Doğu anadolu projesi’NİN (dap) tra düzey bölgesi İÇİn uygulanabiLİRLİĞİNİn değerlendiRİlmesi raporu

1.9TURİZM VE KÜLTÜR

Doğu Anadolu Projesi (DAP) Ana Planında, turizm sektörünün durumuyla ilgili incelemede, Bölge’nin turizm potansiyelleri, sorunları ve bu kapsamda uygulanması gereken strateji ve planlar belirlenmiştir. Projelerin ön planında, Bölge’nin sürdürülebilir gelişmesine katkıda bulunacak öncelikli sektörlerden biri olarak turizmi görme arzusu dikkat çekmektedir.

Plana göre Doğu Anadolu Bölgesi’nin gelişmesinde uzun yıllardır turizm sektörü ihmal edilmiştir. Bunun temel nedeni bölgede uzun yıllardır yaşanmakta olan terör olayları, ulaşım zorlukları, iklim şartları ve Bölge’deki alt yapı yatırımlarının yetersiz olmasıdır. Bu kapsamda, Bölge’nin turizm kalkınmasının bütüncül bir anlayış ve yaklaşımla ele alınması ihtiyacı doğmuştur. Bölgede, “İl Turizm Ana Planları” idari birim olarak il ile sınırlı kalınca, çevre illerin turizm potansiyeli göz ardı edilmiş ve ağırlıklı olarak ele alınan il üzerinde odaklanılmıştır. Bu durum bölgesel düzeyde var olan potansiyelin eksik değerlendirilmesine yol açmış ve buna ek olarak sosyal doku-turizm-turizm girişimciliği-sanayileşme-çevre ve benzeri unsurların bütüncül bir bakış açısı ile analiz edilmemesi birbiri ile çelişen uygulamalara neden olmuştur.” Doğu Anadolu Bölgesi’nin, diğer bölgelerle olan sosyo-ekonomik gelişmişlik farkını azaltmak, mevcut verimlilik düzeyini geliştirerek ülke ekonomisine katkısını artırmak amacıyla 27 Ağustos 1998 tarihinde Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı tarafından Doğu Anadolu Projesi (DAP) Ana Planı bu bağlamda bütüncül bir anlayış ve yaklaşımla hazırlanmış bir plandır.

Planda, Doğu Anadolu’nun kalkınmasında turizmin geliştirilmesi gerektiği proje gruplarının ve proje belgelerinin hemen hepsinde hâkim görüş halindedir. Özellikle mevcut durum analiziyle Bölge’nin potansiyelleri ayrıntılı olarak incelenmiş ve sorunlu alanları tespit edilmiştir. Doğu Anadolu Bölgesinin en önemli potansiyeli olarak; Bölge’nin hemen tamamına yayılmış kültürel zenginliği ve çok yönlü cazip coğrafyası gelmektedir. Bu husus sadece bu çalışmada ele alınan projelerin tespitleri olmayıp, bölgede daha önce yapılmış ve turizmin geliştirilmesine yönelik bir dizi yaklaşım getiren farklı plan-programlarda da dile getirilmiştir. Turizmin bölgede şimdiye kadar gelişmemesinin en önemli nedenleri olarak; alt ve üst yapı yetersizliğinden başlayan eksiklikler, imaj zayıflığı, farklı aktörlerce oluşturulması gereken işbirliğinin olmayışı, mevcut potansiyellerin kullanılamaması, kapsamlı ve bütüncül bir pazarlama anlayışının olmamasıdır. Çevre korumada gerekli önlemlerin alınmaması, atık yönetim anlayışının yerleşmemesi, coğrafi ve diğer çevresel yönlerden halkın duyarsızlığı başlıca handikaplar olmaktadır. (Koşan 2006)

DAP Ana Planı’nda, topoğrafya yapısının sağladığı çeşitlilik, su kaynakları, jeotermal kaynaklar ve kültür varlıkları açısından Doğu Anadolu Bölgesinin zengin bir turizm potansiyeli taşımasına karşın, ulaşım zorlukları, pazarlama sorunları, turistik altyapıdaki kalite kısıtları, yetişmiş personel eksikliği gibi nedenlerle bir dereceye kadar kış sporları dışında bu kaynakları yeterince değerlendiremediği, ülkemizin kültür ve turizm sektörü içinde hak ettiği yeri alamadığı vurgulanmıştır.

1.9.1DAP Turizm Öncelikleri

Bölge’de turizmin hızla geliştirilmesi için aşağıdaki öncelikler benimsenmiştir.

• 
  Kış sporlarının geliştirilmesi; Mevcut kış turizmi potansiyelinin, kış olimpiyatları düzenlenerek tanıtılması ve donatılara kavuşturulması,
  
• 
  Geniş yelpazeli turizm tip ve biçimlerinin geliştirilmesi, kompoze turların düzenlenmesi, turizm çeşitliliğinin sağlanması,
  
• 
  Doğu-Batı arasında transit geçişlerde yol üstü dinlenme tesislerinin; bölgesel alışveriş merkezi, balık çiftlikleri, Kaplıca tesisleri, rekreasyon donatıları restore edilerek kullanılacak kervansaraylar gibi yatırımlarla desteklenmesi ve yeni ‘’Çağdaş İpek Yolu’’nun geliştirilmesi.
  
• 
  Sunulacak turizm tür ve biçimleri turizm hareketlerinin mevsimsel değil, bütün bir yıl içine yayılmasını sağlayacak çeşitlilikte olmalıdır.
  
• 
  Bölge’deki su kaynaklarının geliştirilmesinde, turizm etkinlikleri özellikle dikkate alınmalıdır.
  
• 
  Tarihi ve kültürel varlıkların korunması ve restorasyonuna önem verilmeli, arkeolojik kazılarda çıkarılan eserlerin sergilendiği ve aynı zamanda bilimsel araştırma, dökümantasyon ve kongre merkezi olarak hizmet verecek Bölge Müzeleri kurulmalıdır.
  
• 
  Konaklama tesislerinde çeşitlilik sağlanmalıdır. Özellikle kış sporları merkezlerindeki konaklama tesislerinin, yaz aylarında da kullanımını sağlayacak düzenlemeler yapılmalıdır.
  
• 
  Bölge’nin turizm açısından tanıtımını sağlayacak etkinlikler (örneğin Kış Olimpiyatları) düzenlenmeli, tanıtımda Ağrı Dağı Efsanesi gibi bilinen temalar kullanılmalıdır. Ekonomik Kalkınma Ajansı Bölge’nin dış yatırımcılara tanıtımında etkin bir rol üstlenmelidir.
  
• 
  Kaliteli hizmet sunumu için her kademede eleman yetiştirilmesine önem verilmelidir.
  
• 
  Bölge’nin yaz aylarında yayla turizmi, sağlık turizmi, dağ ve su sporlarına yönelik turlarla desteklenmesi ve Bölge’ye su sporları, kamping ve rekreasyona dönük faaliyetlerde yoğunluk kazandırılmalıdır.
  

Doğu Anadolu Projesi (DAP) Ana Planı’nda, birbirinden farklı kaynak ve potansiyellere sahip üç alt bölge tanımlanmıştır. Bu üç alt bölgeden biriside Ardahan, Ağrı, Bayburt, Erzincan, Gümüşhane, Iğdır, Kars, Muş ve Erzurum illerinden oluşan Erzurum Alt Bölgesidir.

TRA1 Bölgesini kapsayan Erzurum Alt Bölgesinde, turizmin gelişmesi için hazırlıkların tamamlandığı vurgulanmış ve Bölge’deki alternatif turizm faaliyet imkanları belirtilmiş ve bölgede turizm faaliyetlerinin öncelikle kış ve yaz turizmi olarak ikiye ayrılması, önerilerin buna göre geliştirilmesinin yararlı olacağı vurgulanmış ve bu eksende 2001-2020 yılları arasında aşağıdaki projeler önerilmiştir.

Erzurum Kayak Merkezi Gelişim Etüdünün Yenilenmesi Projesi: Yapılan kış sporları projelerinin yeniden ele alınması, kış spor merkezlerinin parça parça planlanması yerine geniş bir alanı kaplayacak şekilde bir bütün olarak planlanması, Konaklı merkezinde kış olimpiyatları köyünün planlaması, öngörülen yatak kapasitelerinin artırılması

Kış Olimpiyatlarının Düzenlenmesi Projesi: Olimpiyat komitesinin kurulması, tesislerin düzenlenmesi için proje hazırlanması, Sarıkamış Kayak Merkezinin projeye dahil edilmesi

Kombine Turların Düzenlenmesi Projesi: Çeşitli turizm tür ve biçimlerinin birleştirildiği turların düzenlenmesi için seçenek projelerin üretilmesi, projelerin fizibilitelerinin hazırlanması, Tortum ve Çıldır kombine turlarının düzenlenmesi için projelerin hazırlanması, kamp yerlerinin tespit edilmesi.

Erzurum Bölge Müzesi Projesi: Açık ve kapalı olarak düzenlenecek bu müze Bölge’deki kazılarda çıkartılan tüm eserlerin güvenli ve özenli sergilendiği bir müze olarak planlanacaktır. Bilimsel araştırmalara hizmet verecek bir dökümantasyon merkezine, çeşitli kongrelerin düzenlendiği salonlara sahip olacak bölge müzesi, bilimsel araştırma merkezi olarak da görev üstlenecektir. Örneğin; çıkarılan eserlerin, nem, ısı, gün ışığı nedeniyle bozulmasını önleyici önlemlerin araştırıldığı bir laboratuara sahip olacaktır.

Yabancı Dil Öğrenimi, Meslek İçi Eğitim Projesi: Kayak merkezlerinin yaz aylarında kullanılmasını amaçlayan, kış aylarına göre düzenlenen merkezlerin yaz aylarına göre de düzenlenmesini ele alan projelerdir.

Gerekli Konaklama Talepleri: Turizm tür ve biçiminin çeşitlenmesi ile gerekli konaklama taleplerinin de çeşitlendirecek projeler.

1.9.2Değerlendirme

Doğu Anadolu Projesi (DAP) hazırlanışından bugüne kadar geçen süreçte uygulanamamış bir proje olmasına rağmen, DAP kapsamında turizm sektöründe belirlenen sorunlar bugünde Bölge’nin turizm potansiyeli ve sorunlarına yönelik, Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı olarak sektör temsilcileriyle yapılan çalıştay, toplantı ve araştırma raporlarında da halen birebir karşılaşılan ve vurgulanan sorunlar olarak tespit edilmiş olup, Kalkınma Ajansımızca hazırlanan Bölgesel Gelişme Planına bu tespitler yansıtılmıştır. Bölgede sektörün sorunları değişmediği gibi DAP’ta önerilen strateji ve hedeflerde ‘’Kış Olimpiyatlarının Bölgede Düzenlenmesi’’ önceliği haricinde büyük ölçüde uygulanamamıştır.

Ayrıca, AB hibe projelerinin “coğrafi odaklanma” koşulu ve DPT’nin “Stratejik Çerçeve Uyum Belgesi” çalışmaları doğrultusunda Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki dört il (Elazığ, Erzurum, Malatya, Van) cazibe merkezi olarak belirlenmiştir. Erzurum, üniversite şehri olması, tarihi eserleri, kış turizmi, hayvancılığın gelişmiş olması gibi faktörler açısından Kuzeydoğu Anadolu’nun en önemli merkezlerinden biridir. Fakat son yıllarda Batı illerine göç vermesi nedeniyle ekonomik cazibesini bir ölçüde yitirmeye başlamıştır. Bu cazibenin artırılması ve göçün durdurulması için uzun sürecek kademeli bir çalışmaya ihtiyaç vardır.

Erzurum’u cazibe merkezi haline getirecek faktörlerden birisi kış turizmidir. Kış turizmi için şehrin Avrupa’da daha fazla tanıtılmasına, şehre daha fazla yatırım yapılmasına ihtiyaç vardır. Bölgede Erzurum, Elazığ, Van ve Malatya gibi şehirlerin AB projeleri desteğinden ayrı olarak cazibe merkezi haline getirilebilmesi için özellikli teşvik sistemlerinden yararlandırılması gerekmektedir. Ayrıca, Erzurum’un cazibe merkezi yapılması fikrini Ergan Kış Turizm Projesi, Sarıkamış Kış Turizm Merkeziyle birlikte değerlendirmek gerekir.

Söz konusu şehirlerin cazibe merkezi haline gelmesi sadece sanayi ve yatırımlarla olmaz. Eğer iyi değerlendirilebilirse, turizm imkânları ve iklim koşulları aynı zamanda sanayiden daha önemli faktörler olarak ortaya çıkabilir. Bölgede kayak merkezlerinin geliştirilmesi, tarihi eserlerin onarılması ve kültür merkezleri haline getirilmesi, konaklama tesislerinin geliştirilmesi yeni bir iş piyasasının gelişmesine neden olacaktır. Burada yapılması gereken sadece tesis yapmak değil, aynı zamanda hizmet verecek nitelikli işgücünü geliştirmek, rehberlerin, otel görevlilerinin yabancı dille hizmet vermelerini sağlamaktır. Çünkü cazibe merkezi haline gelme, nitelikli işgücünü oluşturma ve bu işgücünü şehirde tutma konusuyla yakından ilgilidir. Dünyada en popüler kış sporları ve kayak turizmi merkezlerine bakarsak önemli bir kısmının Avrupa’da olduğu görülmektedir. Bu bölgelerle TRA1 Bölgesini karşılaştırdığımızda Bölge’nin tesis sayısı ve pist uzunluğu açısından Avrupa’nın gerisinde kaldığı görülmektedir. Ülkemizde kış sporlarına ilgi yeteri kadar gelişmediğinden yatırımlar için genelde devlet desteği beklenmektedir. Oysa bu merkezlerin ilgi ve merak uyandırması için bölgede ve Türkiye’nin diğer yörelerinde ülkede yaşayan insanların kış sporlarına olan ilgisinin arttırılması gerekmektedir. Yurt dışı talep de ancak iç talebin gelişmişliği ile orantılı olarak artacaktır. Ülkemiz başarılı sporcular çıkardıkça, tekstil üreticilerimiz özel kayak kıyafetleri tasarladıkça, ülkemizde kayak, snowboard, kar araçları tasarım ve üretimleri başladıkça kış turizmi de artacaktır. Ayrıca, 2011 Üniversitelerarası Kış Olimpiyat Oyunlarının Erzurum’da yapılacak olması Bölge’nin altyapısının geliştirilmesi açısından önemli bir fırsat sunmaktadır. Fakat tanıtım ve altyapı yatırımlarının azlığı turizm aktivitesinin yılın geneline yayılmasını engellemiştir. İç talep gelişmeden ve buna bağlı destekleyici sektörler oluşmadan sadece tesis ve pist kapasitesine yönelik tanıtımların etkisi sınırlı olacaktır. Bölge’nin yerel müşteri kapasitesini arttırıcı çalışmaların bütün ülke çapında yapılması ve toplam pazarı büyütücü bir stratejisi olmalıdır. Gençlerin kış sporlarını öğrenmeleri ve yapmaları için maliyetler düşürülmelidir. Üniversitelerarası Kış Olimpiyat Oyunları bir fırsat olarak düşünülerek Türkiye’nin her yerinden gençlerin katılımı için gereken her türlü kaynak harekete geçirilmeli ve oyunların ardından tesislerin kullanımının desteklenmesi gerekmektedir.

Doğu Anadolu’nun turist çekmesinin önündeki engellere bakarsak; ulaşım güçlüğü, güvenlik, konaklama imkânları ve yetişmiş insan gücü eksikliği görülmektedir. Bunlardan özellikle iki faktör, ulaşım ve güvenlik konuları birinci derecede öneme sahiptir. Fakat Bölge’nin turizm sektöründe rekabet edebilirliğinin artırılmasının önünde çözülemez bir engel bulunmamaktadır. Bölge’deki kaynakların ve aktörlerin tamamının düşünüldüğü etkili bir planlamanın yapılması, bu planın hem kamu, hem özel sektör tarafından sahiplenilmesi ve etkili bir uygulama ile Bölge’nin rekabet edebilirliği artırılabilir.

Turistik çekim öğelerine ve geliştirilmeye müsait bir altyapıya sahip olan Bölge’nin yetersizlikleri giderilerek bir turizm cazibe merkezi haline gelebilmesi ve bu sayede bölgede turizmin sosyo-ekonomik katkısının artırılması amacıyla mevcut turizm kapasitesinin maksimum düzeyde kullanımı hedeflenmelidir. Turizm yatırımı yapılacak yörede devlet tarafından yapılan yatırımların tamamlanması, Bölge’deki sektör temsilcilerinin de talepleri arasında yer alan ve bölgede turizmin gelişmesi ve bu kapsamdaki yatırımların artması yönünde çarpan etkisi yapması için bölgede uygulanan teşviklerin çeşitlendirilmesi ve arttırılması gerekmektedir.

TRA1 Bölgesini kapsayan Erzurum-Erzincan-Bayburt illerinde, aşağıdaki çalışmaların yapılması Bölge’de turizmin geliştirilmesine katkı sağlayacaktır.

Turizm Bilinçlendirme-Eğitim Çalışması: Turizmin bir sektör olarak bölgede gelişebilmesi için toplumda turizmin Bölge’nin uzun vadeli gelişiminde önemli olduğu ve turizmden de gelir elde edilebileceği bilincinin yerleştirilmesi gereklidir. Bunun yanında, bölge toplumunun turizmi sürdürülebilir bir sektör olarak görmesi için, turizm adına yapılan stratejik planlamalarda toplumun her kesiminden katılımın ve işbirliğinin sağlanması gereklidir. Bu bağlamda, bölge halkının turizme uyumunun, olumlu ve katılımcı yaklaşımının sağlanması için Bölge’deki değişik grupların fikirlerinin ve çıkarlarının turizm planlama sürecinde dikkate alınması gereklidir. Halkın bölgede güçlü potansiyele sahip olan kış ve doğa sporlarını benimsemesi açısından çocukların bu sporları sevmelerine ve yapmalarına yönelik faaliyetler gerçekleştirilmelidir.

Kış Olimpiyatlarının Bölgede Düzenlenmesi: Bölgede UNIVERSIADE nedeniyle oluşturulacak olan alt yapı tesislerinden ve kazanılacak olan uluslararası tanınırlıktan istifade ederek yeni bir büyük organizasyonun yapılabilmesi hedeflenmelidir. Bölge’nin tanıtımı için UNIVERSIADE'tan sonra bir Kış Olimpiyatları düzenlenmesi stratejik bir seçenektir. Erzurum’da yapılacak olan 2011 UNIVERSIADE kış sporları oyunları için yapılan tesislerden oyunlar sonrasında da faydalanılması açısından, buz hokeyi, curling, buz pateni vs. spor dallarına halkın ilgisi bölge içinde artırılmalıdır. Bunun yanında yine bu tesislerin uluslar arası organizasyonlara ev sahipliği etmesi açısından tanıtım ve organizasyon çalışmaları yapılmalıdır.

Karayollarının Geliştirilmesi: Bölgede turizmin güçlü bir sektör haline gelebilmesi için öncelikle ulaşım ve konaklama altyapısının güçlendirilmesi gerekmektedir. Bölge’nin etkin biçimde tanıtımının ve sektörel bağlantılarının yapılmasına bağlı olarak, çekim merkezlerini bölge dışına ve bölge içinde birbirlerine bağlayan yeni yolların açılması ve mevcutların güçlendirilmesi gerekmektedir. Bölge’nin kuzeyinde yer alan Trabzon limanına ve Karadeniz bölgesine açılan Erzurum – Bayburt – Of – Çaykara – Uzungöl güzergâhı (Soğanlı Dağı mevkii), İspir – İkizdere (Ovit Geçidi) ve Kop Dağı geçitleri Bölge’nin potansiyeli yüksek tur güzergâhlarına bağlanması açısından önemlidir.

Rezerv Alanlarının Korunması: Bölgede turizm açısından potansiyeli ve mevcut durumda turist çekiciliği olan alanlarda altyapı çalışmaları ve peyzaj planlamalarının yapılması, Bölge’deki doğal, tarihi ve kültürel varlıkların korunması, tahrip olanların ve bozulanların restorasyon, iyileştirme ve düzenleme işleri yapılmalıdır.

İşletmelerin Standartlarının Yükseltilmesi: DAP Planında da vurgulandığı üzere, turizmin görece düşük yatırımla yüksek istihdam yaratan bir sektör olduğu, Bölge’nin kaynak yönünden önemli bir turizm potansiyeli olmakla birlikte, alt ve üst yapıdaki eksiklikler nedeniyle sektörün Bölge ekonomisine önemli bir katkı sağlaması ancak çok yoğun tanıtım ve hızlı bir yatırımla gerçekleşebileceği ve Bölge’de öngörüldüğü şekilde geliştirilebildiği takdirde, sektörün, istihdam sorununun çözülmesinde önemli katkıları olabilecektir. Dolayısıyla, Bölge’nin sahip olduğu turizm potansiyeline yönelik küçük ve orta ölçekli yeni turizm işletmelerinin kurulması ve mevcut işletmelerin standartlarının yükseltilmesi gerekmektedir.

Turizm Danışma Merkezleri: Bölgede turizme hizmet edecek her türlü potansiyelin tanıtımı bölge içinde oluşturulacak iyi bir koordinasyonla yapılmalıdır. Kent merkezlerinde turizm faaliyetlerini tanıtan, turisti bu faaliyetlere yönlendiren ve danışmanlık hizmetleri sunan merkezlerin oluşturulması gerekmektedir.

Turizm Tanıtım Projesi: Bölge’nin tanıtımının ayrıca ulusal ve uluslararası fuarlar yoluyla yapılması ve UNIVERSIADE tipi büyük ölçekli organizasyonların düzenlenmesi desteklenmelidir. Buna ek olarak, bölgesel ve ulusal ölçekli mevcut festival ve organizasyonlar desteklenmeli ve tanıtımları yapılmalıdır.

Tur Rotalarının Oluşturulması: Bölgeye gelen turist sayısının artırılması için; turizm potansiyelini sergileyecek alternatif tur güzergâhlarının oluşturulmasıyla tur operatörlerinin bölgeye ilgileri çekilmelidir. Böylece; Bölge’nin yakın ve uluslararası alternatif turizm pazarlarında (Rusya, İran, Ukrayna vb.) da tanıtımı sağlanmış olacaktır. Aynı zamanda, yakın ve turizm potansiyeli yüksek diğer bölgelerle ortak turlar planlanmalı, turizm rotaları belirlenmeli ve bu amaçla işbirliği sağlanmalıdır.

Erzurum Bölge Müzesi Projesi: Açık ve kapalı olarak düzenlenecek bu Müze, Bölge’deki kazılarda çıkartılan tüm eserlerin güvenli ve özenli sergilendiği bir müze olarak planlanacaktır. Bilimsel araştırmalara hizmet verecek bir dokümantasyon merkezine, çeşitli kongrelerin düzenlendiği salonlara sahip olacak bölge müzesi, bilimsel araştırma merkezi olarak da görev üstlenecektir. Örneğin; çıkarılan eserlerin, nem, ısı, gün ışığı nedeniyle bozulmasını önleyici önlemlerin araştırıldığı bir laboratuara sahip olacaktır.

Konaklama İmkanlarının Çeşitlendirilmesi: Turizmin geliştirilmesinde yerel kaynakların kullanımını sağlamak üzere alternatif konaklama ve günübirlik hizmet tesislerinin kurulması ve mevcut tesislerin kapasitelerinin geliştirilmesi gereklidir.

Cazibe Merkezleri: Turizmi destekleyici yerel hizmet sektörünün geliştirilmesi kapsamında; yiyecek ve içecek hizmeti veren tesislerin, eğlence mekânlarının, yerel gastronomik tat ve geleneksel ürünler ile hediyelik eşyaların pazarlandığı merkezlerin, otantik tarihi mekânların oluşturulması ve mevcut tesislerin hizmet kalitesinin artırılmasına yönelik faaliyetler yapılmalıdır. Yerel ve geleneksel el sanatları ürünlerinin pazarlanabilir ticari ürünler haline getirilmesi gerekmektedir.