Dissertasiya iddiaçı: Lianna Hüsü qızı Əmrahova

Həftənin günlərinin adları.

Dilimizdə həftənin günlərinin adları iki qrup şəklində ifadə olunur: 1) bazar ertəsi, çərşənbə axşamı, çərşənbə, cümə axşamı, cümə, şənbə, bazar. 2) 1-ci gün, 2-ci gün, 3-cü gün, 4-cü gün, 5-ci gün, 6-cı gün, bazar. II qrup adi danışıqda işlənir. Demək olar ki, 1-ci qrupla müqayisədə daha çox işlənmə dairəsinə malikdir. Bununla yanaşı dialekt və şivələrimizdə 4-cü günə çox vaxt “adna” 6-cı günə “şənbə”, “cümə ertəsi”, Naxçıvan dialektində isə 1-ci günə “duz günü”, 2-günə “tək günü” də deyilir [35, s. 303]. Bildiyimiz kimi VII əsrdə başlayaraq ərəblərin Azərbaycanı işğal etməsi ilə əlaqədar olaraq dilimizə fars mənşəli “seşənbə, yekşənbə, düşənbə, pəncşənbə” və sair kimi həftə günlərinin adları daxil olmuşdur. Həftə günlərini adları farsca “yek, du, se, çahar, pənc” saylarının ardıcıllığı əsasında yaranmış və zamanla fonetik dəyişikliyə uğrayaraq bugünki formasına düşmüşdü. Dahi şairimiz Füzulinin farsca yazdığı “Həft-cam” (“Yeddi cam”) əsərini nəzərdən keçirək. Şairin “Yeddi cam ”əsəri Nizaminin “Yeddi gözəl” poeması səpkisindədir. Həftənin yeddi günü, yeddi planet, yeddi qədəh, musiqi ilə yeddi görüş əsəri Nizami poemasındakı yeddiliklə bağlayır. “Yeddi cam” əsəri orjinal bir janrda yazılmışdır. Burada ayrı-ayrı musiqi alətlərinin dili ilə müxtəlif fəlsəfi görüşlərinin istiqamətləri öz əksini tapır.

Bu əsərdə həftə adlarına bu cür rast gəlmək olur.

Yekşənbə olunca o qədər iç ki, bu meydən,

Ta huşə, əlib yeddicə gün məst olasan sən.

Düşənbəni düşənbəyədək iç bu şərabı

Meydən elə cəm atəşini söndürən abı

Öylə ki, seşənbə günü mey dəydi dodağa,

Dövr etdir onu yeddicə gün salma ayağə.

Çərşənbə günü, badə ilə üz-üzə gəlsən,

Bir həftə onun dövrünü heç yığmagilən sən

Pəncşənbə günü öylə ki, aldın ələ camı,

Bir həftə bu növ ilə keçir sübh ilə şamı.

Cümə gününü sahibi - dilllərlə bərabər,

Mey iç gələcək cüməyədək böylə sərasər.

Şənbə yetişincə o qədər iç ki, bayıl sən,

Ta ki, gələcək şənbə günü bir də ayıl sən [82, s.138].

Bu adların tərkib hissəsi fars sayları və “Şənbə ” sözündən ibarətdir. “Şənbə” sözünün etimologiyası ilə maraqlı fikirlər mövcuddur.

Çingiz Hüseynin bununla bağlı yazır: “əsasən dinlə bağlı həftə adları çox-çox yüzilliklərdən keçib dilimizdə şənbə kimi işlənir və bu sözün kökü, rus xaçpərəstlərin “subbota”sı kimi yəhudilərin “şabat”ından alınmışdır. Bibliyanın yahudilərə aid birinci hissəsində yeddi gündən ibarət həftə ilahiyə bağlıdır: altı günə kainatı yaradıb, yeddinci şabat günü isə dincəlib. “Çərşənbə” yəni şənbədən sonra dördüncü gün (farsca çahar - dördün təhrifi çər). Yahudilərdə də, şabatdan sonra 1-ci, 2-ci və sairə həftə günləri; ruslarda subbota sözü saxlanılsa da, həftənin son günü xaçpərəstliyə bağlıdır – voskresenye, yəni İsanın dirçəlmə günü, həftənin sonrakı günləri bu sözdən hesablanır [141].

Fikrimcə, zahiri oxşarlıq olsa da, bu fikir həqiqəti əks etdirmir. Hamıya məlum olduğu kimi həftə adlarının hamısı ərəb və fars mənşəllidir. Hətta “həftə” sözünün özü də farsların yeddisi –“həft”-dən törəmədir.

Zaman keçdikcə həftə adları “ertəsi” və “axşam” sözlərinin köməyi ilə ifadə olunmuşdur. “Şənbə” sözünün ərəbcə “ertəsi” kimi tərcümə olunur. “Şənbə” sözü bugünkü gününmüzdə “çərşənbə”, “şənbə” sözlərində mühafizə olunmaqdadır. Digər həftənin günlərinin adlarında “şənbə” sözü “ertəsi” hissəsi ilə əvəz olunub. Məsələn, “yekşənbə – bazarertəsi”, “şənbə – cüməertəsi”. “Çərşənbə” və “cümə” günlərindən əvvəlki günlər “çərşənbə axşamı” və “cümə axşamı” adlanır.

“Cümə” ərəbcə “toplama, toplanma” deməkdir. Cümə gününə “adna” da deyirlər. Lap əski zamanlarda bu günə “ayna günü” deyilirmiş. Mənbələrdə bildirilir ki, “cümə”, “adna”, ”ayna” elə əslində “ruh”deməkdir. Bunun belə olmasına “Kitabi-Dədə Qorqud”da da rast gəlirik:

Sağuş günündə ayna görklü,

Ayna günü oxuyanda xütbə görklü.

Günün nə üçün “adna”adlandırılmasından söz açan İ.Nəsimi əvvəlcə

Adinə neçin oldu, adinənin adını bil,

Bu sirri ol bilir ki, haqq ilə aşinədir – deyir və belə bir açıqlama verir.

Adinədir qiyamət, ol gündədir nədamət,

Ol gündə həşr olisər, ol gündə macəradır.

Ol gündədir hesabın, həm rəhatü əzabın,

Ol gündə həqq qatından icmai-ənbiyadır.

İstər “Kitabi-Dədə Qorquq”da, istərsə də İ.Nəsiminin sözlərindən “ayna”, “adna” günlərinin ruhlar aləmi ilə, hətta bütün ruhların Tanrı tərəfindən imtahana çəkiləcəyi qiyamət günü ilə bağlılığı açıq-aydın görünməkdədir [92, s. 16]. Hal-hazırda ölmüş bir insanın adına cüməaxşamları ehsan verilir və xalq arasında belə bir ifadə işlədilir. Filankəsin “cüməsi” və yaxud “adnası”. “Adna” sadəcə yas mərasimi ilə bağlı dilimizdə işlədilir. “Adna” günü dedikdə müasir dövrümüzdə “cümə axşamı” nəzərdə tutulur. Göründüyü kimi zaman keçsə də nə motiv də, nə də adlandırma da elə bir dəyişiklik olmamışdır. Söz öz leksik mənasını qoruyaraq, nəsildən-nəsilə ötürülərək bu günümüzə kimi gəlib çıxmışdır.

Avropa dillərində (əsasən ingilis, fransız, italyan və ispan dillərində) isə həftənin günlərinin adları qədim dövrlərdə pərəstiş olunan tanrıların adları ilə əlaqəli yaranmışdır. İngilis dilində həftə günlərinin adları belədir:

Birinci gün – Monday (Ay günü), ikinci gün – Tuesday (Mars günü), Üçüncü gün – Wednesday (Merkuri günü), dördüncü gün – Thursday (Yupiter günü), beşinci gün – Friday (Venera), altıncı gün – Saturday(Saturn günü), bazar günü - Sunday (Günəş günü) [141]. Qeyd edək ki, ingilis ilində mun-ay,sun – günəş, two – iki, five –beş deməkdir.