Doktorantura və dissertanturada Namizədlik minimumu üçün proqram

Beşinci mövzu: Orta əsrlər və intibah dövrünün qərb fəlsəfəsi.

Plan: 1. Orta əsrlərdə qərb fəlsəfəsinin yaranması, tarixi şərait

2. Orta əsrlərin qərb sxolistikası: tomizm

3. Realizm və nominalizm

4. İntibah dövrünün fəlsəfi ideyaları

5. Sosial-utopik ideyaların yaranması.

Ədəbiyyat:

R.Mehdiyev. Fəlsəfə. Bakı, 2010

F.Ramazanov. Fəlsəfə. Bakı, 2001

Ə.Tağıyev. Orta əsrlərin fəlsəfi və sosial siyasi fikri. Bakı, 1999

M.Zeynalov. Fəlsəfə tarixi. Bakı, 2000

Ə.Nicat. Dünya filosofları. Bakı, 1995

M.Rzayev. Fəlsəfə tarixi. Bakı, 2011

A.Şükürov. Hamı üçün fəlsəfə. Bakı, 2010.

Orta əsrlər qərb fəlsəfəsinin yarandığı sosial-siyasi və tarixi şərait. Qərbdə kral hakimiyyəti və kilsə hökmdarlığı. Sxolastika. Patristika və onun mahiyyəti. Qərb və Şərq (İslam) filosoflarının kilsəyə və dinə münasibətində fərqli mövqeləri.

Feodalizmin yaranması və inkişaf dövründə Avropada ictimai-siyasi fikir ən çoxu dinirəngə boyanmışdır. V-XXI əsrlərdə Roma im-periyası süquta uğrayandan sonra Avropada feoda! quruluşiu döv-lətlər yaranmağa başladı. IX əsrdə artıq bütün Avropa ölkələrində fe-odalizm bərqərar olmuşdu. Katolik kilsəsi xüsusi rola malik idi. Ona görə də onlar teokratik nəzəriyyələrin inkişafı üçün şərait yaradırdı-lar. Belə nəzəriyyələrdən biri də о zamanlar çox şöhrət qazanmış «Günəş və ay nəzəriyyəsi»idi. Bu nəzəriyyəyə görə ay günəşdən İşıq aldığı kimi, kral hakimiyyəti də nüfuzunu papadan alır. «lki qılınc nəzəriyyəsində» isə deyiiirdi ki, kral hakimimyyətini kilsədən aldığı üçün ona da tabe olmalıdır. Din xadimləri sübut etməyə çalışırdılar ki, krallar və imperatorlar Xristin və Apostol Pyotrun varisiəridirlər.

Müqəddəs Avrelli Avqust (354-430) kilsə ilə döviətin ittifaqını əsaslandırmış, özünün «teokratik nəzəriyyə»sini yaratmış, dinsiziə-rə qarşı müqəddəs müharibəyə çağırmışdır. Onun mürtəce ideyala-rından sonralardan xristian din xadimləri istifadə etmşlər.

X-XIII əsrlərdə feodalizm ciddi tənqidə məruz qaldı. Onu bu tənqiddən qoruyacaq ideoloji bir əsas lazım idi. Belə bir ideoloji əsası ilahiyyatçı Monax Foma Akvinski (1225-1274) yaratdı. Sonradan To-mizm adını almış bu təlim papa ruhani hakimiyyətinin, ruhani və dünyəvi feodalların əsas ideoloji silahı olmuşdur. Yeni dövrdə neo-tomizm iri burjua ölkələrində geniş təbliğ olunmaqdadır. Dövlət haki-miyyətini üç elementdən - mahiyyət, mənşə və istifadə etmədən -ibarət olduğunu iddia edirdi. Apostol Pavelə əsaslanaraq dövlətin ilahi mənşəyini (bütün hakimiyyət Allahdandır) əsaslandırırdı.

Dövlətin monarxiya, aristokratiya, oliqarxiya va tiraniya formalarından əlavə demokratiyanı da qeyd edirdi. Ən yuksək forma monraxiyadır. Lakin ilahiyyatçılar qrupunun əlindədir.

İnsanların ağa-qul münasibətlərini ilahi və təbii (pozulmaz) münasibətlər hesab edirdi - jus-jentum - qul günahları ucundan qul olub-tezisini əsas götürürdü. Onun teokratik nəzəriyyəsi dinsizləri təqib etməyə çağırırdı.

Erkən sxolastika: Anselm Kontempreriyski, Pyer Abelyar, Filon Aleksandriyski, Avrell Avqusti, Dini mistik ideyalar.

Nominalizm: Uilyam Okkam, Dins Skott, İohan Rosseli

Realizm: Anselm Kontempreriyski, Foma Akvinski

İntibah dövrü fəlsəfəsi. Onun meydana gəlməsinin ictimai-siyasi, təbii-elmi şərtləri. Təbiət fəlsəfəsi. Leonardo da Vinçi (1452-1519), Nikolay Kopernik (1473-1543), Cordano Bruno (1548-1600) və Qalileo Qaliley.

Böyük italyan mütəfəkkiri Nikola Makiavelli (1469-1527) yeni yaranmaqda olan italyan burjuaziyasının mənafeyini müdafiə edirdi. İntibah dövrünün əksi olan bu mütəfəkkir real siyasətin ilk pioneri idi. O, dünyəvi və mərkəzləşdirilmiş hakimiyyətin tərəfdarı kimi utpoyanı tfnqid edirdi. Respublikanı nümunəvi dövlət qurluşu kimi təqdim edidi. İtaliyanı vahid, birləşdirilmis bir orqanizm kimi görmək istəyirdi. Əsas əsəri “Hökmdar” idi.

İntibah dövrünün ideologiyası – humanizm

Sosial utopiya ideyalarının yaranması: Tomas Morun “Utopiya” (1516) əsəri, Tommazo Kampanellanın “Günəş şəhəri” əsəri, Uistenli, Morelli, Jan Melye, Baböf, Makiavelli (“Hökmdar”).

Utopik sosiaiizmin mənbəyi kapitalizmin erkən dövrü ilə əlaqədardır. Belə bir şəraitdə kapitalizmin inkişaf qanunauyğunluqlarını təsəvvür etmək çətin idi.

«Anti-Dürinq» əsərində F.Engels utopik sosializmin üç xüsu-siyyətini qeyd etmişdir.

1. Kapitalist-istehsal münasibətlərinin və onun ziddiyyətlərinin

inkişaf etməməsi;

2. Proletariatın və onun sinfi mübarizəsinin yetkin olmaması;

3. Cəmiyyətə baxışda idealist görüşlərin hakim olması.
Utopik sosializmin ideyalarının sosial bazası xüsusən ilk dövr-

iərdə çox müxtəlif idi; manufaktura fəhlələri, sənətkarlar, yoxsullaş-mış kəndlilər, şəhər və kənd yoxsulları, pauperlər.

Məmurların özbaşınalığı, vergilər, qanlı müharibələr və amansız istismar xalq kütlələrinin üsyanlarına səbəb olurdu. Fəhlə hərəkatı-nın stixiyalı xarakter daşıdığı dövrdə sosiaiizm ancaq utopik xarakter daşıya bilərdi, qeyri-siyasi və maarifçilik xüsusiyyətlərinə malik ola bilərdi. K. Marks «Fəlsəfə yoxsulluğu» əsərində sosializmin utopiya şəklində meydana çıxmasının üç amilini qeyd edir:

1. 
   Proletariat hələ sinif kimi formalaşmamışdı;
   
2. 
   Fəhlə sinfınin inqilabi mübarizəsi hələ siyasi xarakter daşımırdı;
   
3. 
   Məhsuldar qüvvələrinin hələ zəif inkişaf etməsi.
   

Engels belə yazır: «Fransada yaxınlaşmaqda olan inqilab üçün insanların gözünü açan böyük adamların özləri də son dərəcə inqi­labi tərzdə hərəkət edirdilər. Onlar heç bir xarici qüvvəni mötəbər hesab etmirdilər. Din, təbiətə olan baxış, cəmiyyət, dövlət üsul ida-rəsi - hər şey ən amansız bir surətdə tənqid edilirdi; hər şey ağlın di-vanı qarşısında durmalı və burada ya yaşamaq haqqi qazanmalı, ya da yaşamaqdaq əl çəkməii idi. Düşünən ağıl mövcud olan hər şeyin meyarı olmuşdu. Bu, o dövr idi ki, Kopernikin və Qaiileliyn, Cordano Brunonun, Şleyden və Şivanın, Meyerin, Darvinin nəzəriyyələri meydana çıxırdı. Mütərəqqi ideyalar meydana çıxdıqca irtica güclə-nirdi. Marksın təbiri ilə desək, nəqd pulun hökmranlığı başlanırdı. Irtica həyatı dərk etməyə mane olur, insanları quia çevirirdi. Humani-stlər isə belə hesab edirdilər ki, feodalizmin dağılması insanı azad edəcək. Bir çox mütəfəkkirlər yeni cəmiyyət yaratmağın yolları haq qında düşünürdülər. Leninin dediyi kimi dərhal sosialist nəzəriyyələ-ri meydana çıxmağa başladı. Onlar utopik sosialistlər idi. Onlar ka-pitalizm quruluşunu tənqid edir və düşünürdülər ki, istismar olmayan bir quruluş mümkündür və bu fikirləri öz utopik əsərlərində şərh edir-dilər («Utopiya»nın mənası - olmayan yer- deməkdir). Utopik sosi-alistlərdən birinin nümayəndəsi Tomas Мог idi. О öz fikrini «uto-piya» kitabında şərh edirdi. Onun fikirləri guya dəniz sulannda bat-mis və utopiya adasını seyr etmiş dənizçinin söhbəti şəklində verilir-di. Morun əsas fikri bu idi ki, sərvət az bir adamın əlində toplandıqca insan səadəti mürnkün deyildir. Utopiya adasında pul yoxdur. Orada tüfeylilər, özgə əməyi ilə yaşayan adamlar da yoxdur. Cəmiyyətin bütün üzvləri bərabər və faydalı əməklı məşğul olmalıdır. Bütün adamlar gündə ancaq altı saat fiziki əməkiə məşğul olurlar və buna görə də onların elm və incəsənətlə məşğul olmaq üçün xeyli vaxtı qaiır. Bəs cəmiyyət üzvlərindən kimlər fiziki əməklə məşğul olmah-dıriar? Axı о zaman şəhər kənddən artıq ayrılmışdı: Şəhərdə sənət-karlar yaşayırdılar, kənddə kəndlilər işləyirdilər, yəni fiziki əməyin müxtəlif növləri var idi; Мог bu suala belə cavab verir: şəhər kənd tə-sərrüfatı ilə bağlı olmaiı və əkinçilik əməyi şəhərlilər üçün mkəllə-fiyyət olmalıdır «Utopiya»nın müəllifi şəhərlə kəndin qarşılıqlı müna-sibəti sualına cavab verməyə çalışaraq: əkinçilik əməyini sənətlə bir-ləşdirməyi zəruri hesab edir.

Adanın sakinləri öz əməklərinin bəhrələrini anbarlara gətirirlər və yığılan bu ictimai mülkiyyətin əvəzinə onlara lazım gələn hər şeyi müftə alırlar. Lakin tələbata görə bölgü prinsipi onun tərəfindən az-çox aydın ifadə edilməmişdir. Daha çox güman edilir ki, insanlann tələbatı minimuma endiriimişdir və adanın sakinlərinə ictimai anbar-lardan həmin tələbatı ödəmək üçün ancaq ən zəruri şeylər verilir. Məsələn, Мог yazırdı ki, «Hər kəs bir paltarla kifayətlənir,, həm də adətən bunu iki il geyir». Paltarın biçimi bütün bu müddət ərzində eyni, dəyişməz və daimi olaraq qalır.

Morun bütün «Utopiya»sında tarixi məhdudluq əlaməti duyulur. Adada quiiar vardır, bunlar hərbi əsirlər və cinayətkarlardan ibarət-dir, bunlar ağır işlə məşğul oiurlar. Cəmiyyətə knyaz başçılıq edir. O, seçiiir, lakin qeyri-mühdud hakimiyyətə malikdir. Seçki hüququndan yalnız ailə ataları istifadə edirlər- bu da qədim əsrlərdən gəlib çıxan patriarxal ideyadır. Мог ada sakinlərində müəyyən (minimum) də-rəcədə dini etiqadın olmasını lazım bilir. İkinci böyük utopik sosia­list Tommazo Kampaneila «Günəş şəhəri» əsərində kenuyalı səyyahın dedikiərini guya qələmə alır. Orada da insaniar öz həyat-larmı Mojun söylədiyi eyni qaydada qururlar. Burada istehsal edilən şey anbarlara aparılır və oradan hər kəs zəruri yaşayış vasitələri aiır. Put şəklində əvəz verilmir. Hakimiyyət nümayəndələri göz qoyurlar ki, heç kim artıq götürməsin. İş günü 4 saatdır ki, «əqli və cismani qabiliyyətləri inkişaf etdirir». Bunlar «fərəhlə» edilir. Şəhərlilər də əkinçiliklə məşğul olurlar. Günəş şəhərinə» alimlər başçılıq edir və həm də kahin vəzifələrini yerinə yetirirlər. Burada sadəlövh formada olsa da ictimai rifah naminə elmi biliklərdən istifadə etmək fikri irəii sürürlür. Baş idarəedici bütün biliklərə yiyələnmişdir.

Köməkçiləri: Müharibə - Qüdrət; incəsənət - müdriklik, uşaq doğumu - məhəbbət.

XVII əsrdə Diggerlər torpaq üzərində ictimai mülkiyyətin yara-dılmasını arzu edirdilər.

XVII əsr ingilis ideoloqu Cerard Unistenli də deyirdi ki, gələc-

ək cəmiyyətdə («Azadlıq» kitabında) istismarçılar olmayacaqdır. Bə-
rabərlik olacaq. Lakin o, Krombelə ümid bələyirdi ki, hökumət qanun
versə dərhal kommunizm ideyalarına keçiləcəkdir.

XVIII əsr utopik sosialisti Jan Melye «Vəsiyyət» əsərində

kəndliləri inqilaba, xalqı birləşməyə çağırırdı.

XVIII əsr utopisti fransız Morelli deyirdi ki, xüsusi mülkiyyəti in­san təbiəti yaratmayıb, əksinə o, insanın təbiətini korlayır. Morelli kollektiv mülkiyyətə əsaslanan gələcək cəmiyyətin planını belə ver-mişdi. Morelli də ilk dəfə əməyə görə bölgü prinsipi irəli sürülür. La­kin onda da bərabərləşdirici kəndli tələbləri əsasdır. Artıq 1789-1794-cü illərdə başa düşmüşdülər ki, proletar diktaturası lazımdır.

Qrakx Babef (Babuvistlər) «bərabərlərin qəsdi» ilə «bərabər-lər respublikası» qurmaq planı irəli sürmüşdülər. Həm də onlar Fran-sa inqilabını tənqid edir və deyirdilər ki, bu inqilab daha bir əzəmətli inqilabın başlanğıcıdır.

Qabriel Mabli özünün «Qanunçuluq, yaxud qanunların prinsipi haqqında» kitabında göstərirdi ki, kommunizmə getmək mümkün deyil, çünki buna mane olacaqlar. Odur ki, dövlət əmin-amanlıq və rifah keşiyində durmalıdır.

Bununla bərabər o, deyirdi ki, xalq inqilab edə bilər. Dövləti ida-rə etmək xalqın hüququdur. Şah onun qarşısını alsa, xalq inqilab etməlidir. Təbiət insanları bərabər yaradıb.