Dolayı vergilərin uçot və auditinin təkmilləşdirilməsi yolları

3.2 Dolayı vergilərin auditinin təkmilləşdirilməsi yolları

Müasir şəraitdə vergi sistemində dolayı vergilərin tətbiqinin nəzəri-metodoloji əsaslarının tədqiq edilib öyrənilməsi, ümumiləşdirilməsi və təhlil edilib qiymətləndirilməsi əsasında Azərbaycan Respublikasmda bu vergilərin səmərəliliyinin artırılması istiqamətində elmi cəhətdən əsaslandırılmış təkliflər hazırlanmalı, beynəlxalq təcrübədə dolayı vergilərin tətbiqi istiqamətləri öyrənilməli və onlardan Azərbaycan Respublikasında istifadə etmək imkanları müəyyənləşdirilməli, ölkəmizdə dolayı vergilərin tətbiqi və vergi qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi istiqamətində elmi cəhətdən əsaslandırılmış təkliflər hazırlanmalıdır.

Vergi sisteminin təkmilləşdirilməsi və büdcə gəlirlərinin artırılmasında dolayı vergilərin tətbiqi nəzəri cəhətdən əsaslandırılmalı və eyni zamanda dolayı vergilərin xüsusi çəkisinin artırılmasmın müasir metodları tədqiq edilməlidir. Bunun üçün ölkəmizdə dolayı vergilərin tətbiqi xüsusiyyətləri və onların büdcə daxilolmalarında yerini araşdıraraq daha yaxşı nəticə əldə etmiş olarıq.

Respublikamızda vergiqoyma mexanizmi əsaslı surətdə təkmilləşdirilməlidir. Xüsusilə aksizlər və əlavə dəyər vergisi üzrə son dərəcə çevik və səmərəli vergi siyasəti qurulmalıdır. Kənardan gətirilən və respublika daxilində istehsal edilən ərzaq məhsullarına əlavə dəyər vergisinin tətbiq edilməsinə son qoyulmalı, mənfəət vergisi istehsalın səviyyəsindən asılı olaraq kəskin surətdə fərqləndirilməlidir. Çalışmaq lazımdır ki, hər bir istehsalçı (sahibkar) öz kommersiya fəaliyyətindən daha çox faydalanmış olsun. Məsələnin belə qoyuluşu bazar iqtisadiyyatı şəraitində sahibkarlığın daha surətli inkişafına səbəb ola bilər[16].

Əlavə dəyər vergisi ölkəmizin vergi sistemində yeni olmasına baxmayaraq dünya ölkələrində bu vergi növü çoxdan tətbiq olunur. Vergi qanunvericiliyinə uyğun olaraq ƏDV malın (işin, xidmətin) dəyərinə əlavənin bir hissəsi kimi müəyyən edilmişdir və əlavə edilmiş dəyərdən tutulmalıdır. Amma bizim vergi praktikamızda isə əksinə ƏDV malın əlavə edilmiş deyil, onun ümumi dəyərindən tutulur. Ən təəccüblüsü isə bunun vergi məcəlləsi tərəfindən qanuniləşdirilməsidir.

Vergi Məcəlləsinin 165-ci maddəsində sıfır (O) dərəcəsi ilə vergiyə cəlb olunan mal, iş və xidmətlərin siyahısı verilmişdir. Lakin qeyd etmək istərdik ki, verginin sıfır dərəcəsi ilə tutulmasının, onun tətbiqi zamanı verginin hesblanması, vergitutulan dövriyyədən çıxılması və dövlət büdcəsindən ödənilməsi (əvəzləşdirilməsi) qaydası kimi məsələlər məcəllədə öz əksini tapmamışdır.

Vergi orqanları əlavə dəyər vergisinin səyyar yoxlaması zamanı əldə edilmiş mal-material qiymətliləri üzrə malsatanlara ödənilmiş ƏDV məbləğinin dövlət büdcəsindən kompensasiya edilməsinə, başqa sözlə əvəzləşdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, əvəzləşdirmənin vergi ödəyicisi tərəfindən tələb edilməsi üçün əsas rolunu hüquqi sənəd rolunu vergi elektron hesab-fakturaları oynayır. Məhz buna görə müfəttiş bəyannamənin müvafiq sətrində göstərilmiş əvəzləşdirmə məbləğinin vergi hesab-fakturalarda göstərilən vergi məbləğinə uyğun olub-olmamasını xüsusilə diqqətlə yoxlamalıdır.

Vergi qanunvericiliyinə uyğun olaraq ƏDV ödəməklə əldə edilmiş və qeyri-istehsal təyinatlı məqsədlər üçün istifadə olunmuş material resursları üzrə vergi məbləği əvəzləşdirmə üçün təqdim edilə bilməz. Çünki, həmin vergi məbləği 19 saylı hesabdan müvafiq maliyyələşmə mənbələrini uçota alınan hesablara silinir. Lakin auditor yoxlaması praktikasında müəssisələrdə bilərəkdən həmin vergi məbləği əvəzləşdirməyə təqdim edilir. Məhz bu səbəbdən auditor belə halların olub-olmamasına xüsusi nəzarət etməlidir.

Digər bir məqama da diqqət yetirmək lazımdır ki, ƏDV-nin ödəyicisi olmayan malsatandan alınmış mal-material qiymətliləri üzrə təqdim edilmiş hesablaşma sənədlərində vergi məbləği ayrıca sətirdə göstərilmir və bu səbəbdən əvəzləşdirməyə təqdim edilə bilməz. Qanunvericiliyə uyğun olaraq həmin vergi məbləği alınmış materialın maya dəyərinə daxil edilir. Ona görə yoxlama zamanı hesablaşma sənədlərində ayrıca sətirdə göstərilməmiuş vergi məbləğinin əvəzləşdirməyə təqdim edilib-edilməməsini auditor diqqətlə yoxlamalıdır.

Təklif edirik ki, təsərrüfat subyektləri vergi öhdəlikləri üzrə büdcə ilə hesablaşmaların həyata keçirilməsinin düzgünlüyü üzərində ilkin nəzarət formasından istifadə etsinlər. Bunun üçün isə yaxşı olar ki, müəssisə və təşkilatlar bu gün təsərrüfat subyektlərinin “maliyyə vəkili” rolunu oynayan peşəkar auditor firmalarının xidmətlərindən istifadə etsinlər. Müəssisələr auditorların həm bütövlükdə maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti, həm də büdcə ilə hesablaşmalar və vergi auditi üzrə təklif etdiyi xidmətlərdən maksimum istifadə etməlidirlər. Bu onlara vergilərin hesablanması, büdcəyə ödənilməsi və vergi hesabatlarının (bəyannamələrinin) tərtib edilməsində yol verdikləri səhvləri aradan qaldırmaq, deməli həm də lüzumsuz maliyyə (inzibati) sanksiyaları ödəməmək imkanı verəcək.

Ölkəmizin yüksək iqtisadi inkişaf sürəti və dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyası, digər sahələrdə olduğu kimi audit sahəsində də Beynəlxalq Standartların təqbiqini zəruri etmişdir. Auditin qloballaşan dünya iqtisadiyyatda rolu danılmazdır. Lakin bu sahədə bir çox problemlər də mövcuddur. Əsas problemlərdən biri isə odur ki, Azərbaycanda auditə maraq hədsiz dərəcədə aşağıdır və məcburi auditdən yayınma halları müşahidə olunur.

Dünyada neftin qiymətinin kəskin ucuzlaşması nəticəsində maliyyə-iqtisadi böhranın yaranması ilə vergidən yayınma dərəcəsi ölkəmiz də daxil olmaqla hətta inkişaf etmiş ölkələrdə də artmaqdadır (yeni vergidən yayınma üsulları aşkar olunur ki, bu da kompüter texnologiyalarına əsaslanır). Belə tendensiyalar vergi orqanları qarşısında çətinliklər yaradır ki, bu da audit sahəsində yeni yanaşmaların və texnologiyaların tətbiqini zəruri edir.

Auditin tənzimlənməsi prosesinin təkmilləşdirilməsi, bu sahənin müstəqilliyinin təmin olunması, auditorların peşəkarlıq səviyyələrinin yüksəldilməsi də qarşıda duran vəzifələrdir. Eyni zamanda, auditə dair qanunvericilik bazası təkmilləşdirilməli, iqtisadiyyatda müstəqil auditin rolu araşdırılmalıdır.