Dolayı vergilərin uçot və auditinin təkmilləşdirilməsi yolları

Abüd. =Aalın. – Aödən.
burada Aalın. – alıcılardan alınmış və satılmış məhsullar üzrə büdcəyə ödəniləcək aksiz məbləği;

Aödən. – aksizli malların malsatanlarına ödənilmiş və aksizli malların istehsalı üçün istifadə olunmuş xammal üzrə aksiz məbləği.

Aksiz vergisinin büdcəyə köçürülməsi aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib etməklə rəsmiləşdirilir:

Dt 68/4 “Aksizlər üzrə hеsablaşmalar” 

Kt 51 “Hesablaşma hesabı”

Aksiz məbləğlərinin hеsablanmasının düzgünlüyü və vaх­tında büdcəyə köçürülməsi ildə bir dəfədən az оlmayaraq vеrgi оrqanlarının tərtib еtdiyi qrafik əsasında hüquqi şəхslərdə ilkin sənədlərlə yохlanmalıdır. Yохlama zamanı 68 №-li “Büdcə ilə hеsablaşmalar” hеsabının “Aksizlər üzrə hеsablaşmalar” sub­hеsa­bının dеbеti və krеditi üzrə ilkin sənədlər üzrə yazılışları və dövriyyənin düzgün əks еtdirilməsi müəyyən оlunmalıdır.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, aksiz vergisi üzrə faktiki daxilolamaların məbləği büdcədə təsdiq olunmuş praqnoz məbləğdən az olduğu hallarla da qarşılaşırıq. Bunun obyektiv səbəbləri ilə yanaşı aşağıda qeyd etdiyimiz subyektv səbəbləri də mövcuddur.

1. 
   Aksizli malların istehsalçıları tərəfindən aksizli mallar təqdim edilərkən vergi tutulan əməliyyatın dəyərinin azaldılması.
   

Vergi tutulan əməliyyatın dəyərinin azaldılması əsasən aksizli malların istehsalçıları tərəfindən istehsal olunmuş aksizli mallar təqdim olunarkən onların uçota alınmaması və ya azaldılmaqla uçota alınması, təqdim olunma qiymətlərinin faktiki qiymətlərdən aşağı rəsmiləşdirilməsi, aksiz tutulan əməliyyatların dəyərinin hesabatlarda göstərilməməsi və ya azaldılmaqla göstərilməsi hesabına baş verir.

2. 
   Əvəzləşdirilməli və ya büdcədən geri alınmalı olan aksizin düzgün müəyyənləşdirilməməsi.
   

Bu pozuntuların əsas səbəbi aksizli malların istehsalçıları və ya idxalçıları tərəfindən büdcəyə hesablanmamış aksizin onların alıcısı tərəfindən əvəzləşdirilməsi və ya büdcədən geri alınması, o cümlədən saxta vergi hesab-fakturalarının tətbiqi və əvəzləşdirmə ilə əlaqədar Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş digər şərtlərin gözlənilməməsidir.

2. 
   Hesabat təqdim etməməklə büdcəyə çatası aksiz məbləğinin yayındırılması.
   
3. 
   Aksiz tutulan dövriyyədən hesablanan verginin, əvəzləşdirilməli olan və ya büd-cədən geri alınmalı olan aksizin, sıfır (0) dərəcəsi ilə aksiz tutulan dövriyyənin hesabatda düzgün göstərilməməsi.
   
4. 
   Aksiz tutulan əməliyyatın aparıldığı vaxtın, aksizli malların təqdim edildiyi yerin düzgün müəyyənləşdirilməməsi.
   

Yuxarıda sadalanan mənfi halların qarşısını almaq üçün vergi orqanları tərəfindən mütəmadi nəzarət tədbirləri aparılmalıdır. Aksizli mallar üzərində vergi nəzarəti aksiz tutulan mallara, o cümlədən idxal mallarına aksiz markalarını tətbiq etməklə, markalanmalı olan aksizli malları istehsal edən vergi ödəyicilərinin müvafiq binalarında və ya anbarlarında (şəxsi istehlak üçün anbarlar istisna olmaqla) nəzarət postları, ölçü cihazları, plomblar qurmaqla, aksiz üzrə vergi hesab-fakturalarına nəzarət etməklə və digər tədbirlər həyata keçirilməklə aparılır[9]¹¹.

Aksiz markaları ilə markalanmalı olan aksizli malların siyahısını, aksiz markalarının yapışdırılması qaydalarını və markalanmalı olan aksizli malları istehsal edən vergi ödəyicilərinin müvafiq binalarında va ya anbarlarında (şəxsi istehlak üçün anbarlar istisna olmaqla) nəzarət postları, ölçü cihazları, plomblar qurmaqla vergi nəzarətinin həyata keçirilməsi qaydalarını Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti təsdiq edir. Belə aksizli malları markasız idxal etmək, saxlamaq (şəxsi məqsədlər üçün istisna olmaqla) və ya satmaq qadağandır və əgər bu hal baş verərsə, həmin mallar dövlət nəfınə müsadirə edilir.

Aksiz vergisində əvəzləşdirilmə və ya büdcədən geri alınma mövcuddur. Bunun üçün vergi tutulan əməliyyatın dəyəri, büdcəyə çatası əvəzləşdirilməli və ya büdcədən geri alınmalı olan aksiz vergisinin məbləği, vergitutulan əməliyyatların aparıldığı vaxt və malların təqdim edildiyi yer düzgün düzgün müəyyənləşdirilməlidir. Aksiz vergisi üzrə də əvəzləşdirilmə aparıldığına və ya bu verginin büdcədən geri alınması halları mövcud olduğuna görə onun auditinin da aparılması labüddür.