Dos. İ. K. Musayev iQTİsadiyyatda sistem thliLİ mühazirY mYtni (30+30 saat)

22. İŞGЬZAR OYUNLAR
İşgьzar oyun dedikdY, real hadisYlYrin elY imitasiya modeli nYzYrdY tutulur ki, oyun prosesindY iştirakзılar цzlYrini elY aparırlar ki, guya hYqiqYtYn onlara mьYyyYn iş tapşırılıb, onu icra edirlYr.

Artıq bir neзY dYfY qeyd etdiyimiz kimi, istYnilYn fYaliyyYti tYkmillYşdirmYk ьзьn onu alqoritmlYşdirmYk lazımdır. Bu mYnada, sistem tYhlilinin dY alqoritm­lYşdiril­mYsi mьhьm YhYmiyyYt daşıyır. Lakin bu xeyli зYtinliklYrlY bağlı bir işdir. HYr şeydYn YvvYl, bu, sistem tYhlilinin tamamilY formallaşdırıla bilmYmYsi ilY bağlıdır. İ.Priqojin vY İ.Stenqers yazırlar ki, “bizim ьзьn eksperimental metod Ysil sYnYtdir, yYni burada ьmumi qaydalardan зox vYrdiş vY bacarıq Ysasdır. Eksperimental metod maraqlı sual qoyulması sYnYtidir...”

Lakin alqortim fYaliyyYtin praqmatik (normativ) modelidir. Buna gцrY dY bir mYsYlYnin mьxtYlif alqoritmlYri ola bilir. Odur ki, sistem tYhlilindY hYm elmY, hYm dY sYnYtY xas cYhYtlYr зulğalaşır. C.K.Cons sistemlYrin layihYlYşdirilmYsi (xьsusi halda sistem tYhlili) barYdY yazır ki, “layihYlYşdirmYni nY sYnYtlY, nY tYbiYt elmlYri ilY, nY dY riyaziyyatla qarışıq salmaq olmaz. Bu, son dYrYcY mьrYkkYb prosesdir vY burada uğur qazanmaq ьзьn dYrketmYnin hYmin ьз vasitYsini dьzgьn YlaqYlYndirmYk vacibdir”. Daha sonra C.K.Cons yazır: ”İxtiyari layihYlYşdirmY mYsYlYsi hYll edilYrkYn mYntiq vY intuisiyanın mьYyyYn qovşağından istifadY edilmYlidir”.

SistemlYr nYzYriyyYsindYn fYrqli olaraq sistem tYhlili tYtbiqi elmdir. Bunun mYqsYdi mцvcud situasiyanı qoyulmuş mYqsYdY uyğun olaraq dYyişdirmYkdYn ibarYtdir.

P.Зeklend sistemlYri 3 tipY bцlьr:

• 
  tYbii sistemlYr. Buraya fiziki, kimyYvi, bioloji, ekoloji vY s. sistemlYr aiddir ki, bunlardakı YlaqYlYr dY tYbii qaydada YmYlY gYlib fYaliyyYt gцstYrir.
  
• 
  real sьni sistemlYr. Buraya maşınlar, cihazlar, digYr texniki sistemlYr daxildir ki, bunlardakı YlaqYlYr insan fYaliyyYtinin nYticYsindY yaranıb fYaliyyYt gцstYrir.
  
• 
  sosial sistemlYr. Bu sistemlYrdY Ysas YlaqYlYr tYbiYtY deyil, mYdYniyyYtY aiddir. YYni istYnilYn situasiya subyekt tYrYfindYn qiymYtlYndirilir. Real problemli situasiya­ların зoxu mYhz bu tipY aiddir. Sistem tYhlili sistemlYrin hYr ьз tipinY tYtbiq edilir.
  

R.Akoff sistem tYhlilinin xьsusi bцlmYsini işlYyib hazırlamış vY “praktika nYzYriyyYsi” adlandırmışdır. O, praktika dedikdY, tYdqiqat nYticYsindY aşkar edilYn istiqamYtdY sistemi dYyişmYyY sYlahiyyYti olan mьştYriyY işlYmYyi nYzYrdY tutur.

R.Akoffun “praktika nYzYriyyYsi”ndY “inkişaf” anlayışı mьhьm yer tutur. Burada “inkişaf” dedikdY, hYm arzuların artımı, hYm dY tYşkilatın цzьnьn vY başqalarının ehtiyaclarını, hYmзinin цzьnь doğruldan arzuları цdYyYn qabiliyyYtinin artımı başa dьşьlьr. Arzular o zaman “цzьnь doğruldan” sayılır ki, birinin xYtrinY onların цdYnmYsi başqalarının inkişafına mane olmur. Ehtiyaclar—цlmYmYk ьзьn zYruri olanlara deyilir. Lakin burada da mьxtYlif kombinasiyalar mьmkьndьr. BelY ki, zYruri olanı istYmYmYk dY, zYruri olmayanı arzulamaq da mьmkьndьr.

Artımla inkişafı fYrqlYndirmYk lazım gYlir. Bunlar hYm eyni şey deyil, hYm dY bir-biri ilY bağlılığı vacib deyil. Halbuki iqtisadiyyatda bYzYn iqtisadi inkişafı iqtisadi artımla eynilYşdirmYk hallarına rast gYlinir.

İnkişaf mцvcud resursların цzь ilY deyil, onlardan istifadY bacarığı ilY YlaqYdardır. İnkişaf material resurslarından зox, informasiya resursları ilY bağlıdır. Material resurslarının зatışmaması inkişafı deyil, yalnız artımı dayandıra bilYr. Odur ki, R.Akoff inkişafı sistemliklY, tYşkilolunma ilY bağlayır. İnkişaf tYhsillY, tYlimlY bağlıdır. Başqasının YvYzinY tYhsil almaq mьmkьn olmadığına gцrY başqasının kYnardan inkişaf etdirilmYsi mьmkьn deyildir. İnkişafın yeganY yolu цzьnьinkişafdır. Bununla belY, başqasının inkişafına kцmYk etmYk, onu inkişafa hYvYslYndirmYk mьmkьndьr, bir şYrtlY ki, bu işdY o цzь dY iştirak etsin. R.Akoffun nYzYriyyYsindY Yn vacib şYrtlYrdYn biri dY kцnьllьlьk şYrtidir. Onun fikrincY, maraqlı tYrYfin iştirakı kцnьllь deyilsY, sistem sYmYrYli ola bilmYz.

İstYnilYn problemlY işlYmYk ьзьn azı 4 ьsul vardır: birincisi odur ki, gцzlYyYsYn ki, bYlkY problem цz-цzьnY aradan зıxa. İkincisi, problemi qismYn hYll edib, vYziyyYti yumşaltmaq. Ьзьncьsь, problemi mцvcud şYrtlYr daxilindY optimal hYll etmYk. NYhayYt, dцrdьncьsь, mцvcud şYraiti elY dYyişdirmYli ki, hYm problem aradan qalxsın, hYm dY gYlYcYkdY tYkrar olunmasın, işdi tYkrar olunsa, qarşısını almaq mьmkьn olsun.
“Praktika nYzYriyyYsi”nin mьhьm tYlYblYrindYn biri dY etikadır. Bu, elmi vicdanlılıq, dьzlьk, obyektivlik, gerзYkliyY vurğunluq, цz sYriştYsinY tYlYbkarlıq, hYmkarlarla mьnasibYt norması vY s. kimi anlayışları цzьndY birlYşdirir.

BelYliklY, mьasir sistem tYhlili praktiki mцvqedYn problemli situasiyanı aradan qaldırmağın nYzYriyyYsi vY praktikasıdırsa, metodoloji cYhYtdYn dY tYtbiqi dialektika­dır.

23. Sistem tYhlilinin metodolji problemi vY onun assosiativ hYlli
Qoyulmuş hYr bir tYdqiqat sualının dьzgьn cavabını yalnız sistemli tYhlil vY sintez yolu ilY vermYk mьmkьn olsa da, bunun ьзьn hцkmYn “mьmkьn hallar ansamblı” modelindYn istifadY etmYklY, “bitkin cavablar oblastı”­na mьvafiq “proqnoz ьfьqь”nь tYyin edib, sonra hYmin oblastın daral­dıl­ması yolu ilY hYdYfY tYdricYn yaxınlaşmaq lazımdır. Bu isY o demYkdir ki, hYr şeydYn YvvYl, qoyulmuş problemin hYllinY geniş metodoloji hazırlıqdan başlamaq tYlYb olunur. Зьnki hYr bir tYdqiqat işi, ilk nцvbYdY, sualın qoyuluşu vY cavabın formalaş­dı­rılması pro­sesi kimi meydana зıxır.

Elmi metodologiyadakı problem­li situasiya­nın tYmY­lindY paradiqma­nın цzь, yYni, sistem anlayışı dayanır.

Aparılan elmi-nYzYri araşdırmalar gцstYrmişdir ki, inkişaf mahiyyYtcY, zamanda informasiyanın top­lanması ilY ifadY edilYn elementar vektorial kYmiyyYt­lYrin inteqra­siyasıdır.

İstisnasız olaraq bьtьn hallarda az-зox ciddi qoyuluş tYlYb edYn kifayYt qYdYr mьrYkkYb mYsYlYlYr hYmişY ьmumidYn xьsusiyY, universaldan ixtisaslaşdırılmışa assosiativ keзidlYrin tYyin edilmYsi yolu ilY hYll edilmYyY ehtiyac duyurlar.

Assosia­tiv keзid - bir-biri ilY mьYyyYn YlaqY vY mьnasibYtdY olan obyektlYr arasında mцvcud olan forma vY ya mYzmun keзid­lYridir ki, bu da, mahiyyYtcY, assosiativ informasiya kanalı olub, xьsusi nцv informasiya цtьrьcьsьdьr.

İstYnilYn tYdqiqat obyekti inteqrasiya sistemi kimi gцtьrьl­mY­lidir. Зьnki bu halda Yks-YlaqY цn plana keзir. ЏslindY Yks-YlaqYni nYzYrY almadan az-зox gerзYk nYticY almağa gьman azdır. Зьnki Yks-YlaqY hYm uzu­nu­na, hYm dY eninY asso­siasiyalardakı sYbYb-nYticY zYnciri­nin bьtьn hYlqY vY vYsilYlYri ьзьn vacibdir.

TYdqiqat obyektinY inteqrasiya sistemi kimi baxdıqda, onu daxili vY xarici, şaquli vY ьfqi, mьsbYt vY mYnfi Yks-YlaqYlYrin dina­mik şYbYkYsindY gцtьrmYk lazım gYlir. Зьnki bu halda gerзYklik зoxmYrtY­bYli, зoxyaruslu vY зoxaspektli tYsvir edilir ki, bu da daha dolğundur.

GerзYkliyin bьtьn hallarda зoxmYrtYbYli, зoxyaruslu vY зoxas­pektli olmasını qYbul etmYdYn yaradıcılığın heз bir sahYsindY yeni sцz demYk mьmkьn deyil­dir.

TYdqiqat obyektini xarakterizY edYn YlamYtlYrin sayı çoxal­dıqca, onun hansı cYhYtinin daha aktual olmasını tYyin etmYk çYtin­lYşir.

Elmi-tYdqiqatın Ysas mYsYlYsi mümkün cavablar oblastında ger­çYk­liyin giz­lYn­diyi aktu­al sahYni müYyyYnlYşdirib, minimumlaş­dır­maqdan ibarYtdir.

GerзYkliyi gizlYdYn qeyri-mьYyyYnliyin bumeranq xassYsi vardır. Odur ki, aktual sahY axtarışı qeyri-mьYyyYnlik bume­ran­qının dцnьş mYqamını tYyin etmYklY bitir.

Elmi dьşьncY tYrzindY ьstьnlьk qazanan assosiativ tYfYk­kь­rьn tYsvir etdiyi dьnyanın assosiativ YlaqY vY mьnasibYtlYr dьnyası olması xьsusi maraq doğurur.

Assosiativ dьnya bьtьn nцqteyi-nYzYrlYrdYn azı ьз ьnsьrdYn ibarYt olan dьnyadır ki, bunlardan da ikisi assosiativ YlaqY vY ya mьnasibYtdY olanlar, ьзьncьsь isY assosiativ YlaqY vY ya mьnasibYtin цzьdьr.

Obyektiv dьnyanın assosiativ mYnzYrYsi­nin yaradıl­ma­sı zYru­rYti Assosialogiya vY ya Assosiasiyalar nYzYriyyYsi adlandırıla bilYcYk yeni elmi isti­qa­­mY­tin yaranma­sı ьзьn gьclь bir stimuldur.

Assosialogiya - tYbiYtdY, cYmiyyYtdY vY tYfYkkьrdY assosiasiya­la­rın yaranması, fYaliyyYti, inkişafı vY idarY edilmYsi­nin Yn ьmumi qanu­na­uyğunluqlarını цyrYnYn elmdir.

Assosialogiya qeyri-mьYyyYnlik, qeyri-sabit­lik vY qeyri-sYlislik kimi tYmYl prinsiplYr ьzYrindY formalaşmalıdır.

ЏnYnYvi elm sYbYb-nYticY zYncirini YsasYn uzunu­na asso­si­a­siyalarda цyrYnir vY eninY assosiasiya­lardakı sYbYb-nYti­cY zYncir­lYri зox zaman tYdqiqatı hYddYn artıq mьrYkkYb­lYş­dirmYmYk xati­rinY bilYrYkdYn, bYzYn isY tYdqi­qata cYlb edilYn proseslYrin priori­tetinin dьzgьn tYyin edilmY­mYsi ьzьndYn diqqYtdYn kYnarda qalır. Bu, yolverilmYzdir.

Assosiativ tYdqiqatın Ysas metodu mьxtYlif tYbiYtli for­ma vY mYz­mun analo­gi­yalarının tapılıb mьqayisY edilmYsi yolu ilY onlarda­kı Yn ьmumi cYhYtlYri aşkara зıxarmaqdan vY hasil edilmiş Yqli nYticY­lYr­dYn mYntiqi zYncir yarat­maqdan ibarYtdir.

Assosiativ tYfYkkьrьn ilk mYrhYlYsi olan assosi­a­tiv duyum prob­lemin vY ya eksperimentin qoyulu­şunu formalaşdırmaq ьзьn mьhьm YhYmiyyYt daşısa da, yan­lış nYticYlYrY dY gYtirY bilYndir. Odur ki, assosiativ duyum ideya axtarışı ьзьn daha sYmYrYlidir.

İstYr elmdY, istYrsY dY sYnYtdY yaradıcılıq uğur­la­rına apa­ran yol istisnasız olaraq assosiativ kцrpьlYr­dYn keзir.

Assosiativ tYdqiqat gцstYrir ki, kibernetikada ida­rY­edici qYrar­ları kvantlar zYnciri, qYrar kvantlarını isY virtual tYsir daşı­yı­cı­ları kimi tYsYvvьr etmYk imkanı vardır.

Assosialogiyanın baş tYmYl anlayışı olan ”assosiasiya”­nın iki tipini fYrqlYn­dir­mYk lazımdır: uzununa vY eninY assosi­asiya. Uzununa assosiasiya mьxtYlif zamanlı proseslYri, eninY assosia­siya isY eyni zamanlı proseslYri ifadY edir.

Assosiasiyada hYr şey, hYm aktuallaşan elementin xarakte­ri, hYm mцv­qe­yi, hYm dY elementlYr arasında aktuallaşan Yla­qY vY ya mьnasibYt зox mьhьm YhYmiyyYt kYsb edir.

”Assosiasiya” vY ”sistem” anlayışlarının mьqayisYsi gцs­tY­rir ki, bun­lar arasında hYm genetik YlaqY vY ortaq cYhYt­lYr, hYm dY quruluş vY tYş­kil­olunma fYrqlYri mцvcuddur.

Sistemologiya, sinergetika vY kibernetika kimi mцhkYm tYmYl ьzY­rin­dY formalaşmaqda olan assosia­lo­giya hYmin elmlYrin tYnqidi tYhlili nYticYsi kimi meydana зıxdı­ğın­dan, bir tYrYfdYn yeni dьnyagцrьşь elmi, digYr tYrYf­dYn dY ”problem sahi­bi” qarşısına зıxan real зYtinliklYri ara­dan qaldır­mağa yцnYlYn tYtbiqi elmdir.

Assosialo­giyanın mYr­kYzi anlayı­şı yalnız şaquli vY ьfqi YlaqY­lYr şYbYkYsi kimi tYsYvvьr edilYn ”sistem”dYn fYrqli olaraq, ikiцlзьlь зertyojlar ьzrY qurulan ьзцlзьlь memar­lıq ansamblı kimi tYsYvvьr edilYn ”assosia­siya”dır ki, burada cYrYyan edYn gьclь idarYedici informa­siya axınları istisnasız olaraq mьrYkkYb assosiativ infor­masiya burulğan­ları mьhitindY meydana зıxır.

Assosiasiyanı problem yaradır, mьnasibYt qьvvYsi isY yaşadır.

Assosiasiyanın mцvcudluğu tYşYbbьsY mьnasibYtlY şYrtlYnYn­dir.

Assosiasiya bir tYrYfdYn, problemlYr dьyь­nь, digYr tYrYfdYn dY, qьvvYlYr dьyьnь kimi meydana зıxır.

İnformasiya kvantı assosiasiya daxilindYki dYyiş­dirmYnin substratı olan semantik cYhYtdYn bцlьn­­mYz minimal infor­masiya yığımıdır. YYni, informa­siya kvantı tYsiredici missiya daşıyıcısıdır. Bu isY onun mьYyyYn gьcY malik olduğunu gцstYrir.

Enerji kvantı hYdYfdY dYyişiklik tцrYdY bilYn enerji porsiyası olduğundan, informasiya kvantı da ьnvandakı dYyişik­liyin sY­bY­bi kimi tYsYvvьr edilYndir. Bu halda, informasiya kvantı bir tYrYfdYn, mYnbYyin hasil etdiyi informasiyanın miqda­rını, digYr tYrYf­dYn dY ьnvana зatan informasiyanın qiymYtliliyini ifadY edYndir.

İnformasiya ьnvan ьзьn yalnız istehlak momentindY qiy­mYt­li olduğundan, kvantın gьcь mYhz bu mYqamda tYzahьr edir.

İnformasiya kvantının mYnbYdYki gьcь nomi­nal gьc ola­raq mYnbYyin qeyri-mьYyyYnliyinin lYğv edilmYsi dYrYcYsini Yks etdi­rir­sY, kvantın real gьcь dY ьnvanda tцrYt­­diyi dYyişikliyin dYrYcYsini xarakterizY edir.

İnformasiya yьkь sıfır olan elementin bьtьn mьnasibYtlYrinin informasiya yьkь sıfra bYrabYr olur. YYni, mYnası bYlli olmayan ele­men­tin heз bir mьnasibYti tYyin edilY bilmYz. Odur ki, yalnız prob­lemi цzlYrinY az-зox mYlum olan sistemlYr assosiasiya tYşkil edY bilir.

Kvantın faktiki gьcь aktuallaşdırdığı mьna­si­bYtlYrin mYcmu sanballıq intensivliyi ilY, mьnasibY­tin sanballıq intensivliyi isY onu aktuallaşdıran kvantların mYcmu real gьcь ilY xarakterizY edilYndir.

HYr bir assosiasiya hYm dY öz giriş-çıxışının assosiasiyasıdır.

Assosiativ idarYetmY sistemin Ytraf mühitlY assosiasi­ya­sının nYti­cY­si kimi meydana çıxır.

İnforma­siya­laşdırma prosesinin iki aspekti kimi çıxış edYn kod vY infor­ma­si­ya ötürülüşü bu prosesin dY dalğa tYbiYtli olduğunu göstY­rir. Bu halda kod fiziki, informasiya isY hYndYsi mahiyyYt daşı­yıcısı kimi çıxış edir. YYni, informasiya kanal­dakı ötürülüş mühitinin üfqi yerdYyişmYsidir. Buna görY dY informasiyada ünvanı lYrzYyY salan dalğa gücü vardır!

İdarYetmYnin Viner konsepsiyasından fYrqli olaraq, asso­si­ativ idarY­et­mY­dY hYm qYrar, hYm dY obyektin qYrara münasibYti özlYrini mümkün hallar ansamblı kimi tYqdim edirlYr vY bu ansamblda assosiativ tamamlama prinsipi çox mühüm YhYmiyyYt daşıyır. Odur ki, idarYetmYnin xalis Viner anlamından fYrqli olaraq, assosiativ idarYetmY obyekti yalnız sistemin öz idarYedicisinin tam “tYhkim­li­si” deyildir. Bu, qeyri-sYlis münasibYt daşıyıcısı olduğundan, hYm qYrar hasil edYnin, hYm dY qYrarı hYzm edYnin bütövlYyicilYrinin fYal müdaxilYsinin nYticYsi kimi meydana çıxır. YYni, assosiativ idarY­etmYdY hYm qYrar, hYm dY obyektin davranışı “keçidlYr mat­risi” şYklindY tYsvir edilYn mYzmun kYsb edir. MYhz bunun birbaşa nYticYsidir ki, kifayYt qYdYr mürYkkYblik nümayiş etdirYn idarY­etmY sistemlYrindY idarYetmY prosesi hYmişY bu vY ya digYr dYrYcYdY sto­xas­tik xarakter daşıyır vY eyni qYrar hYmişY eyni nYticY vermir vY YksinY.

Assosiativ idarYetmY sistemindY hYr bir qYrar bir tYrYfdYn, özünü müYyyYn gücY malik “tYsir kvantı” kimi aparır, çünki yal­nız bu halda obyektY dYyişdirici tYsir etmYk müm­kündür, digYr tYrYfdYn isY, o, mahiyyYtcY, informasiya şüalandırması olduğundan, qYrarların dif­rak­siyası vY interferensiyası baş verir. YYni, bütövlükdY idarYetmY pro­sesi korpuskulyar-dalğa tYbiYtli dualizm nümayiş etdirYn­dir. Odur ki, sözü­gedYn sistemdY idarYedici qYrar vektorial kYmiyyYt olub, idarYedici siste­min mYxsusi qYrarı ilY assosiativ idarYetmY situasiya­sın­dan doğan şYra­i­tin vektorial cYmin­dYn yaranır.

Assosiasiya yalnız onu yaradan problem hYll edilYnY qYdYr mцvcud oldu­ğun­dan, sıradanзıxma ehtimalı, YslindY, hYmin proble­min hYlli ehtimalıdır. YYni, assosiasiya­nın dцzьmlьlьk ehtimalı onu yara­dan prob­lemin hYlli ehtimalı ilY xarakterizY edilir. DigYr tYrYf­dYn, problemin hYlli dY yalnız цzьnьn yarat­dığı assosiasi­ya­nın mцv­cud­luğu şYraitindY mьmkьndьr.

Assosiasiya YzYl-başdan vY цmrь boyu problemli situ­a­siyalar ocağı kimi fYaliyyYt gцstYrir. Odur ki, bu vY ya digYr assosia­si­yanı yaradan vY qoru­yub saxlayan problem hYm dY зox hal­larda arzu­olunmaz situasiyaları qabaqla­maq probleminY зev­­ri­lir.

Assosiasiya mьvYqqYti formalaşan virtual qurum olduğun­dan, burada funk­sio­nal idarYetmYyY nisbYtYn situasion ida­rY­etmY, xьsu­silY dY assosi­a­tiv situa­si­on idarYetmY problemi ьstьnlьk tYşkil edir. Bu, onunla bağlıdır ki, funksional kanallar­dakı qYrar kvantları asso­si­a­tiv kanallardan keзYrYk ьfqi vY зYpinY induktiv qYrar­lardan ibarYt dairYvi rezonanslar tцrYdir. HYmin rezonanslar funksional kanal­lardakı proses­lYrlY sıx interferensiya vY difraksiya mьnasibYtlYrinY girib, qeyri-sabit dissi­pa­tiv mьhit formalaşdırır ki, bu da son dYrYcY mьrYk­kYb assosiativ situasi­on idarY­etmY şYraiti yaradır.

HYr bir funksional kanal mьxtYlif asso­si­a­tiv kanal­lar­da mьxtYlif asso­si­asiyalar tцrYdY bildiyindYn, assosiativ situasion idarYetmY prob­leminin hYlli hцk­mYn keзidlYr matrisindYn keзir.

Elmi tYhlil gцstYrir ki, assosiativ situasion idarYetmY prob­lemi funk­si­o­nal idarY­etmY proble­min­dYn assosiativ kanal­lardakı situasion problem qYdYr mьrYkkYbdir.

Funk­­sio­nal ida­rY­etmY problemi mahiyyYtcY, assosia­tiv situa­sion informasiya defisiti kimi, assosiativ situasion idarYetmY prob­lemi isY bьtцvlьkdY funksional vY assosiativ kanal­lar­dakı dissipativ prosesY qarşı duran informasiya defisiti kimi mey­dana зıxır.

24. Assosiativ struktur tYhlil modeli

MьYyyYn mьhitdY formalaşan tYlYbat ( ) mьvafiq proble­mY зevrilYrYk цzьnьn hYlli ьзьn mьnasib struktur ( ) yaran­ma­sını şYrtlYndirir ki, bu da mьhitdYn aldığı girişi ( ) зıxışa ( ) зevirib mьhitY qaytarır:

Q
S
F R
MYsYlYn, cYmiyyYtin зцrYyY tYlYbatı konkret mYqsYd (Q) şYklin­dY forma­la­­şa­raq, tYlYbata uyğun зцrYk istehsalını tYmin edYn зцrYk zavodu (S) yaradır ki, bu da mYlum ilkin şYrtlYrdYn (F) istifadY edYrYk mьvafiq зцrYk (R) istehsal edir. YYni: . Bu qoyu­­luş­da quruluş (operator) şYklindY tYsYvvьr edilir. Bu isY o demYk­dir ki, mYqsYdin forma­laş­dırdığı quruluş (ope­ra­tor) yalnız mYqsY­din real­laş­dırıl­ması vY ya prob­lemin neytral­laş­dırılması mYqamınadYk mYna daşıyır. Problem neytrallaşdırılan kimi, hYmin quruluşa (operato­ra) ehtiyac qalmır. YYni: halında olur.

Gndykimi, sgedYn kibernetik sistem mahiyyYtcY asso­siasi­ya­dır:

(1)

Burada -eninY assosia­siya; - isY uzununa assosia­si­ya­dır.

GцstYrYk ki, eninY asso­si­a­siyada qoyulan problem uzununa assosiasiyada, uzununa assosiasiyada meydana зıxan problem isY eninY assosiasiyada hYll edilir.

assosia­si­yası hYm dY ” ”, ” ” vY ” ” kimi tYşkiledici assosiasi­ya­la­­rın inteqrasiyasıdır.

HYr bir assosia­siya, o cьmlYdYn, tYşkiledici assosiasiya mьYy­yYn mьna­si­­bY­tin mYnbYyi, ьnvanı vY daşıyıcısıdır.

BelYliklY, assosiasiya adYtYn kifayYt qYdYr sYrbYst fYa­liy­yYt gцstYrYn bir neзY sistemin mьvYqqYti formalaşan vY axıradYk aydın olmayan mYqsYd Ytrafında birlYşmYsindYn YmYlY gYlYn qurumdur vY hYmin qurumun цmьr mьddYti onu tYşkil edYn sistemlYrin bir-birinY mьnasibYtlYrindYki az-зox sabit cYhYtlYrlY xarakterizY edilir. Bu o demYkdir ki, xьsusi nцv informasiya tuta­rı olan assosiasiya onu tYşkil edYn sistemlYrarası assosiativ mьnasibYt­lYr şYbYkY­si­dir. HYmin mьnasibYtlYr isY, mahiyyYt­cY, tYşkiledicilYr arasın­dakı informasiya yaxınlığı dYrYcYsinin ifadYsidir. Bu baxımdan, assosiasiya yaxınlıq dYrYcYsinin funksiyası kimi nYzYrY gYlir:

(2)

Yaxınlıq dYrYcYsi isY:

(3)

kimi tYyin edilir ki, burada da - -dY forma­la­­şan vY -dY real­la­şan mьx­tY­lif tYsirlYrin sayı, başqa sцzlY, -in -Y mьda­xilYsi; - isY -dY hasil edilYn vY -dY istehlak olunan tYsir­lYrin sayı, daha doğrusu, -in -dYn etdiyi iqtibaslardır.

FYrz edYk ki, baxdığımız assosiasiya 8 tYşkiledicini birlYşdirir vY bunların bir-birinY tYsiri aşağıdakı gцstYricilYrlY xarakterizY olunur:

CYdvYl 1.

 76109215-184296172 11521316522236105157 126814126182886167 253325-6274880 29827412-1245119 4-4-2085-2452137 2-14--52101769 1-----784892343038285720711794571108211960131105123263993

Matrisin sYtirlYri iqtibas, sьtunları isY mьdaxilY mьnasibYtlYrini Yks etdirir. Elementdaxili assosiativ YlaqYlYr diaqonalda tYsvir edil­miş­dir.

Matrisin strukturuna YsasYn aşağıdakıları yazmaq olar:

YYni, assosiasiyada mьnasibYtsiz elementY yer yoxdur.

MatrisdYn gцrьnьr ki, mYsYlYn, elementi cYmi 110 mьnasibYt yaratsa da, onun 76-sını цz daxilindY istifadY edir. Bundan YlavY, hYmin element цz problemini hYll etmYk ьзьn assosiasiyadakı elementlYrdYn 96 iqtibas edir. BelY­lik­lY, -in asso­si­asiyadakı mьna­sibYt balansı 34//96 nisbYtin­dY­dir. Bu o demYkdir ki, assosi­asi­ya­ya fay­­da vermYkdYn daha зox assosia­si­ya­dan faydalan­maq­dadır.

MьxtYlif elementlYrin assosiativ enerjisi aşağıdakı kimidir:

YYni, assosiasiyaya mьxtYlif problemlYrlY gYlYn sistem­lYr hYm dY mьxtYlif assosiativ enerji daşıyıcıları kimi fYaliyyYt gцstYrirlYr.

MatrisdYn aydın gцrьnьr ki, bьtьn tYşkiledici element­lYr bir-biri ilY eyni mьnasibYt sıxlığına malik deyillYr. BelY ki, , vY asso­si­asiyanın bьtьn elementlYri ilY bu vY ya digYr sıxlıqda mьna­sibYtdY olduq­la­rı halda, bu cY­hYt­dYn xeyli passivdir vY Yn zYif element -dьr. isY daha зox assosia­tiv enerjiyY malik mьda­xi­lY­edi­ci elementdir.

MьxtYlif assosiativ enerji daşıyıcısı olan hYr bir elementin asso­sia­­si­yadakı xьsusi зYkisi dY mьxtYlifdir:

CYdvYl 2.

CYmi 11%8%12%6%13%11%12%26%100%

ElementlYrarası mьnasibYtlYrdY mьdaxilY mьnasibYtinin xьsusi зYkisi:

CYdvYl 3.

CYmi 7%7%8%6%12%4%16%39%100%

Ayrı-ayrı elementlYr üzrY iqtibas münasibYtlYrinin xüsu­si çYkisi:

CYdvYl 4.

CYmi21%23%19%11%10%11%4%2%100%

ElementlYr üzrY müdaxilY münasibYtlYrinin iqtibas müna­si­bYtlYrinY nisbYti isY aşağıdakı kimidir:

CYdvYl 5.

35%29%44%58%127%38%418%2238%

MatrisdY verilYn şYrti rYqYmlYrY YsasYn elementlYr­ara­sı qarşı­lıq­lı YlaqYlYr Ymsalını aşağıdakı kimi tYyin etmYk olar:

Bu halda, mьvafiq qarşılıqlı YlaqY Ymsalları matrisi aşağıdakı kimi olacaqdır:

CYdvYl 6.

10,160,130,040,11-0,160,27 0,1610,140,250,11--- 0,130,1410,070,130,060,14- 0,040,250,0710,07-0,12- 0,110,110,130,0710,20-- --0,06-0,201-- 0,16-0,140,12--10,12 0,27-----0,121

Bu vY ya digYr iki tYşkiledici arasında heз bir YlaqY yoxdursa, yaxınlıq dYrYcYsi sıfır, qarşılıqlı YlaqY Ymsalı isY qeyri-mьYyyYn qiymYt alır.

ЏlaqY birtYrYf­li­dir­sY, qarşılıqlı YlaqY Ymsalı xьsusi зYki­yY, yYni, mYsYlYn, -Y зevrilir. Odur ki, matris­dY bu hallara mьva­fiq xanalarda tire qoyulmuşdur.

GцstYrYk ki, mьxtYlif tYşkiledicilYr arasındakı qar­şı­lıqlı YlaqY­lY­rin qeyri-mьYyyYnlik sYviyyYsi dY mьxtYlif­dir:

Gцrьndьyь kimi, -in YlaqY vY mьnasibYtlYri daha зox mьYy­yYn, -nınkı isY daha зox qeyri-mьYyyYndir.

ModeldYn aydın olur ki, assosiasiyanı tYşkil edYn 7 ele­ment fak­tiki olaraq –in Ytrafına yığışmışdır. Зьnki, elY element yoxdur ki, o, -dYn faydalanmasın. isY yalnız vY -dYn, hYm dY зox cьzi faydalanır.

Aydındır ki, bьtьn bu deyilYnlYr bir anın statik tYhli­lidir.

İndi fYrz edYk ki, assosiasiya dinamik qurumdur. YYni, onu tYşkil edYn elementlYrin tYrkibi, xьsu­si зYkilYri vY fYaliyyYti daim dYyişir.

Bunu nYzYrY alsaq, -i şYk­lin­dY yazmaq daha doğru olar. Onda ba­xı­lan assosiasiya vYziyyYtindYn vYziyyY­tinY keзYrkYn aşağı­dakı hallar mьm­kьndьr:

Assosiasiya tamamilY vY ya qismYn ya dağılar, ya qalar, ya da artar.

Assosiasiya tamamilY dağılarsa, onun heз bir tYhlilY ehtiyacı qal­maz. QismYn dağılma bir vY ya bir neзY elementin assosiasiyanı tYrk etmYsi halın­da mьmkьndьr ki, bu da mьxtY­lif sYbYblYrdYn, başlıcası isY, hYmin element­lYrin цz prob­lemlYrini hYll edib qurtarması ьzьndYn baş verY bilYr.

Assosiasiya tamamilY olduğu kimi qalarsa, model yeni vYziyyYtdY dY struk­tu­­ru gerзYk tYsvir edYcYkdir. QismYn qalma ya dağılma, ya da artma istiqamYtin­dY gedYn prosesin nYti­cYsi ola bildiyindYn, birinci variant qismYn dağılma ilY ьst-ьstY dьşьr. İkinci variant ya yeni elementin, ya da yeni mьnasibYtin meydana зıxması ilY bağlıdır. Yeni element (mьnasibYt) mцvcud elementi (mьna­si­bYti) YvYz edY vY etmYyY bilYr. Birinci hal doymuş, ikinci isY doymamış assosia­si­yada mьmkьndьr.

Assosiasiya tamamilY artarsa, bu o demYkdir ki, kцhnY assosia­siya­dan YsYr-YlamYt qalmamışdır vY yeni assosiasiya kцhnYdYn xeyli iridir. Qis­mYn artma isY yalnız doymamış assosiasiyaya aid olan haldır.

Gцrьndьyь kimi, hYr bir dYyişiklik YslindY, yeni asso­sia­siya yaran­­ma­sı demYk­dir. YYni, assosiasiyada baş verYn bu vY ya digYr dYyişiklik mahiy­yYtcY, assosia­si­ya­ların YvYzlYnmY­sin­dYn başqa bir şey deyildir. Assosi­asiyanı sistem­dYn fYrq­lYndi­rYn cYhYt­lYr­dYn biri dY mYhz budur.