Dövlət və bələdiyyə idarəetməsinin müasir problemləri
Bələdiyyə xidmətləri, problemlər
Yüklə 1,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
10.2. Bələdiyyə xidmətləri, problemlər. Əhaliyə bələdiyyə xidmətiərinin göstərilməsi yerli özünüidarəetmə orqanlarmm birbaşa vəzifəsi olub, ən vacib məsələlərdən biridir. Bu xidmətlərin göstərilməsi prosesinin əsas iştirakçılan aşağıdakılardır: - istehlakçılar - məhsul və ya xidmətləri satm alır və bilavasitə istifadə edir; - İstehsalçılar - məhsul və xidmətlərin istehsalım, icrasını və istehlakçıya çatdınimasını təmin edir; - xidmətin göstərilməsim təmin edən təşkilatçı (sərəncam veren). O, istehlakçıya xidmət edəcək istehsalçım seçir və ya əksinə. İstehlakçı, istehsalçı və təşkilatçı öz aralarmda xidmətin təmin olunması, onun çatdıniması və haqqımn ödənilməsi kimi müəyyən münasibətlərlə bağlı olurlar. Əhaliyə xidmətlərin göstərilməsinin aşağıdakı kimi müxtəlif tiplərini (mexanizmlərini) fərqləndirirlər: 1. Ənənəvi forma - bələdiyyələr öz büdcəsindən maliyyələşdirmək və öz işçi qüvvəsindən və avadanlığmdan istifadə etməklə xidmətlər göstərir. Bələdiyyə həm istehsalçı, həm də sərəncam verən kimi çıxış edir. Xidmətin çatdıniması (ödənişli və ya ödənişsiz) yerli özünüidarəetmə orqanlan və onun xidmət 111 qurumlan tərəfindən həyata keçirilir (bələdiyyə müəssisələrinin bütün fəaliyyəti). 2. Tarifləşdirmə - bələdiyyə müxtəlif və ya eyni keyfiyyətli xidmət üçün qiymətləri müəyyən edir, bu xidmətlərin haqqımn Ödənilməsi isə istehlakçılann üzərinə düşür. Bu halda xidmətlər həm xüsusi sektor tərəfindən, həm də bələdiyyələrin özləri tərəfindən göstərilə bilər (telefon, avtobus daşımalan). 3. Xidmətlərin göstərilməsində bələdiyyələr arasında əməkdaşlıq (bələdiyyə razılaşması) - bu halda kiçik bələdiyyə qurumları birləşərək xidməti ya özləri göstərirlər və ya onun göstərilməsini özəl müəssisələrə tapşınrlar. Bəzi hallarda bələdiyyə qurumlarından biri istehsalçı, digəri isə sərəncamçı olur. Müqavilə (subpodryad) və xidmətlərin alınması - xidmətlərin göstərilməsi qeyri-bələdiyyə təşkilatlan tərəfindən, lakin bələdiyyələrin göstərişi və məsuliyyəti altmda həyata keçirilir. Yerli Özünüidarəetmə orqanlan özəl şirkətlər və qeyri- kommersiya təşkilatlan ilə məhsul və ya xidmətlərin göstərilməsi haqda müqavilə bağlayır. Bu halda özəl şirkət istehsalçı, bələdiyyə isə sərəncamçı kimi çıxış edir. Bələdiyyə sifarişi belə müqaviləyə I misal ola bilər. 5. Talonlann (bon) verilməsi - bələdiyyə əhaliyə müəyyən xidmətləri satın almaq üçün müəyyən məbləğdə bonlar verir. İstehsalçı - özəl şirkətdir və bələcüj^ə istehsalçıya haqq ödəyir (ərzaq talonlan, çeklər). 6. Xidmətlərin xüsusi istehsalçısına subsidiyalann verilməsi. İstehsalçı - özəl şirkət, bələdiyyə və istehlakçı birlikdə sərəncamçı olur (müəyyən istehsalçılan seçirlər). Adətən həm bələdiyyə, həm də istehlakçı istehsalçıya haqq ödəyir (mədəniyyət idarələri). 7. Konsessiya - bələdiyyə müəyyən xidmətin göstərilməsinə inhisarçı hüquq və məsuliyyəti xüsusi istehsalçıya verir. Belə hüquq istehlakçı üçün ən ucuz qiymətlər və ya bələdiyyə üçün on yüksək gəlir təklif edən müəssisəyə verilir. 8. Xidmətlərin göstərilməsinin bazar mexanizmi. İstehlakçı təminat prosesini özü təşkil edir ve istehsalçım özü seçir. 112 19'. Kommunal xidmətlərin ictimai əsaslarla və özünəxidmət əsasında könüllü istehsalı. Sərəncamçı və istehsalçı könüllü birliklərdir. Sonuncu iki mexanizmin bələdiyyə təsərrüfatına aidiyyəti yoxdur. Hazırda iri şəhərlərdə əsasən birinci iki növ daha geniş yayılmışdır. Praktikada xidmətlərin əhaliyə çatdınimasının qanşıq mexanizmlərindən də istifadə olunur. Hansı mexanizmin daha yaxşı olpıası konkret şəraitdən və konkret bələdiyyə qurumundan asılıdır. Bələdiyyə təsərrüfatının modelindən asılı olmayaraq məhsul və xitoətlərin əhaliyə çatdınimasının bütün mexanizmlərindən istifadə oltma bilər. Qeyd etmək olar ki. Adətən bələdiyyə-renta modelində əsas mexanizm kimi ənənəvi bələdiyyə xidmətindən, kommunal modeldə isə müqavilə modelindən daha çox İstifadə olunur. Bələdiyyə xidmətlərini göstərmək üçün yerli özünüidarəetmə orqanlanna lazım olan iqtisadi resurslann həcmi bu xidmətlərin haqqmı kimin ödəyəcəyindən çox asılıdır. Hər bir xidmətin haqqı bu xidməti göstərənə tam həcmdə ödənilməlidir. Bu zaman xidməti göstərən üçün bui haqqın kim tərəfindən - xidmətin konkret istehlakçısı, yerli büdcə və ya hansısa nisbətdə bunlann hər ikisi tərəfindən ödəniləcəyinin heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Adətən bələdi)o^ə hakimiyyəti bələdiyyə xidmətlərinin haqqmm istehlakçılar tərəfindən ödənilməsində daha maraqlıdır. Bunun bir sıra üstünlükləri vardır: -xidmətdən istifadə ilə onun qiyməti arasında birbaşa əlaqə olur ki, bunun da nəticəsində xidmətin istehlakçı tərəfindən kəmiyyət və keyfiyyətcə qiymətləndirilməsi imkam yaranır: • xidmətdən qənaətlə istifadə etməyə maraq yaranır; •. xidmət göstərənin ke)^yyətli işləməsi üçün stimullar yaranır. Digər tərəfdən isə, bələdiyyə xidmətinin pulsuz və ya simvolik bir qiymətlə göstərilməsi həm istehsalçım, həm də istehlakçım arxaymiaşdınr, keyfiyyətsiz işə və resurslardan israfçılıqla istifadəyə gətirib çıxanr. Bələdiyyə xidmətlərinin mümkün olduqca Ödənişli əsaslarla göstərilməsi barədəki bu mülahizə büdcə gəlirlərinin maksimum arbrılmasmm bələdiyyə siyasətinin məqsədi olmaması fikrini bir daha təsdiq edir. Bələdiyyə xidmətlərinin haqmm ödənilməsinin məqsədəuyğun formalanm müəjryənləşdirmək üçün bu xidmətləri bir neçə növə ayırmaq olar: 113 1. Xüsusi (ayn-ayn) xidmətlər. Bu xidmətlərin istehsalı və istehlakı fərdi xarakter daşıyır, yəni konkret icraçı və istehlakçı ilə bağlıdır və xidmətin həcmi, miqdan istehlakçı tərəfindən ölçülə və qiymətləndirilə bilər. Bu xidmətlərə əksər ticarət və məişət xidmətlərini, fərdi taksilərdən istifadəni və s. aid etmək olar. Belə xidmətlər üçün istehsalçımn xərclərini tam ödəyə biləcək tariflərin müəyyən edilməsi məqsədəuyğundur. Bu xidmətlərin büdcədən maliyyələşdirilməsi tələb olunmur. 2. İstehsalı və istehlakı ictimai xarakter daşıyan xidmətlər. Bu xidmətlərin istehlakı vaxt etiban ilə nə istehsalçı, nə də haqqmm ödənilməsi ilə bağlı olmur, xidmətin həcmi və keyfiyyəti isə bilavasitə istehlakçı tərəfindən ölçülə bilmir. Belə xidmətlərə ərazilərin abadlaşdıniması və yaşıllaş- dınlması, yolların və ictimai istifadə yerlərinin saxlanılması, ictimai asayişin qorunması, yanğmdan mühafizə, qəbiristan- hqlarm saxlamiması və s. aid edilə bilər, Bu xidmətlər üçün büdcədən maliyyələşdirmə tələb olunur. 3. Maddi vəziyyətindən asılı olmayaraq hər bir vətəndaşa göstərilməsinə dövlət tərəfindən zəmanət verilən sosial əhəmiyyətli xidmətlər. Eyni zamanda bu xidmətlərə tələbatın -ödənilməsi və xidmətlərdən səmərəli istifadə olunması təmin -edilməlidir. Belə xidmətlərə mənzil, səhijryə, təhsil, mədəniyyət sahəsindəki xidmətləri aid etmək olar. Bu xidmətlərin bəzilərindən istifadə qanunvericiliyə uyğım olaraq tamamilə pulsuzdur (məsələn, məcburi dövlət proqramı çərçivəsində ümumi orta təhsil və ya tibbi yardım). Sosial əhəmiyyətli xidmətlərin əksəriyyətinin istehsalı ictimai, istehlala isə fərdi xarakter daşıyır. Bu zaman xidmətin həcmi və kəyfiyyəti istehlakçı tərəfindən tamamilə ölçülə və qiymətləndirilə biləndir. Lakin bu xidmətlərin xərci yüksək olduğu üçün bütün əhalini təmin etmək mümkün olmur. Buna görə də əksər sosial əhəmiyyətli xidmətlər üçün tariflərdən və büdcə maliyyələşdirilməsindən birgə istifadə olunması daha məqsədəuyğundur ki, bunların nisbəti çox müxtəlif və əhalinin ayn-ayn qmplan üçün tamamilə fərqli ola bilər. Bəzi sosial əhəmiyyətli və bahalı xidmətlərin göstərilməsində üçüncü maliyyə mənbəyi kimi (tarif və büdcə maliyyələşdirilməsindən başqa) müxtəlif sığorta sistemlərindən istifadə oluna bilər. 114 Tariflər müə)o^ənləşdirilərkən çox vaxt göstərilən xidmətin həcminin qiymətləndirilməsi məsələsi ortaya çıxır. Əgər ! xidmətin həcminin birbaşa ölçüsü varsa problem yaranmır, məsələn mənzil sahəsinin ölçüsü, elektrik eneıjisi, qaz, su sayqaclan və s. Əgər xidmətin birbaşa ölçüsü yoxdursa dolayı göstəricilərdən istifadə olunur, məsələn: - adambaşına (su sayqacı olmadıqda isti və soyuq sudan istifadə və s,); - istifadə olunma vaxtından asılı olmayaraq hər bir qurğudan (radio, telefon və s istifadə); - istifadə müddətindən asılı olmayaraq giriş haqqı (şəhər nəq- lİ3^atı, muzey və s, istifadə); - yaşayış sahəsinin hər kvadrat metrindən (sayqac olmadıqda istilik, zibilin daşınması, lift və s. istifadə). Dolayı göstəricinin seçilməsi heç də həmişə aydın olmur və əlavə təhlil predmeti olmalıdır. Məsələn zibilin daşınması və liftdən istifadəyə görə adambaşı tarifdən də istifadə etmək tamamilə mümkündür. Dolayı ölçülərdən istifadə olunması xidmət istehsalçılırma daha çox faydalı olur. Buna görə də mümkün olan yerlərdə xidmətlərin birbaşa ölçülməsinə keçmək daha məqsədəuyğımdur. Bələdiyyə xidmətlərinin tariflərinin müəyyənləşdirilməsi zamanı ortaya çıxan digər bir problem ödənişin istehlakçı kateqoriyalan arasında bölüşdürülməsindən ibarətdir. Burada aşağıdakı prinsiplərdən istifadə oluna bilər: -"bərabərlik" prinsipi - ödəniş istifadə olunmuş resursa pro- posional şəkildə hamı üçün vahid tarif əsasinda və ya dolayı ölçü yolu ilə (adambaşına, girişə görə, yaşayış sahəsinin hər kvadrat metrinə görə və s.) həyata keçirilir; -"ədalət” prinsipi - tariflər istehlakçılarin ödəniş qabiliyyətliliyinə görə dəyişir. Gəlir səviyyəsi aşağı olan istehläkçilar xidmətin hər bir vahidinə görə az haqq ödəyirlər. Vətəndaşlann ayri-ayn kateqo- riyalan üçün bəzi bələdiyyə xidmətləri hətta pulsuz da öla bilər, la^n nəzərə almaq lazundır ki, bu digər istehlakçılann vergi yükünü artmr; -hər iki halda əlavə olaraq bu və ya digər xidmətin həcminin "sosial normalaşdmiması" prinsipindən də istifadə oluna bilər. Bu o deməkdir ki, xidmətdən 115 sosial normativi aşmayan həcmdə istifadəyə görə bir cür tarif və güzəştlər sistemi, bü normativdən artıq həcmdə istifadəyə görə isə daha yüksək tarif sistemindən istifadə olunur və güzəştlər tətbiq edilmir. Bu prinsipin tətbiqi yalmz xidmətin həcminin birbaşa ölçüsü olduğu hallarda mümkündür. Ayn-ayn bələdiyyə xidmətlərinin göstərilməsi zamam vergi və tariflərdən istifadə nisbətlərinin, xidmətin Ödənişli və ya ödənişsiz olmasımh seçilməsi bələdiyyə siyasətinin Əsas niəqamlarmdan biridir. Artıq qeyd etdiyimiz kimi, bələdiyyə hakimiyyəti əhalinin bütün zəruri bələdiyyə xidmətləri ilə təmin olunmasına cavabdeh olan hakimiyyət kimi yalnız tək-tək hallarda özləri bu xidmətlərin bilavasitə istehsalçısı olurlar. Bələdiyyə xidmətlərinin böyük əksəriyyəti müxtəlif mülkiyyət formalı müəssisələr və fərdi sahibkarlar tərəfindən, sosial xarakterli xidmətlər isə sosial sfera idarələri tərəfində göstərilir. Haqqı istehlakçı tərəfindən ödənilən xüsusi (ayn-ayn) xidmətlər büdcə vəsaitlərinin cəlb olunmasım tələb etmir və icra mexanizmi çox sadə olub xidmətin icraçısı və sifarişçisi (alıcısı) arasında müqavilədən ibarətdir. Xidmətin istehsalçısım istehlakçımn özü seçir. Xidmətin keyfiyyətinə nəzarət və qiymətləndirmə də istehlakçı tərəfindən həyata keçirilir. Lakin əgər bələdiyyə xidməti tamamilə və ya qismən büdcə vəsaitləri hesabma göstərilirsə, onda sifarişçi rolunda bələdiyyə hakimiyyəti çıxış edir, xidmətin istehsalçısı isə bələdiyyə sifarişi yolu ilə müəy>'ənləşdirilir. Bələdiyyə hakimiyyəti üçün bələdiyyə sifarişinin ən sadə və ən rahat istehsalçısı bələdiyyə müəssisələri və ya idarələridiri Qanuna əsasən yerli özünüidarəetmə orqanlari onlann fəaliyyətinin məqsədlərini, qayda və şərtlərini müəyyənləşdirmək, onların məhsul və xidmətlərinin qiymət və tariflərini tənzimləmək, rəhbərlərini təyin etmək və işdən azad etmək, fəaliyyətləri haqda hesabatlan dinləmək hüququna malikdir. Bələdiyyə müəssisələri bütün ölkələrdə mövcuddur. Onlar əsasən istilik, elektrik, qaz, su təchizatı, sərnişin və yük nəqliyyatı, bələdiyyələrin yaşayış və qeyri-yaşayış fondlarının saxlanılması və təmiri, bələdiyyə ərazisinin abadlaşdıniması, zibillərdən təmizlənilməsi və s. kimi bələdiyyə 116 xidmətlərinin böyük əksəriyyətini göstərirlər. Adətən bələdiyyə müəssisələrinin yaradılmasımn məqsədəuyğun- luğu aşağıdakı amillərlə izah olunur: - həcmi və minimal keyfiyyət standartlanna görə bəzi mühüm bələdiyyə xidmətlərinin fasiləsiz göstərilməsinə zərurət yarandıqda; - yerli özünüidarəetmə orqanlarmın xüsusi mülkiyyətçidən asılılığım aradan qaldırmaq məqsədi ilə bələdiyyə xidmətinin göstərilməsi sahəsində lokal (yerli) inhisarçılığı əldə saxlamaq istəyir; - sosial ədalətin təmin olunması və xidmət istehlakçılan arasında aynseçkiliyin qarşısımn alınması (yaşayış rayonlarına, istehlakçı kate- qoriyasma görə). Ölkədə və bələdiyyə ərazisində sosial-iqtisadi vəziyyət nə qədər az dayamqlı olarsa yerli özünüidarəetmə orqanları bələdiyyə xidmətlərinin bələdiyyə müəssisələrinin gücü ilə göstərilməsinə bir o qədər çox meyl edir. Bələdiyyə müəssisələrinin fəaliyyətində bir sıra müsbət cəhətləri qeyd etməklə yanaşı, eyni zamanda onlann bəzi mühüm çatışmazlıqlanm da nəzərə almaq lazımdır. Bələdiyyə müəssisələrinin əksəriyyəti ya ictimai ya da sosial əhəmiyyətli xidmətləri yerinə yetirirlər və buna görə də büdcədən dotasiya alırlar. Onlar obyektiv olaraq resurslardan qənaətlə istifadə olunmasında və öz rentabelliyinin artırılmasında maraqlı deyildir, çünki bu büdcədən dotasiyalann həcminin azalmasına gətirib çıxara bilər. Buna görə də bələdiyyə müəssisələrinin iqtisadi fəaliyyətinə daim ciddi inzibati və maliyyə nəzarəti tələb olunur. Bələdiyyə müəssisəsi həmişə öz fəaliyyət sferasında inhisarçı kimi qalmaq istəyir və bu xidməti daha ucuz və daha keyfiyyətli yerinə yetirə biləcək hər hansı rəqibin meydana çıxmasına mənfi münasibət bəsləyir. Dünya təcrübəsi göstərir ki, bir qayda olaraq xüsusi mülkiyyətə əsaslanan müəssisələr bələdiyyə mülkiyyətində olan müəssisələrdən daha səmərəli fəaliyyət göstərirlər. Buna görə də özəl sektorun müəssisələrini bələdiyyə ərazisində əhalinin ictimai tələbatlanmn ödənilməsinə yönəlmiş məhsul və xidmətlərin istehsalına stimullaşdırmaq məqsədəuyğun hesab olunur. Bunun üçün yerli özünüidarəetmə or- qanlan bələdiyyə sifarişindən, belə müəssisələrə güzəştlər sisteminden istifadə edə bilərlər. Bələdiyyə sifarişi yerli özünüidarəetmə orqan lanmn bələdiyyə 117 mülkiyyətində olmayan müəssisələrlə qarşılıqlı fəaliyyətinin ən səmərəli üsullanndan biri hesab olunur və getdikcə daha geniş istifadə olunur. Göründüyü kimi, həm əhali, həm də bələdiyyələr bələdiyyə xidmətlərinin göstərilməsi sahəsində müxtəlif formalı müəssisələrin iştirakı ilə rəqabət şəraitinin yaradılmasında maraqlıdırlar. Çünki bələdiyyə xidmətlərinin göstərilməsi mexanizmi istehlakçılann seçim hüququnu və rəqabəti nə qədər çox təmin edərsə bir o qədər səmərəli olur. Xarici Ölkələrdə şəhər nəqliyyatı, su təchizatı, məişət sularının təmizlənməsi və hətta metropoliten kimi bir sıra çox vacib xidmətlərin göstərilməsini özəl şirkətlərə etibar edirlər. Xarici ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, özəl müəssisələrin iştirakı bələdiyyə xidmətlərinə çəkilən xərclərin azalmasına və xidmətin keyfiyyətinin yaxşılaşmasına, büdcə dotasiyasmm azalmasına, ayn-ayn hallarda isə tariflərin aşağı düşməsinə gətirib çıxanr. Digər tərəfdən bu zaman bələdi)^ə orqanlan bu- sıra təsərrüfat funksiyalanndan azad olur və öz səylərini strateji məsələlərinin həllinə cəmləşdirə bilirlər.Buna görə də bələdiyyə müəssisələrinin aşağıdakı kimi müstəsna hallarda yaradılması daha məqsədəuyğun olardı: • onlann fəaliyyəti bələdiyyələrin normal işini təmin etmək üçün həddən artıq zəruri olduqda; ® rəqabət olmadıqda yə ya obyektiv səbəblərdən xidmətin özəl müəssisələr tərəfindən göstərilməsi mümkün olmadıqda. Yerli özünüidarəetmə orqanları bələdiyyə xidmətlərinin göstərilməsində özəl sektor müəssisələrinin uğurlu iştirakına mane olan səbəbləri aradan qaldırmağa çalışmalıdırlar. Belə maneələr aşağıdakılardan ibarət ola bilər: bəzi xidmətlərin göstərilməsi sahəsində özəl müəssisələrin marağmm və ya təşəbbüskarlığının olmaması; • özəl müəssisələrin zəruri vərdişlər və maliyyə resurslanmn çatışmaması • bələdiyyə sektorunun rəhbərləri və qulluqçulan da daxil olmaqla nüfuzlu şəxslər tərəfindən müqavimətin olması; • əhali tərəfindən özəl sektora və sahibkarlığa münasibətin xoş olmaması. • özəl sektoru bələdiyyə sifarişləri vasitəsi ilə xidmətlərin göstərilməsinə cəlb 118 edərkən yerli orqanlar aşağıdakı vəzifələrin yerinə yetirilməsinə cavabdehlik daşıyırlar: • ən vacib xidmətlərin göstərilməsinə zəmanət verilməsi; • əhalinin bütün təbəqələri üçün xidmətlərdən əlverişli qiymətlərlə istifadə; • müxtəlif istehlakçı kateqoriyalanna münasibətdə ədalətliliyin gözlənilməsi; • minimal keyfiyyət standartlanm təmin etmək. Xidmətlərin göstərilməsində özəl və bəIədiyyə müəssisələrinin rəqabəti və əməkdaşlığı bir-birinə zidd deyil. Belə əməkdaşlığın uğuru hər iki tərəfin öhdəliklərinə əməl etməsindən çox asılıdır. Bu zaman xidmətlərin göstərilməsinə nəzarət və cavabdehlik yerli özünüidarəetmə orqanlarmm üzərinə düşür. Yüklə 1,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|