Doğu ve bati – TÜRKÇe yayinlanan hirvat dergiSİ ve onun hirvat-türk iLİŞKİleriNİN İlerlemesindeki rolü

Bilim, kültür ve sanatları hakkındaki yazılar
Türkiye ve Türklere yakın görünmek ve karşılıklı dostluk ilişkilerini kurup geliştirmek amacıyla Doğu ve Batı’nın sayfalarında ünlü Bosna-Hersek Müslüman siyasetçi, yazar ve devlet adamı olarak tanınan birçok kişiyi aydınlatan yazılara geniş yer verilmektedir. Pek çok Türk bilim adamından bahsedip tüm bu kişilerin Türk kültürüyle çok sıkı bağlantıları oldukları belirtilmektedir.

Zagreb’de inşa edilmiş olan Poglavnik Camii hakkında da geniş bilgiye yer veriliyordu. Bu caminin inşası NDH rejiminin büyük bir projesiydi: “Şimdiki vaziyete göre Müstakil Hırvat Hükümeti’nin dâhilinde binden ziyade cami vardır, fakat bunlar bütün Müslüman ekseriyetiyle sakin oldukları Bosna ve Hersek’te dâhildir. Bu defa Hırvat hükümeti Reisi Poglavnik dr. Ante Pavelić muhteşem ve asri bir bina inşasına” karar etmiş. “Poglavnik... İstanbul camilerini tetkik ve mütalaa eylemek maksadıyla Müslüman mütehassıslerinden mürekkep hususi bir heyet İstanbul’a gönderilmiştir. (...) Poglavnik Camii’nin resmi küşadı zamanında İslam memleketlerinden hususi heyetler ziyarete davet olunacaktır, bahusus Hırvat Müslümanlarının hakiki ve büyük dostu olan Kudüs-i Şerif’in büyük müftüsü Muhammed Emin el-Hüseyni’yi bu resmi küşada davet olunacaktır.”⁵¹ Başka bir makalede yine sözü geçen camiden bahsedilmektedir: “Müstakil Hırvatistan Devleti’nin teşekkülünde Hırvatistan merkezi Zagreb şehrinin camisiz kalamıyacağı tabiî bir şeydi. (...) Poglavnik’in camii, Zagreb şehrinin güzel sanat eserleri arasında en güzellerden birisi olup aynı zamanda yalnız Hırvatistan’da değil bütün İslam âleminde en güzel camilerinden biridir. (...) Sahanın büyük bir kısmı İstanbul camilerini numune tutarak (o maksatla Poglavnik’in izhar ettiği arzusu üzerine geçen sene Hırvatistan’dan İstanbul’a bir heyet gitmiş), Kuran-i Kerim ayetleriyle ve başka Arapça yazılariyle tezyin edilmiştir. (...) Caminin işleri bitmiş ve yakınlarda törenlerle açılacaktır.”⁵²



Türk gazetelerinden aktarmış makaleler
Makalelerin bazıları, Türk gazetelerinden, örneğin Cumhuriyet gazetesinden alınmıştır. Böylece Türk ressam ve gazeteci Ali Sami Boyar’ın, 1943 yılında İstanbul’da basılan Ayasofya ve Tarihi kitabı hakkında yazar ve yayıncı Selim Nüzhet Gerçek’in yazısı yayınlanmıştır.⁵³ Bazı makalelerde sadece Hırvatistan Müslümanlarının değil, tüm Hırvatistan halkının Türkiye’de durumuyla çok ilgilendikleri belirtilmektedir. Hırvat halkının Türkiye olaylarını dikkatli olarak takip etmeleri ve Türk halkıyla yakınlık duymalarını göstermek isteyen makaleler yayınlanıyordu. “Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin Saylav Seçimi Münasebetiyle“ başlığı altındaki makalede, 1943’te yapılan Türkiye Cumhurbaşkanlığı Seçimiyle ilgili şöyle bildirilmiştir: “Büyük Millet Meclisi Seçimleri, Müstakil Hırvatistan’da büyük bir alaka ile karşılanmıştır. Bahusus Cumhur Reisinin beyannamesini neşir ederken bütün Hırvat gazeteler Türkiye’ye ait makaleler yazmışlar. Ekselans İsmet İnönü’nün yeni intihabını beklerken Hırvat Müslüman muhitinde samimiyetle ve memnuniyetle bu haber aldılar çünkü Sayın Cumhur Reisi çoktan bizde tanınmış bir şahsiyettir. Bir kaç seneden beri Reisicumhur, başbakan olduğu halde, son seyahatinde, Bosna’da, Saraybosna’yı ziyaret ettiği vakit bütün Bosna ahalisinin sempatilerini kazanarak en iyi hatırlar bırakmıştır.”⁵⁴

Türkiye’de çay ziraatı hakkında makaleler: “Türkiye’ye her sene vasat olarak haricden 870 bin lira kıymetinde 974 bin kilo kadar çay ithal edilmektedir”,⁵⁵ “Türkiye’de çay ekimi 20 bin dönümü buluyor⁵⁶ ve “Türkiye ziraatının makineleşmesi”⁵⁷ başka Türk basınından aktarmış iktisadi makalelerdir.

Bosna-Hersek Müslüman muhacirlerine yardımla ilgili makaleler
Derginin yayın kurulu birkaç yazısında NDH topraklarındaki savaş operasyonlarında mağdur kalmış Bosna-Hersek Müslümanlarından bahsetmektedir: “Asilerin faaliyetlerinden ötürü⁵⁸ Hırvatistan’ın bazı taraflarında, diğer dinlere mensup ahali arasında, birçok Müslüman felaket geçirmişler ve bu yüzden evlerini terk edip emin yerlere gitmeğe mecbur kalmışlardır. Felaketzedelere yardım etmek, gerek hükümetin gerek Zagreb, Saraybosna ve diğer büyük yerlerdeki husus hayırperver cemiyetlerin başlıca düşünceleridir. Geçen sene İçtimai Yardım Baş Müdüriyeti, eşya ve keresten maada, muhacirlere nakden 22 milyon kuna⁵⁹ dağıtmıştır. (…) Bu işte mühim rol oynayan, memlekette bütün hayırperver ve insani teşebuslerin merkezi olan ‘Pomoć’ (‘Yardım’) ve... Zagreb Başpiskoposluğu’nun cemiyeti ‘Caritas’tır. Saraybosna’da, muhacirlere yardım etmek için büyük gayret sarf eden Müslüman hayırperver cemiyeti ‘Merhamet’tir.”⁶⁰ NDH Hükümeti felaket görmüş yerlere yardım etmek için yeni bakanlığın kuruluşu kararı almış: “Şimdi teşekkül edilecek olan bu nezaretin vazifesi: muhacirlerin infakı ve iskanı, sonra yıkılmış ve felaket geçirmiş yerlerin imarı ve yenileştirmesidir.” NDH Başkanı Ante Pavelić, yeni bakanlığına “Müslüman neslinden… Doktor Mehmed Alajbegović’i tayin etmiştir. (…) Hırvatistan’da felaketzedelere yiyeceklerle paketlerin gönderilmesi için Türkiye’de ilgileniliyor. Felaket görmüş din ve yüzlerce senelik silah kardeşlerine, ister karabet ve münasebetlerinde bulunsun ister bulunmasın yardım etmek isteyen birçok âlicenap zatların mevcudiyetine kailiz. Felaketzede Hırvat Müslümanlarına Türkiye’den paketler gelmeğe başlıyalı Hırvat İktisat Nezareti bu gibi paketleri duhuliyeden, duhuliye müsaadelerinden ve diğer bütün resimlerden affetmiştir. (…) Bu hayırlı işler çoğalıp Meçhul felaketzedelere yiyecekle paket göndermek başlanırsa Türk Kızılay ve Hırvat Kızılhaç kurumları, vasıtalariyle yapılabilir.”⁶¹
Dergideki Ustaşa propagandası

Ustaşaların ve NDH’nin resmi politikasına göre Hırvat düşünür, siyasetçi ve yazar Ante Starčević’in “Hırvat Müslümanları Hırvatların en temiz kanı olduğuna dair” görüşü dergide takip edilmektedir. „Hırvat Müslümanları“ sentagması, Ustaşaların yaydıkları, Bosna-Hersek Müslümanlarının Hırvatlığı teorisinin tamsayısal parçasıydı.⁶² Bu nedenle derginin yazarları, Boşnakları Hırvat Müslümanları olarak isimlendirmektedirler. Dergide, Hırvat Müslümanları, yani Boşnaklar ile İslam dünyası arasındaki ilişkiler üzerinde durulmakta ve bu bağların çok eskiye dayandığını gösteren düşüncelere pek çok yer verilmektedir. Örnek olarak bu konu hakkında Hakija Hadžić “Hırvat Milleti ve İslam Doğusu“ başlığı altındaki yazıda enine boyuna ele almaktadır. Hadžić, yazısında Bosna-Hersek Müslümanlarının Hırvat olduklarını ileri sürmektedir. Ayrıca Hırvatlar ile Müslümanlar arasındaki bağlantının çok güçlü olduğunu belirtmektedir: “Araplarla Hırvatlar birbirlerine daha ziyade yaklaştıran, Bizans’la müştereken yaptıkları mücadelelerdir. İstanbul muhasarası esnasında (877) Hırvatlar Araplara, sonra da Hırvatlar Dalmaçya’da Bizans’la muharebe ederken (802-811) Araplar Hırvatlara yardım etmişlerdir.”⁶³ Hadžić, Türkler ile Hırvatlar arasında da çok iyi ilişkilerinin olduğunu iddia etmektedir: “Hırvat milletinin İslam doğusuyla ananevi ticari ve medeni münasebetlerinden maada Hırvat Müslümanları 415 sene süren Türkiye’nin hüküm ve idaresi altında (1463-1878) Türklerle ve onlar vasıtasıyla diğer İslam milletleriyle kankardeşliğiyle bağlanmıştır.”⁶⁴

Dergide Ustaşa liderlerinin ifadeleri de ispat edilmektedir. Örneğin “Hırvatistan’da Müslümanlar” başlığı altındaki yazıda HBD yöneticisi Ante Pavelić’in şu sıklıkla kullanılan ifadesi açıklanmaktadır: “İlk harfi Müslüman mektebinde ihtiyar bir hocadan öğrendim. Hocanın önünde benden maada hepsi Müslüman otuz çocuk tahtalar üzerinde otururduk.”⁶⁵
Derginin yayımlanmasına son verilmesi
Derginin yazı kuruluna Hırvatistan ile Türkiye’den pek çok tebrik mektupları gönderilmiştir.⁶⁶ Doğu ve Batı’da da yazıyor ki, “gazetemiz Türkiye’de de Avrupa’daki Türkologlar tarafından da pek iyi kabul edilmiştir. En muteber kültür işçilerinden gelen mektuplar işimizin ne kadar yerinde olduğunu hak vermektedir.”⁶⁷ Ayrıca Hırvatistan Devlet Arşivi’ndeki NDH Dış İşleri Bakanlığı fonunda Doğu ve Batı’nın baskı sayısı, aboneleri vs. bilgi yoktur.⁶⁸ NDH Dış İşleri Bakanlığı temsilcileri Türkiye’de abone ile ortak ağıyı kurmaya çalışıyordu fakat ne Dış İşleri Bakanlığı ne de derginin yazı kurulu, derginin yansımasından memnunmuştur. Bulgaristan’daki Hırvat Elçiliği Vladimir Židovec 17 Nisan 1943 NDH Dış İşleri Bakanlığı’na raporunda “Türk zihniyeti, Türk siyaseti ve bugünkü Türkiye durumunu iyice tanıyan” Bulgar basınının temsilcileriyle konuştuğunu belirtmiştir. Doğu ve Batı dergisinin çalışmasıyla tanıdık olmuş temsilciler, “Türkiye, sözü geçen Hırvat çabasına kuşkuyla bakıyor” ve çabaları, “başarısız olmaya mahkûm olduğundan dolayı iyi değil, yalnız kötü sonuçlara yol açabilir” diye düşüncelerini açıklamışlardır.⁶⁹ Bu dergi hakkında başka bilgi olmadığından dolayı belli ki bu gayret başarısız olmuştur. Derginin yaratıcıları, derginin etkisiz olduğunun farkına varmışlar ve yapılacak bir şey kalmadığını anlamışlardı.

Derginin son sayısı olan sekizinci sayısında yayın kurulu tarafından birkaç yayım projesi ilan edilmiştir. İlk olarak NDH tarafından “pratik Türkçe dilbilgisi”’nin yazılması için para verilmekteydi. Bu gramer, “Türk dilinin bütün kaidelerin ihtira edecek ve yeni terimlere uyacaktır” diye ilan etmiştir. Başka bir deyişle yazı kurulu derginin iptal edimesini düşünmektedir. Bundan başka “elverişli bir Türkçe Hırvatça ve Hırvatça Türkçe lügat” hakkında müsabaka açılmıştır. Ayriyetten Bosna’nın seçilmiş hikâyecilerin eserlerinden mürekkep Türkçe olarak bir mecmua basılacaktı: “Kısa hikâyeler nazari itibara alınacaktı. (…) Türklerin en iyi hikâyeci ve eseistlerin seçilmeleri, yeni Kemalist edebiyatına mensup 10-12 hikâyeci nazari itibara alınacaktır.”⁷⁰ Bjelevac, Türkiye ile Hırvatistan arasındaki münasebetlerin gelecekte de gelişmesine inanmıştır: “[Doğu ve Batı dergisi] yakın bir gelecekte Türkçe Hırvatça ve Hırvatça Türkçe bir lügat ve Türkçe dilbilgisini basmak için kendisine vazife edinmiştir. (…) Seçme hikâyelerin bir mecmuası Türkçeye Türk okuyucuları için çevirilip basılacak ve aynı zamanda Hırvatçaya çevirilecek olan seçme Türk yazarların bir mecmuası basılacaktır.”⁷¹ Maalesef tüm bu eserler bilinmeyen sebeplerden dolayı ortaya çıkmamıştır. Derginin yayınlanmasının beklenmedik bir şekilde bitirilmesini farz edebiliriz.⁷² Derginin bu tarihten sonra neden çıkmadığı hakkında bilgi olmaktadır. Fakat derginin son sayılarının çıktığı günlerde Mihver Devletleri’nin ve onların üyesi olan NDH’nin durumu çok zordu ve belki bundan dolayı derginin yayınlanmasına son verilmiştir.

Sonuç
Derginin yaratıcıları, Türk okuyucularının ilgisinin NDH’ye yönlendirmesini gerçekleştirmek istediler. Türkiye haberleri, ünlü Türk adamları hakkında makaleler ve NDH’nin Ustaşa rejimi lehine propaganda makalelerini yayınlamışlardı. Savaştan bahsettiler fakat sadece Çetnikler’in Müslümanlara karşı suçları, Müslüman kurbanları ile felaketzedeleri ve onlara yapılan yardımlardan bahsettiler. Yazılarda, NDH’nin Müslüman vatandaşlarının avantajlı durumunu, onların diğer NDH vatandaşlarıyla eşitliğini, hem devlet hizmetlerine hem de devlet yönetimine katılımlarını göstermek istenmiştir.

NDH, Türkiye ile ilişkilerini geliştirmek için büyük eylemlerde bulunmuştur. Bu alanda Doğu ve Batı dergisine özel bir görev verilmiştir. Dergi, Hırvatistan rejiminin Türk dünyası karşısında bir çeşit sözcüsüydü. Dergideki yazılardan, yayın kurulu üyelerinin bu yöndeki siyaseti gerçekleştirmekte son derece güdümlü oldukları açıkça görülmektedir. Bu yüzden Doğu ve Batı dergisinin, Hırvatistan hükümetinin bir propaganda ve tanıtma aracı olduğu söylenebilmektedir. Ayrıca dergide çeşitli değerli bilimsel yazılar da yayınlanmıştır.

Dergi o zamanki Bosna-Hersek ve özellikle Hırvatistan’da neredeyse bilinmezdi. Derginin Türkiye’deki okuyucuları hakkında da bilgi yoktur. Ancak Hırvatistan’da Türkçe basılan ilk ve şimdiye kadar tek yayın olduğu için büyük bir önem taşımaktadır. Dergi, Hırvatların, Türk dünyasına yaklaşmak ve Türkiye ile ilişkiler geliştirmek yönünde ilk adımdı. Mihver Devletleri üyesi olan ve bu nedenle sadece dört yıl süren NDH zamanında ortaya çıkıp yayınlandığı için sadece iki yıl süren dergi, faşist Hırvatistan rejimi ile ortadan kalkmıştır.
Kaynakça
Doğu ve Batı, sayılar 1-8, Zagreb 1943-1944

DŽAJA, Srećko M., Bosna i Hercegovina u Austro-ugarskom razdoblju (1878-1919). Inteligencija između tradicije i ideologije, Mostar – Zagreb 2001

HASANBEGOVİĆ, Zlatko, Muslimani u Zagrebu 1878.-1945. Doba utemeljenja, Zagreb 2007

IDRIZOVIĆ, Muris, Abdurezak Hifzi bjelevac 1886-1972. Život i književno djelo, Saraybosna 1978

JELIĆ BUTIĆ, Fikreta, “Bosna i Hercegovina u koncepciji stvaranja Nezavisne Države Hrvatske“, 1941. u istoriji naroda Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1973, s. 43-49

JELIĆ BUTIĆ, Fikreta, Ustaše i Nezavisna Država Hrvatska 1941-1945., Zagreb 1978

KAYA, Fahri, “Zagrep’te Türkçe yayınlanan ‘Doğu ve Batı’ dergisinin Hırvat-Türk ilişkilerinin gelişmesindeki çabaları”, 4. Uluslararası Güney-Doğu Avrupa Türkolojisi Sempozyumu Bildirileri, Prizren 2011, 133-138

KISIĆ KOLANOVIĆ, Nada, “Nezavisna Država Hrvatska, zemlje jugoistočne Europe, Turska i Japan 1941.-1945.“, Nezavisna Država Hrvatska 1941.-1945. Zbornik radova, Zagreb 2009, s. 193-214.

MATKOVIĆ, Hrvoje, Povijest Nezavisne Države Hrvatske, Zagreb 2002

NIKOLIĆ, Vinko, „Munir Šahinović Ekremov (1900-1945)“, Hrvatska revija, sayı 4, Buenos Aires 1955, s. 359

RISTOVIĆ, Milan, “Pokušaji Nezavisne Države Hrvatske da uspostavi diplomatske odnose s Turskom“, Istorija 20. veka, Časopis Instituta za savremenu istoriju, sayı 1, Belgrad 1983, s. 59-73

STUPARIĆ, Darko (baş editör), Tko je tko u NDH – Hrvatska 1941.-1945., Zagreb 1997

ŠAHINOVIĆ EKREMOV, Munir, Turska – danas i sjutra. Prosjek kroz život jedne države, Saraybosna 1939

* Dr., Zagreb Üniversitesi, Türkoloji Bölümü Öğrencisi.

1 Ayrıntılı bilgi için: Nada Kisić Kolanović, “Nezavisna Država Hrvatska, zemlje jugoistočne Europe, Turska i Japan 1941.-1945.“, Nezavisna Država Hrvatska 1941.-1945. Zbornik radova, Zagreb 2009, s. 193-214.

2 Eski Yugoslavya topraklarında Latin harfleriyle basılan ilk Türkçe gazete 1911 yılında Manastır-Bitola yayınlandı. Zekeriya Sami Efendi'nin çıkardığı gazetesinin adı Eças’tı.

3 Aleksandar Stipčević (baş editör), Hrvatski biografski leksikon, C. III, Zagreb 1989, s. 421. Darko Stuparić (baş editör), Tko je tko u NDH – Hrvatska 1941.-1945., Zagreb 1997, s. 38.

4 Ferid Karihman, Hrvatsko-bošnjačke teme, Zagreb 1996, s. 85.

5 Darko Stuparić, a.g.e., s. 38.

6 Muris Idrizović, Abdurezak Hifzi bjelevac 1886-1972. Život i književno djelo, Sarajevo 1978, s. 171.

7 Jelić Butić, Fikreta, Ustaše i Nezavisna Država Hrvatska 1941-1945., Zagreb 1978, 140. Fikreta Jelić Butić, “Bosna i Hercegovina u koncepciji stvaranja Nezavisne Države Hrvatske“, 1941. u istoriji naroda Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1973, 48.

8 Vinko Nikolić, „Munir Šahinović Ekremov (1900-1945)“, Hrvatska revija, sayı 4, Buenos Aires 1955, s. 359.

9 Munir Šahinović Ekremov, Turska – danas i sjutra. Prosjek kroz život jedne države, Sarajevo 1939, s. 8.

10 Munir Šahinović Ekremov, a.g.e., s. 8.

11 Munir Šahinović Ekremov, a.g.e., s. 161-162.

12 Srećko M. Džaja, Bosna i Hercegovina u Austro-ugarskom razdoblju (1878-1919). Inteligencija između tradicije i ideologije, Mostar – Zagreb 2001, s. 59.

13 Nada Kisić Kolanović, a.g.e., s. 19.

14 Hifzi Bjelevac, “Hırvat Müslüman Basımevi Doğu ve Batı”, Doğu ve Batı, sayı 8, Zagreb 1944, s. 13-14.

15 Hrvoje Matković, Povijest Nezavisne Države Hrvatske, Zagreb 2002, s. 82.

16 Nada Kisić Kolanović, a.g.e., s. 197.

17 Hakija Hadžić (1883-1953), siyasetçi ve diplomat. Hırvatistan Hükümeti’nde en ileri gelen Müslüman kişilerin biriydi. Mart 1942’den Temmuz 1942’e kadar Hırvatistan Bağımsız Devleti Dış İşleri Bakanlığı’nda tam yetkili bakanı ve sıradışı elçisiydi. Temmuz 1944’den Mayıs 1945’e kadar Macaristan’daki Hırvat elçisiydi. İkinci Dünya Savaşı boyunca yayımcı olarak çalışıp dergilerde, özellikle Hırvatistan Müslüman ahalisine yönelik basında, pek çok yazıları yayınlamıştı. Aleksandar Stipčević, a.g.e., s. 382. Darko Stuparić, a.g.e., s. 148.

18 Salih Baljić (1890-1968), siyasetçi ve diplomat. Ağustos 1941’den Ekim 1942’e kadar Zagreb’de yaşıp Üçüncü Erkek Lisesi’nde okutuyordu. Kasım 1942’den Mayıs 1945’e kadar Ljubljana’da (o zamanda Almanya) Hırvatistan konsolosu olarak çalıştı. Makalelerini çeşitli gazetelerde yayınlıyordu. Darko Stuparić, Tko a.g.e., s. 21. Alija Nametak, Sarajevski nekrologij, Zagreb – Zürich 1994, s. 140-141.

19 Kasim Gujić (1906-1943), gazeteci ve yayımcı. İkinci Dünya Savaşı’ndan önce ve sonra tüm önemli Zagreb yayınlarında bilimsel incelemeler, makaleler ve seyahatnameleri yayınladı. Trpimir Macan (baş editör), Hrvatski biografski leksikon, C. V, Zagreb 2002, s. 302. Zlatko Hasanbegović, Muslimani u Zagrebu 1878.-1945. Doba utemeljenja, Zagreb 2007, s. 439.

20 Latif Muftić (1919-1945), gazeteci. 1941 ile 1942 boyunca birkaç Hırvatistan idari bölümlerinde sekreter olarak çalıştı. Temmuz 1942'den “Croatia” Hırvat Danışma Bürosu'nda Türkçe haberleri çevirmeni olarak çalıştı. Bir süreliğine muhabir olarak Türkiye’de yaşadı. 1942 ve 1943 boyunca “Musa Ćazim Ćatić” Hırvat Akademik Kulübü başkanıydı. Şubat 1943 Zagreb’de Ustaşa Gençliği Başmüdürlüğü Yurtdışıyla İlişkileri Şubesi’nde Türk basını analizci görevine alındı. Zlatko Hasanbegovıć, a.g.e., s. 213-214, 390.

21 Hamdija Kreševljaković (1890-1959), tarihçi. İkinci Dünya Savaşı’ndan önce ve sırasında Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Medresesi’nde ders verdi. Bosna-Hersek tarihini araştırıp Bosna-Hersek tarihiyle ilgili pek çok bilimsel yazılarını yayınlıyordu. Hırvatistan Bağımsız Devleti gazetelerinde pek çok makaleleri yayınlamıştır. Darko Stuparić, a.g.e., s. 208.

22 Salih Alić (1906-1982), yazar ve gazeteci. 1942’e kadar Nova Hrvatska gazetesinde düzeltici olarak, sonra Hırvat Radyosu’nda gazeteci olarak çalıştı. Hırvatistan Bağımsız Devleti dergilerinde edebi ve başka kültür makaleleri yayınlıyordu. Darko Stuparić, a.g.e., s. 6. Zlatko Hasanbegović, a.g.e., s. 439.

23 Ivan Esih (1898-1966), yazar ve çevirmen. Nisan 1941’den Hırvatistan Bağımsız Devleti Eğitim Bakanlığı Genel Eğitim Başmüdürlüğü Edebiyat ve Sanat Şubesi’nde çalıştı. 1943/1944 yılında Prosvjetni život gazetesini yönetti. Hırvat basınında makalelerini yayınlayıp pek çok dillerden çeviriyordu. Hırvat dilinde Türkçe, Arapça ve Farsça kökenli sözleri hakkında kitabı yayınladı: Turcizmi. Rječnik turskih, arapskih i perzijskih riječi u hrvatskom književnom jeziku i pučkom govoru (1942). Darko Stuparić, a.g.e., s. 110-111.

24 Adem Sokolović (1886-1958), Zagreb’deki devlet lisesi profesörü, Zagreb Cemaat Meclisi üyesi (1937-1945) ve Zagreb Camii İnşa Edilmesi Vakfı Yönetim Kurulu’nun üyesi (1938-1945). Zlatko Hasanbegović, a.g.e., s. 252, 371.

25 Hifzi Bjelevac, “Heyet-i Tahririyeden”, Doğu ve Batı, sayı 2, Zagreb 1943, s. 8.

26 Fahri Kaya, “Zagrep’te Türkçe yayınlanan ‘Doğu ve Batı’ dergisinin Hırvat-Türk ilişkilerinin gelişmesindeki çabaları”, Dördüncü Uluslararası Güney-Doğu Avrupa Türkolojisi Sempozyumu Bildirileri, Prizren 2011, 134.

27 Hakija Hadžić, “Hırvat Milleti ve İslam Doğusu“, Doğu ve Batı, sayı 1, Zagreb 1943, s. 2.

28 Hifzi Bjelevac, “Hırvatların Türkiye’ye karşı ilgisi”, Doğu ve Batı, sayı 2, Zagreb 1943, s. 6.

29 Sözü geçen dergiler, NDH zamanında Zagreb’de basılıp önde gelen gazetelerdi.

30 Hifzi Bjelevac, “Hırvatların Türkiye’ye Karşı İlgisi”, Doğu ve Batı, sayı 2, Zagreb 1943, s. 6.

31 Hakija Hadžić, “