Dövlət və bələdiyyə idarəetməsinin müasir problemləri
Dövlət və bələdiyyə orqanları arasında maliyyə iqtisadi münasibətlər
Yüklə 1,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
12.2. Dövlət və bələdiyyə orqanları arasında maliyyə iqtisadi münasibətlər. Dövlət və yerli özünüidarəetmə orqanlan arasmdakı münasibətlərin ikinci forması maliyyə-iqtisadi münasibətlərdir. Əgər təşkilati-hüquqi münasibətlər dövlət 142 və yerli özünüidarəetmə orqanlan arasında əlaqələrin ümumi strukturunu və ya sistemini yaradırsa, maliyyə-iqtisadi münasibətlər bu sistemin fəaliyyətinin maddi təminatçısı funksiyasını həyata keçirirlər. Hansı formal statusa və hansı səlahiyyətlərə malik olmasına baxmayaraq, əgər yerli hakimiyyət kifayət qədər maddi-maliyyə resurslanna malik deyilsə, real olaraq müstəqil idarəetmə hakimiyyətinə çevrilə bilməz. Təcrübə göstərir ki, idarəetmə səviyyələri arasmda münasibətlərdən ən mürəkkəbi, məhz maliyyə-iqtisadi münasibətlərdir və idarəetmə səviyyələrinin bir-birindən müstəqillik dərəcəsi maliyyə-iqtisadi münasibətlərdə özünü daha çox büruzə verir. Bu münasibətlər mərkəzi hakimiyyət və yerli özünüidarəetmə orqanlan arasmda funksiya və səlahiyyətlərin bölüşdürülməsindən sonra həyata keçirilən gəlir mənbələrinin müəyyənləşdirilməsi prosesində baş verir. Mərkəzi hakimiyyət çox vaxt maliyyə mənbələrini əlində toplamağa və bunlardan yerli özünüidarə orqanlarma qarşı təsir vasitəsi kimi istifadə etməyə çalışır. Xüsusilə yeni qurulan bələdiyyələr maliyyə mənbələrinə daha çox ehtiyac hiss etdikləri üçün, bu halda istər-istəməz dövlətin təsir dairəsinə düşərək ondan asılı olurlar. Dövlət və bələdiyyə orqanlan arasındakı maliyyə münasibətlərində şaquli fıskal disbalans (mərkəzi və yerli özünüidarəetmə orqanlanmn maliyyə vəsaitlərinin həcmi ilə səlahiyyətlərin bölgüsü prosesində onlara verilən vəzifə və fimksiyalann həcmi arasmda olan uyğunsuzluq) yaranmasın deyə, mərkəzi hakimiyyət bir qayda olaraq, yerli özünüidarəetməni vəzifə və səlahiyyətlərinə görə gəlir mənbələri ilə təmin etməlidir. Başqa sözlə desək, bələdiyyələrə aynlan maliyyə vəsaitləri onların konstitusiya və qanunvericilikdə nəzərdə tutulan səlahiyyətlərinə uyğun olmalıdır. Təsadüfi deyil ki, bu prinsip yerli özünüidarəetmə haqqmda Avropa Xartiyasında da öz əksini tapmışdır. Beləliklə, dövlət və yerli özünüidarəetmə orqanlan arasmda maliyyə əlaqələrinin iki tərəfi vardır. Bunlardan birincisi vəzifələrin, digəri isə resurslann bölüşdürülməsi ilə əlaqədardır. Eyni mənanı xərc və gəlirlərin bölgüsü şəklində də ifadə edə bilərik. Çünki hər bir vəzifənin yerinə yetirilməsi müəyyən maliyyə sərfinə gətirib çıxanr. 143 Təbii ki, ictimai xidmətlərin dövlət və bələdiyyələr arasmda bölüşdürülməsi, onlann reallaşdınlması üçün lazım olan maliyyə vəsaitlərinin də bölüşdürülməsini məcburi edir. Ona görə də idarəetmə səviyyələri arasında gəlir bölgüsünü hansı meyarlara görə və necə həyata keçirmək, başqa sözlə gəlir bölgüsünün ən rasional formasını necə tapmaq kimi suallar tədqiqatçılan daim narahat etmişdir. Ədəbiyyatda bu məsələlərlə bağlı “maliyyə federalizmi” və ya “maliyyə qeyri- mərkəzləşdirilməsi” kimi terminlərdən istifadə olunur. Dövlət və yerli özünüidarəetmə orqanlan arasmda maliyyə- iqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsinin ilkin pilləsi onlar arasında xərclərin bölgüsündən ibarətdir ki, bu da bilavasitə əhaliyə göstərilməli olan xidmətlərin bu hakimiyyət səviyyələri arasında bölgüsü ilə bağlıdır. Dövlət və yerli özünüidarəetmə orqanlan arasında xidmət bölgüsü (maliyyə termini ilə desək, xərc bölgüsü) iqtisadi və ənənəvi (praktik) meyarlara göp həyata keçirilir. Xidmətlərin iqtisadi meyara görə bölgüsü xidmətin yayıldığı sahə və onun yaratdığı xarici effekti, xidmətlərə olan tələbatın optimal səviyyəsinin müəyyən edilməsini, bunun nəticəsi olaraq həmin ərazilərdə istehsal vahidlərinin yaradılmasım və bu zaman resurslardan optimal istifadə olunmasım nəzərdə tutur. Ənənəvi meyara görə isə ümumdövlət miqyasmda bölünməzlik və məhrum edilməzlik əlamətlərinə malik müdafiə, diplomatiya, milli təhlükəsizlik və başqa xidmətlərin mərkəzi hökumət, bölgə miqyaslı yanmictimai məhsullarm isə yerli özünüidarəetmə orqanlan tərəfindən istehsalı məqsədəuyğun hesab edilir. Dövlət idarəetmə orqanlan və yerli özünüidarə orqanlan ara- smdakı maliyyə əlaqələrinin digər tərəfi isə gəlirlərin bölüşdürülməsidir. Mərkəzi orqanlarla yerli özünüidarəetmə orqanlan arasmdakı gəlir bölgüsünün ədalətli və rasional əsaslarla apaniması bələdiyyələrin müstəqil bir qurum kimi fəaliyyətinin təməl maliyyə şərtidir. Yerli özünüidarəetmə orqanlan yerli səviyyədə xidmət göstərən qurumlar kimi qanunla onlara tapşmimış və dövlət orqanlan tərəfindən həvalə edilmiş işlərin həyata keçirilməsi üçün müəyyən məsrəflər çəkməlidirlər. Bu məsrəfləri ödəmək üçün yerli özünüidarəetmə orqanlanna müvafiq gəlir mənbələri də aynlmalıdır. Həmin gəlirlər dövlət tərəfindən yerli özünüidarəetmə orqanlannm üzərinə qoyulan 144 xərclərə mütənasib olmalı, başqa sözlə, onlann ödənilməsinə kifayət etməlidir. Əks halda, yerli özünüidarəetmə orqanlan borclardan və dövlət orqanlanmn yardımlanndan asılı vəziyyətə düşə bilər ki, bu da onlann müstəqilliyi, hətta mövcudluğu üçün təhlükəlidir. Dövlət idarəetmə və yerli özünüidarə orqanlan arasmda xərdərin bölgüsündə olduğu kimi, gəlirlərin bölgüsündə də müəyyən dəqiq qaydalarla tənzimlənən, əksər ölkələr tərəfindən qəbul edilmiş vahid bir sistemin olduğunu söyləmək çətindir. Belə vəziyyətin yaranmasının başlıca səbəbi bu ölkələr arasmda bir sıra tarixi inkişafla, dövlət quruluşunun xüsusiyyətləri ilə bağlı milli gəlir səviyyəsində və mərkəzləşdirmə səviyyəsində müəyyən fərqlərin olmasıdır. Gəlirlərin bölüşdürülməsi zamanı diqqət mərkəzində olmalı mühüm problemlərdən biri də gəlir mənbələrinin-müxtəlif ərazilər arasında qeyri- bərabər paylanmasıdır. Bir ərazinin digərindən iqtisadi inkişaf səviyyəsinə və ya əlverişli təbii şəraitə görə üstün olması coğrafi və tarixi amillərlə bağlıdır. Belə vəziyyətin yaranması yerli özünüidarəetmə orqanlanmn fəaliyyətindən asılı deyil. Ona görə də gəlirlərin bölgüsü zamam dövlət digər yerli özünüidarəetmə vahidlərinin hüquqlannı pozmadan iqtisadi cəhətdən zəif ərazilərin gəlir mənbələrinin möhkəmləndirilməsinə çalışmalıdır. Bu məsələ, əsasən, dövlət yardımlanmn köməyi ilə həyata keçirilir. Hesab olunur ki, yerli özünüidarəetmə qurumlanmn dövlət yardımlan alması iki növ yerli əhəmiyyətli problemlərin mövcudluğu ilə bağlıdır. Bunlar yerli özünüidarəetmə orqanlanmn nəzarət dairəsindən kənardakı amillər və onlann nəzarət dairəsində olsa da, bəzi siyasi məsələlərə görə öhdəsindən gələ bilmədikləri problemlərdir. Yerli özünüidarə orqanlanmn nəzarət dairəsindən qıraqdakı amillərə misal olaraq, gəlir mənbələrinin ərazilər arasmda qeyri-bərabər paylanmasını və yerli orqanların fəaliyyətləri nəticəsində yaranan bəzi «xarici efifektləri» göstərmək olar. İkinci növ problemlərə isə yerli özünüidarəetmə orqanlanna verilən vergi və ödənişlərin elastiklik əmsalımn aşağı olmasım və borclanma imkanlannm məhdudlaşdınimasmı aid etmək olar. Beləliklə, yerli özünüidarəetmə orqanlanmn onlarm fəaliyyətindən asılı olmayaraq qarşılaşdıqlan problemlərin yaratdığı xərcləri müəyyən qədər ödəmək üçün dövlət yardımlan 145 alması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Dövlət hakimiyyət orqanlan bələdiyyələrlə normal malİ 5ryə- iqtisadi münasibətlərin yaranmasına gətirib çıxaracaq bir sıra səlahiyyətlərə malikdirlər. Bunlar aşağıdakılardır: - dövlət mülkiyyəti obyektlərinin bələdiyyə mülkiyyətinə verilməsi qaydalarım müəyyənləşdirmək; - ayn-ayn dövlət səlahijo^ətlərini bələdiyyələrə vermək, bu səlahiyyətləri həyata keçirmək üçün zəruri maliyyə vəsaiti ayırmaq, verilmiş dövlət səlahiyyətlərinin yerinə yetirilməsinə nəzarət etmək; minimal dövlət sosial standartları müəyyənləşdirmək və onlarm həyata keçirilməsini təmin etmək; - dövlət büdcəsi ilə bələdiyyə büdcələri arasmdakı münasibətləri tənzimləmək və minimal yerli büdcələrin balanslaşdınimasım təmin etmək; - dövlət hakimiyyət orqanlarımn qərarlan əsasında bələdiyyələrdə yaranan əlavə xərcləri ödəmək; - bələdiyyələrin maliyyə müstəqilliyinə dövlət zəmanətini təmin etmək. Dövlətlə bələdiyyələr arasında maliyyə əlaqələri aşağıdakı sahələrdə baş verir: 1) maliyyə sisteminə aid qanunvericilik sahəsində; 2) büdcələr arası (mərkəzi və yerli) münasibətlər sahəsində. Azərbaycanda dövlət və bələdiyyələr arasında maliyyə qanunvericiliyi sahəsində əlaqələr parlament tərəfindən bələdiyyələrin maliyyə fəaliyyətini müəyyənləşdirən və əsaslandıran hüquqi normalann - qanunlann verilməsi və bələdiyyələrin öz fəaliyyətlərimi bu qanunlara uyğun surətdə qurması şəklində baş verir. Azərbaycanda bələdiy^ yələrin maliyyə fəaliyyətinin tənzimlənməsi sahəsində qanunvericiliyə görə bu resurslar bələdiyyələrə dövlət tərəfindən qanunvericiliklə müəyyənləşdirilən minimal dövlət sosial standartlanna uyğun və minimal büdcə təminatı normativləri əsasında verilməlidir. Yerli büdcələrin minimal zəruri xərcləriminimal büdcə təminatı normativləri əsasında müəyyən edilməlidir. Ona görə də ümumdövlət sosial standartlan və minimal büdcə təminatı normativlərinin qəbul olunması tələb olunur. 146 Vacib məsələlərdən biri bələdiyyələrə borcalma imkanlannm yaradılması ilə bağlıdır. Yerli özünüidarəetmənin kreditləşdirilməsi üçün dövlət siyasətinin işlənib hazırlanması və investisiyalar üçün əlverişli şəraitin yaradılması maliyyə-iqtisadi münasibətlərin mühüm tərəflərindən biridir. Yüklə 1,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|