Diqqat turlari va uning xususiyatlari

Diqqatning turlari. Diqqatning yuzaga chiqish mexanizmlari juda murakkab va ularning ko‘rinishi, turlari ham turlichadir. Diqqatning turli ko‘rinishlari va mexanizmlarning umumiyligi asosida ularning turli turlari farqlanadi.
Shaxsning o‘z oldiga diqqatni biror ob’ektga qaratishi maqsad qilib qo‘yishi va irodaning ishtirokiga ko‘ra uch xil diqqat farqalanadi.
Ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqat. Biz diqqatimizni qaratishni maqsad qilib qo‘ymagan paytimizda psixik faoliyatning biror ob’ektga yo‘naltirilishi va to‘planishiga ixtiyorsiz diqqat deyiladi. Ko‘pincha faoliyatning maroqliligi va qiziqarliligi va kutilmaganda favqulotdaligi diqqatni o‘ziga tortadi, odamni o‘ziga jalb qiladi.
Ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiruvchi sabablar. Ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiruvchi sabablar juda xilma-xil va bir-biriga bog‘lanib ketgan. Biz ularni shartli ravishda bir-biridan ajratamiz va tahlil kilamiz.
Tashqi kuzatuvchining xarakteri bilan bog‘liq ravishda yuzaga keladigan ixtiyorsiz diqqatni keltirib chiqaradigan sabablar:
bunga dastavval qo‘zgatuvchining kuchi yoki intensivligi kiradi. Yetarli darajada bo‘lgan har qanday qo‘zg‘atuvchi: qattiq ovoz, yorqin nur, kuchli silkinish diqqatimizni beixtiyor o‘ziga jalb qiladi.
Bunda qo‘zg‘atuvchining absolyut kuchidan ko‘ra, nisbiy kuchi muhimroq rol o‘ynaydi.
ko‘zg‘alishlar o‘rtasidagi kontrast ham diqqatni o‘ziga beixtiyor tortuvchi sabablardan biridir.
Qo‘zg‘alishning uzoq vaqt davom etishi va shuning bilan birga narsaning fazoda tutgan o‘rnining kattaligi muhimdir. Masalan: hajmi atrofdagi jismlardan katta jism, qisqa muddatli qo‘zg‘atuvchilar orasida uzoq muddat davomida ta’sir kiluvchi diqqatni o‘ziga tortadi.
Qo‘zg‘atuvchining to‘xtab-to‘xtab ta’sir qilishi ham kishining diqqatini beixtiyor o‘ziga tortadi (yonib-o‘chib turuvchi yorug‘lik).
Ta’sir qilib turgan qo‘zg‘atuvchining birdaniga to‘xtab qolishi diqqatimizni jalb qiladi.
Ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiruvchi ikkinchi guruh sabablarga tashqi qo‘zg‘atuvchining odamning ichki holatiga va avvalo mavjud bo‘lgan ehtiyojlarga mos kelishi kiradi. Qorni och kishiga ovqatdan darak beruvchi har qanday qo‘zg‘atuvchi, masalan, ovqat haqidagi gap, ovqat hidi va shunga o‘xshashlar diqqatimizni beixtiyor o‘ziga jalb qiladi. Fiziologik jihatdan olganda bu sabablarning ta’sirini Uxtomskiy tavsiya etgan dominanta printsipi bilan asoslash mumkin.
Ixtiyorsiz diqqatni keltirib chiqaruvchi uchinchi guruh sabablarga idrok qilinayotgan ob’ekt va bajarilayotgan faoliyatbilan bog‘liq bo‘lgan hissiyot kiradi. Eng birinchi navbatda maroqli va jozibali ta’sir predmet va faoliyat kishini o‘ziga tortadi. Masalan, qiziqarli ish, qiziq hikoya va shunga o‘xshashlar.
To‘rtinchi guruh kishining ilgarigi tajribasining diqqatga ta’sirini ko‘ritish mumkin. Bunga kishining bilimlari, tasavvurlari, malaka va odatlarining ta’siri kiradi.
Diqqatning ixtiyorsiz jalb qilinishida kutish katta rol o‘ynaydi.
Yana bir guruh sabablar – kishining qiziqishlari ham ixtiyorsiz diqqatni keltirib chiqaruvchi sababalar orasida ko‘p uchraydi. Qiziqishning mavjudligi har qanday murakkab faoliyatni, ob’ektni ham beixtiyor diqqat ob’ektiga aylantiradi. Yuqorida keltirilgan ixtiyorsiz diqqatni keltirib chiqaruvchi sabablarni pedagoglar dars davomida hisobga olishlari, shular asosida o‘quvchilarning ixtiyorsiz diqqatni boshqarishlari lozim.