatları arasında mövcud olan disbalansda büruzə verirdi. Bu disbalans isə milli bank sisteminin zəifliyi və kapitalın yüksək mobilliyi şəraitində dünya maliyyə axınlarının dəyişməsindən meydana gəlir. Meksika böhranının daha mühüm bir səbəbi pesonun devalvasiya (pesonun kursu 1 dollar üçün 3 pesodan 10 pesoya qalxmışdı) nəticəsində ölkənin maliyyə sisteminin çökməsi və bununla bağlı Meksika qiymətli kağızlarının kütləvi satışı ilə müşahidə olunan təlaş hesab edilir. Nəticə Meksika bazarından xarici investroların kütləvi geri axını baş verdi. Ölkənin valyuta ehtiyatları 1994-cü ilin oktyabrından dekabrın ortalarına kimi 2 dəfə azalmışdı. Meksika pesosu üçün “qara çərşənbə” adlandırılan 1994-cü ilin 20 dekabrında hökümət milli valyutanın 27% devalvasiya olduğunu elan etdi. [19]

Meksika böhranı (ona peso böhranı digər adı ilə “tekila böhranı”) “qəfil dayanma” effekti özünü açıq şəkildə büruzə verən bank, borc və valyuta böhran olmuşdur.

Meksika höküməti yalnız pul kütləsinin artmını məhdudlaşdırmaq, bank əməliyyatlarını azaltmaqla hiperinflasiyadan qaça bilsə də, xarici investorların inamını geri qaytara bilmədi. Bu böhran Meksika iqtisadiyyartnda kifayət qədər nöqsanların (xarici maliyyə axınlarının tənzimlənməsi mexanizmlərinin olmaması, ölkə iqtisadiyytaının ABŞ-dan asılı olması və başqaları) olduğunu üzə çıxartdı. [15.s.165]

Böhranları araşdırarkən bütün ölkələrdə eyniliklər aşkar olunur. Cənub-Şərqi Asiyada pul və fond bazarlarında dövlət büdcəsi və tədiyyə balansının kəsiri gərginlik yaratdı və maliyyə böhranına səbəb oldu. Amerika iqtisadçısı Ç. Kindlberqerə görə Asiya iqtisadiyyatının maliyyə köpüyü 1636-cı ildən müşahidə olunan ən böyük 10 köpükdən biri olmuşdur. [15.] Səhm və daşınmaz əmlak qiymətlərinin spekulyativ artımı qeyri-bank şirkətlərinin borclarının artmasına səbəb oldu. Bir çox banklar borclarının mümkün normalarını keçdilər. Qısamüddətli və uzunmüddətli borclar arasında nisbət pozuldu.

1997-ci ildə özəl və dövlət sektorunun məcmu daxili və xarici borcu ÜDM-i Cənubi Koreya, Malaziya və Tailandda 23 dəfə, İndoneziyada iəs 2 dəfə üstələyirdi. Verilən kreditlərin təminatı kimi yüksək qiymətləndirilən şirkət aktivləri, torpaq sahələri, daşınmaz əmlaklar cıxış edirdi. Birinci enmənin göstəriciləri zamanı banklar likvidlərini 2 dəfə itirdilər. Onlar likvidliyi kompensasiya etmək üçün yüksək faizli xarici kreditlərə müraciət etdilər. Xarici investorlar isə kreditləri qısa müddətə verirdilər ki, təhlükə yaranan zaman vəsaiti geri çəkmək mümkün olsun. Belə təhlükə yarananda onlar vəsaitlərini geri çəkməyə başlayırdılar. Nəticədə Cənubi Koreya, Tailand, İndoneziyada banklar bankrot halında idilər.

Bu regionda bank kollapsı, büdcə defisiti, həmçinin valyuta ehtiyatlarının 62 milyard dollardan 24 milyard dollara qədər azalması 1997-ci ildə milli valyuta inamının azalmasına və xarici valyutaya tələbin artmasına, ajiotaja səbəb oldu. [4.] Bu da əvvəlcə Tailandda, sonra isə Malaziyada və İndoneziyada valyuta kurslarının düşməsinə səbəb oldu. Malaziya pusıqqiti, İndoneziya rupisi və Cənubi Koreya vonu dollarla müqayisədə iki dəfə devalvasiyaya uğradı. Bu ölkələrdə qiymətlər qalxdı, xarici investorlar kapitallarını, təşvişə düşən əhali isə depazitlərini banklardan çıxarmağa başladı. Koreyanın 30 ən iri şirkətindən 8-i (ölkədə ikinci böyük şirkət olan “Den” də daxil olmaqla) müflisləşdi. Böhrandan ən çox zərər çəkən İndoneziyada (ÜDM 14% azalmışdı, rupinin kursu ise 500% aşağı düşmüşdü) isə diktator Suxarto istefa etməyə məcbur olmuşdu. [20.s.657] Tailandın baş naziri də istefa verməli oldu. Beləliklə Asiya böhranı regionda siyasi konyukturanı da dəyişdi.

Türkiyədə bank böhranı 2001-ci ilin fevralında eyni zamanda bir neçə kredit təşkilatının çökməsi, beynalxalq kapital bazarlarında türk banklarında borc verilməsi şərtlərinin ağırlaşdırılması ilə başladı. Bunun nəticəsində Türkiyədə bank biznesinin inkişafı çətinləşdi. BVF-nın ekspertləri belə hesab edirdilər ki, “İkinci Dünya müharibəsi dövrlərindən ölkədə baş verən ən ağır milli maliyyə böhranına təkan verən bank problemi olmuşdur.” Özündə maliyyə böhranlarının bütün amillərini (fond, borc, valyuta və bank) ehtiva edən maliyyə böhranının əsas səbəbləri ölkə bank sektorunun zəifliyi, 2000-ci illərin əvvəllərində ölkədə siyasi vəziyyətin qeyri-sabitliyi, büdcə kəsirinin kəskin artması (böhran zamanı büdcə və ÜDM-in defisitinin fərqi 11% olmuşdu), 40%-ə qədər yüksək inflyasiya və şişmiş dövlət borcu (ÜDM-in 53%) olmuşdur. Digər bir səbəb isə Asiya böhranından sonra dünya maliyyə bazarlarında inkişaf edən ölkələrə, o cümlədən Türkiyəyə inamın azalması olmuşdu. [29.]

Bank əmanətləri arasında təşvişin yaranmasında Türkiyə prezidentinin çirkli və kriminal pulları yuyulmasında şübhəli bilinən iri bankların fəaliyyətinin yoxlanılması haqqında sərəncamı da az rol oynamamışdır. Böhran ərəfəsində Türkiyədə maliyyə fırıldaqları böyük vüsət almışdı və 2000-ci ildə ölkə iqtisadiyyatına 3,7 milyard dollar ziyan vurmuşdu. [30.] 2001-ci ilin əvvəllərində Türkiyə milli valyutasının stabilliyi pozuldu və vətəndaşlar, korporasiyalar möhkəm valyuta almağa başladılar. Qısa müddətdə lirənin kursu 49% düşdü. Bu da bankların maliyyə vəziyyətinə, onların kapitallarına və likvidliyə təsir etdi. Böhran nəticəsində türk banklarının aktivləri real qiymətlərdə 26% azalıb 115 milyard ABŞ dolları təşkil etdi, onların ziyanı isə ÜDM-in 19,8%-nə bərabər oldu. [30.]

2001-ci ilin martında Türkiyə höküməti, BVF ilə razılaşdırdığı antiböhran proqramını elan etdi və bank sektorunun restrukturlaşdırılmasını qərara aldı.

2007-2008-ci illərdə dünyanı bürüyən Qlobal maliyyə-iqtisadi böhranı (Global Economic Crisis) həm inkişaf etmiş, həm də inkişaf etməkdə olan ölkələrə təsir göstərdi.

Qlobal maliyyə-iqtisadi böhranı başlanğıcını ABŞ-dan götürüb tezliklə Yaponiya, Avropa İttifaqı kimi digər inkişaf etmiş ölkələrə yayılmağa başladı. Müxtəlif ölkələr və dünya regionları böhrandan ta 2009-cu illə 2013 illəri əhatə edən müxtəlif vaxtlarda çıxmışdılar, bəzi analitiklərə görə hələ 2015-ci ildə böhranın fəsadları tamamilə aradan qaldırılmamışdı.

Bir çox xarici məmbələrdə Böyük resessiya (Great Recession) adlandırılan Qlobal maliyyə-iqtisadi böhranın əsas səbəbləri iqtisadi inkişafın ümumi tsiklik xarakteri, kapitalların hərəkəti ilə beynalxalq ticarət arasında disbalans və kredit bazarının, və onun tərkib hissəsi olan ipoteka kreditlərinin şişməsi və böhranı olmuşdur. [22.s.19-32]

2008-2009-cu illər böhranın səbəblərini aydınlaşdırmaq üçün ABŞ prezidenti Barak Obamanın qərarı ilə yaradılmış ABŞ konqresinin xüsusi kommisiyasının 2011-ci il yanvar ayında açıqladığı yekun hesabatında böhrana səbəb kimi maliyyə tənzimlənməsindəki xətaların, korporativ idarəetmə sahəsində olan pozuntuların həddindən artıq böyük risklərə səbəb olması nəticəsində ev tesarüfatlarının böyük miqdarda borca düşməsi, “ekzotik” qiymətli kağızların (derivativlərin) geniş şəkildə yayılması, “kölgə” bank sisteminin idarə olunmayan artımı göstərilmişdir. [26.s.22]

ABŞ-da böhran dövlətin ipoteka kreditləri sahəsində həyata keçirdiyi səmərəsiz siyasətin təzahürü olan ipoteka böhranı ilə başladı. Nəticədə bankların likvidliyi aşağı düşdü, onlar kredit verməyi dayandırdılar. Bir neçə aydan sonra iş yerlərinin azalması və iqtisadi eniş 50 bankın və maliyyə təşkilatlarının müflisləşməsi ilə nəticələndi. Bu özünü birja qiymətli kağızlarında da göstərdi (Amerika səhmləri 50%-dən çox ucuzlaşdı), eyni zamanda əhalinin əmanətləri azaldı. 2008-ci ilin sentyabr ayında ipoteka bazarında fəaliyyət göstərən bir çox maliyyə institutlarının – Lehman Brothers investisiya bankının, Fannie Mac, Freddie Mac və AİG kimi ipoteka şirkətlərinin çökməsi vəziyyəti daha da gərginləşdirdi. Bu təşkilatların bəzilərini xilas etmək üçün ABŞ höküməti yüz milyardlarla dollar məbləğində vəsait ayırdı, [4.] Lakin qarşısı alına bilməyən böhran bütün dünya iqtisadiyyatına yayıldı.

Bu maliyyə böhranı müxtəlif analitiklərə görə, 1920-30-cu illər durğunluğundan sonra ən dəhşətli böhrandır. Böhran nəticəsində dünya ticarətinin artım tempi 2007-ci ildə 8,74%-dən 2008-ci ildə 2,95%-ə endi, 2009-cu ildə isə 11,89% geriləmə baş verdi. 2008-ci ildə dünya ÜDM-nin artımı 1,83% təşkil edib, 2009-cu ildə İkinci Dünya müharibəsindən sonra ilk dəfə olaraq ÜDM 2,3% azalıb. 2008-ci ilin fevralında inflyasiya rekord həddə yüksəldi. [7.]

ABŞ-dan maliyyə böhranı dünyaya yayıldıqca, Amerika şirkətləri digər ölkələrdən pullarını geri gətirməyə və aktivlərini tez bir zamanda satmağa başladılar. İngiltərə bankının hesablamalarına görə, ABŞ, Böyük Britaniya və digər Avropa İttifaqı ölkələrinin böhran nəticəsində ümumi zərəri 3 trilyon dollardan çox olmuşdu.

2008-ci ildə başlamış qlobal maliyyə böhranı bir çox dövlətlərin maliyyə həyatlarına sarsıdıcı zərbə vurmuş və dünya maliyyə sisteminin qeyri-stabilliyini artırmışdır. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, böhran inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrə fərqli təsir etmişdir. Böhran inkişaf etmiş ölkələrə daha erkən təsir etdi və onların iqtisadi artımı zəiflədi. Böhranın əvvəlində inkişaf etməkdə olan ölkələr böhrandan az ziyan gördü. Ancaq buna baxmayaraq Qlobal maliyyə böhranı inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında uçurumu daha da dərinləşdirdi.