DöVLƏTMƏMMƏd azad I seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ Bakı – 2012
Yüklə 1,69 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TürkSOY kitabxanası seriyası: 23 AMEA Folklor İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur «Cavad Xan » Tarix və Mədəniyyət Fondunun
- AMEA-nın müxbir üzvü, Prof. Dr. Tofiq HACIYEV Məsləhətçi: Prof. Dr. Annaqurban AŞIROV Dövlətməmməd Azadi. Seçilmiş əsərləri.
- İSBN: 978-9952-29-041-7
- Ramiz ƏSKƏR.
- Dürud demək bəyanı
- Dər bəyani-dua
|
DÖVLƏTMƏMMƏD A Z A D İ SEÇİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ Bakı – 2012  
ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ TEŞKİLATI İNTERNATİONAL ORGANİZATİON OF TURKİC CULTURE
Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur «Cavad Xan» Tarix və Mədəniyyət Fondunun maliyyə dəstəyi ilə nəşr edilmişdir Тərtib edən, türkməncədən uyğunlaşdıran və ön sözün müəllifi:
Ó Ramiz Əskər MÜTƏFƏKKİR ŞAİR DÖVLƏTMƏMMƏD AZADİ (1700 - 1760) Böyük şair-mütəfəkkir Dövlətməmməd Azadi türkmən ədəbiyyatı tarixində müstəsna bir yer tutur. O, didaktik-fəlsəfi şair kimi məşhurdur. Qələmini və ömrünü gənc nəslin təlim-tərbiyəsinə həsr etmiş, öz tədris üsulunu və pedaqoji məktəbini yaratmış, bunu dəstəkləyən əsərlər yazmışdır. Bu mənada onu «türkmən Sədisi» adlandırmaq olar. Göklən boyunun gərkəz tayfasına mənsub olan Dövlətməmməd Azadi 1700-cü ildə Türkmənistanın Ətrək vilayətində öz dövrünün qabaqcıl ziyalısı sayılan Məxdumqulu Yonaçının ailəsində dünyaya gəlmişdir. Azadinin atası da şair olmuş, bir sıra maraqlı şeirlər yazmışdır. Onun «Gürgənin» adlı şeiri indi də məşhurdur. Azadi sonralar böyük şair olan oğlu Məxdumqulu Fəraqiyə öz atasının adını qoymuşdur. Azadi ilk təhsilini yerli mollaxanada aldıqdan sonra Xivəyə gedərək oradakı mədrəsələrdən birində oxumuş, ərəb, fars və çağatay dillərini, başda Quran olmaqla ilahiyyatı, həndəsə, hesab, nücum, tarix, coğrafiya və digər fənləri dərindən öyrənmiş, öz dövrünün bütün elmlərini mənimsəmiş, bilgili alimlərdən biri kimi yetişmişdir. Azadi eyni zamanda Şərq ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərlərini ciddi şəkildə mütaliə etmiş, Xoca Əhməd Yəsəvi, Füzuli, Nəvai, Nəsimi, Hacı Bəktaş Vəli, Yunus İmrə, Nizami, Hafiz, Xəyyam, Cami, Dəhləvi kimi şairlərin yaradıcılığına vaqif olmuşdur. Bütün bunlar onun şair və mütəfəkkir kimi yetişməsində mühüm rol oynamışdır. Azadi təhsini başa vurduqdan sonra öz doğma obasına qayıdaraq burada müəllim kimi fəaliyyət göstərmiş, el ağsaqqalı, tanınmış alim, pedaqoq və ictimai xadim kimi böyük şöhrət qazanmışdır. Lakin şairin şəxsi həyatı faciələrlə keçmişdir. Oğlu Abdulla hansı səbəbdənsə ata yurdunu tərk edərək qürbətə getmişdir. Övladının doğma el-obanı tərk etməsi, ondan heç bir xəbər alınmaması Azadiyə böyük əzab vermişdir. Məxdumqulu «Qardaş Abdulla» şeirində atasının bu hadisədən son dərəcə müztərib olduğunu göstərmişdir: Sən gedəndən doqquz ildir ötəni, Harda vətən tutdun, qardaş Abdulla? Heç gəlməzmi bir insanın gedəni, Harda vətən tutdun, qardaş Abdulla? Üstümüzə hicran odu səpildi, Evimizə kədər-qüssə təpildi, Qan ağlar, atamın beli büküldü, Harda vətən tutdun, qardaş Abdulla? 1754-cü ildə Azadinin ailəsində böyük faciə baş vermiş, oğlu Canəsən, qızı Xanmənli və gəlini Bayram eyni gündə dünyadan köçmüşdür. Bu fəlakət Azadinin onsuz da pis olan səhhətini tamamilə pozmuşdur. Oğlu Məxdumqulunun ailəsindəki sınıqlıq (şairin iki uşağının kiçik yaşda ölməsi, başqa övladının olmaması) Azadini dərin mənəvi əzablara qərq etmişdir. Dövlətməmməd Azadi 1760-cı ildə altmış yaşında bu fani dünyadan əbədiyyətə köçmüşdür. Məxdumqulu bir sıra şeirlərində atasının ölümündən duyduğu dərin kədəri dilə gətirmişdir. «Azadım hanı?» qoşmasında onu «şəhrimin sultanı», «minbərin əzanı», «bağımın reyhanı» adlandırmışdır. «Atamın» rədifli şeirində isə Azadinin müsbət insani məziyyətlərindən, təvazökar həyat tərzindən, dünyanı, dünyanın sərvətini, işrətini deyil, daim axirəti və ölümü düşünməsindən söz açmışdır: Altmış beşdə, novruz günü, lu ili, Bu əcəl yolunu pusdu atamın, Bu dünyanın işi belədir, bəli, Ömür kəndirini kəsdi atamın. Bu cahanın işrətini sevmədi, Sərvətini, dövlətini sevmədi, Köhnə şaldan artıq paltar geymədi, Axirətdi ancaq qəsdi atamın. Derdi: «Dünya fani, ömrə bəha yox», Gündüz rövzə, gecə uyğu, röya yox. Münkir bilməz, müxislərdə dua çox, Peyğəmbər dəstidir dəsti atamın. Bilirəm, söylərəm işin içindən, Kam alar, kim möhkəm yapışsa dindən, Yarısı mələkdən, yarısı cindən, Mücavirsiz olmaz üstü atamın. Nüqabədə üç yüz ərən uğraşdı, Çiltəndə atama nəzərim düşdü, Nücabədə həftənlərə qarışdı, Abdulladır çün peyvəsti atamın. Məxdumqulu, gizli sirr var bu işdə, Kamil ərə gərək deyil fəriştə, Məhşər günü birbaş girər behiştə, – Hər kim candan olsa dostu atamın. Elm aləminə Azadinin bədii irsinin az bir hisssəsi məlumdur, onun bir sıra əsərləri itib-batmışdır. Üstəlik, ateist sovet rejimi şairin dini-didaktik mahiyyətli yaradıcılığına biganə münasibət bəsləmişdir. İdeoloji səbəblərə görə şairin əsərləri aktual olmamış, çox az tədqiq və nəşr edilmişdir. Hətta ötən əsrin 20-ci illərində klassik türkmən şairlərindən Dövlətməmməd Balqızılın kitabı Azadinin kitabıymış kimi çap olunmuşdur. Azadinin ilk kitabı yalnız 1962-ci ildə işıq üzü görmüşdür. Kitabı çapa hazırlayanlar hər ehtimala qarşı özlərini sığortalayaraq önsözdə Azadinin dini görüşlərini üstüörtülü şəkildə tənqid etməyi də unutmamışlar. Azadinin üç iri qovluqdan ibarət olan əsərlərinin əlyazmaları hazırda Türkmənistan Elmlər Akademiyasının Milli Əlyazmalar İnstitutunun fondlarında saxlanır. Birinci qovluq 1837-ci il, ikinci qovluq 1861/62-ci il, üçüncü qovluq 1918/19-cu il tarixini daşıyır. Bu qovluqlarda şairin «Vəzi-Azad», «Hekayəti-Cabir Ənsar», «Münacat», «Behiştnamə», «Beş namaz» adlı məsnəviləri, bəzi qəzəlləri və rübailəri yer alır. Azadinin ən məşhur əsəri «Vəzi-Azad» adlanan didaktik-fəlsəfi mənzuməsidir. Şair əsərin axırında onun adını və yazılış tarixini belə açıqlamışdır: İşbu nəzm içrə əgər sorsan, sənə Min yüz altmış yeddi ərdi, bilsənə. Bu kitab ismi nədir deb sorsan, ad Qoydular adın munun «Vəzi-Azad». Bu, miladi tarixlə 1753/54-cü ilə uyğun gəlir. Deməli, şair bu əsəri 53-54 yaşlarında, yəni ömrünün ən kamil, ən müdrik çağında qələmə almışdır. Əruz vəzninin failatun-faulatun-failat bəhrində yazılmış əsərin həcmi təqribən 3 min beytdir. Burada şairin fəlsəfi, əxlaqi və sosial görüşləri öz əksini tapır. Azadi hələ o dövrdə ədalətli cəmiyyət, şüurlu vətəndaş və dövlət ideyalarını irəli sürmüş, bir növ, mənzum konstitusiya yazmışdır. Əsər dörd babdan ibarətdir. 90 beytlik münacatdan sonra gələn birinci babda Azadi bəşəriyyətin ən ilkin arzularından biri olan ədalət problemini, Nizamı dövründən bəri Şərq ədəbiyyatında aparıcı mövzulardan biri olan adil şah problemini qoymuşdur. Ədalət anlayışının tərifini verən, onun həm bu dünyada, həm də axirətdə faydasından söz açan şair bəzi tarixi və əfsanəvi şəxslərin (Süleyman, Davud, Ömər, Keyqubad, Bəhram, Ənuşirəvan, Harun ər-Rəşid, Səbük təkin, İsmayıl Samani, Abdulla Tahir və sair) həyatından, peyğəmbər əfəndimiz həzrəti Məhəmmədin (s.ə.s) hədis və tövsiyələrindən ibrətamiz misallar gətirmiş, bunları «Hekayət», «Nəsihət», «Fəsil» başlıqları altında verərək müəyyən nəticələr çıxarmış, oxuculara öz dəyərli məsləhətlərini vermişdir. Əsər bu mənada şəkil etibarilə «Gülüstan»a, «Bustan»a və «Qabusnamə»yə bənzəyir. Şahları, naibləri, vəzir-vəkilləri, dövləti idarə edənləri, qazıları ədalətə dəvət edən Azadi göstərir ki, bir saatlıq ədalət altmış il ibadət etməkdən daha böyük səvabdır. Məzlumlara, miskinlərə, sadə xalqa adil və müşfiq yanaşmaq, onların qəlbini almaq lazımdır. Şair yazır: Kəbə viran etməkdən min mərtəbə Bir könül yıxmaq yamandır, ey dədə. Əsərin ikinci fəslində Azadi humanizm, xeyriyyəçilik, comərdlik kimi mövzuları işləmişdir. Çünki cəmiyyətin, dövlətin yaşaması üçün abadlıq işləri çox önəmlidir. Şair xeyriyyəçiliyin aşağıdakı sahələrdə daha böyük fayda verəcəyini vurğulayır: məscid, mədrəsə, rabat, xanəgah, körpü işa etdirmək, hovuz düzəltdirmək, çeşmə çəkdirmək, quyu qazdırmaq və sair. Bunların arasında quraq və susuz yer olan Türkmənistanı da nəzərdə tutaraq suyun önəminə xüsusi diqqət yetirir. Onun peyğəmbərimizə istinadən yazdığına görə, bir kafirə su vermək bir il oruc tutmağa, bir münafiqə su vermək 60 il savaba, bir müsəlmana su vermək isə 70 qulu azad etməyə bərabərdir. Ağac və bitki suvaran adamın üzünə cəhənnəmin yeddi qapısı bağlanır. Azadi bu babda xeyriyyəçiliyin digər yönlərini sadalayır, acları doyurmağın, çılpaqları geyindirməyin, kasıblara, kimsəsizlərə, miskinlərə, əlillərə sədəqə verməyin böyük savab olduğunu yazır. Mütəfəkkir şair səxavət, xəsislik, xeyirxahlıq, tamahkarlıq kimi insan xislətinə xas olan məziyyətləri təhlil edir, onların yaxşı və pis cəhətlərini özünəməxsus şəkildə açıb göstərir. Dövlətməmməd Azadi bu babın «Fi bəyani-rizayi-valideyn» adlandırdığı fəslində övladın ata-ana qarşısındakı qırx borcunu bir-bir sadalayır. Bunlardan onunun bədənə, onunun qəlbə, onunun dilə, onunun da mala aid olduğunu bildirir. Şair eyni zamanda ustad, qardaş-bacı, dost-yoldaş qarşısındakı maddi-mənəvi borcları da sayır. Möminin möminə, insanın insana mehriban münasibət bəsləməsinin vacib olduğunu göstərir. Üçüncü fəsildə elm və alim problemi qoyulmuşdur. Şair burada daha ziyadə mənəvi məsələləri dilə gətirmiş, elmin və alimin cəmiyyət və dövlət üzərindəki müsbət təsirini açıqlamışdır. Azadi əsil alimdə dörd keyfiyyət olmasının vacibliyini vurğulayır. Alim pəhrizkar və təvazökar, zahid, yəni dünya malında gözü olmayan və cahid, yəni daim cəhd edən, öyrənən olmalıdır. Şair alimsiz bir cəmiyyəti başsız bədən adlandırır. Azadi sözü ilə əməli tərs-mütənasib olan «alimi-biəməllər» haqqında da söz açır, onları şiddətlə tənqid edir. «Vəzi-Azad»ın son babında dərvişlərin cəmiyyət həyatındakı rolu və vəzifələri barədə məlumat verilir. Bu əsərində bir sıra orijinal fikirlər irəli sürən, eyni zamanda XVIII əsr türkmən cəmiyyətinin mənzərəsini verən Azadinin ədəbi və elmi dünyagörüşünün formalaşmasında Nizami Gəncəvinin, Sədi Şirazinin, Xoca Əhməd Yəsəvinin, Əbdürrəhman Caminin və Əlişir Nəvainin təsiri aydın sezilir, lakin şair türkmən reallığına söykəndiyi üçün bir çox məsələlərdə özünəməxsusluğunu qoruyub saxlaya bilmişdir. «Vəzi-Azad» bu gün də öz aktuallığını itirməmişdir, milli dəyərlərə böyük əhəmiyyət verən müstəqil Türkmənistan dövlətində gənc nəslin mənəvi tərbiyəsində mühüm rol oynayır. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, Dövlətməmməd Azadinin zəngin bədii irisindən çox az qismi qorunub saxlanmışdır. Üstəlik, əldə olan əsərləri tam şəkildə saf-çürük edilməmiş, onların elmi-tənqidi mətni hələ də hazırlanmamışdır. Aldığımız məlumata görə, Türkmənistan Elmlər Akademiyasının Milli Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşları şairin «Hekayəti-Cabir Ənsar», «Münacat», «Behiştnamə» adlı məsnəviləri, qəzəlləri və rübailəri üzərində ciddi tədqiqat işləri aparırlar. Biz bu kitaba Azadinin «Beş namaz» məsnəvisindən bir parça və iyirmidən artıq rübaisini daxil etmişik. Bütün əsərləri kimi şairin bu məsnəvisi və rübailəri də fəlsəfi-didaktik xarakter daşıyır. Onlarda günahların bağışlanması üçün haqqa, ulu yaradana yalvarış, ölüm və axirət haqqında düşüncələr üstün yer tutur. Humanist şair yalnız özünü düşünmür, yalnız özü üçün deyil, bütün möminlər, bütün suçlular, bütün insanlar üçün şəfaət istəyir: Qəflət ilə zikr edənlər könlün aç, Dərdlidirlər, sən həkimsən, qıl əlac, Qulların tutmuş ümid səndən yana, Rəhm edib, gəl, rəhmətin dərgahın aç.
Asi, cafi bayü yoxsullarına, Lütfünə layiq iməs gərçi bular, Feyzi-rəhmət tök həzin dillərinə. Cümlə möminlər pənahısan, xuda, Əfv elə cürmü-günahı sən xuda, Zari-heyran azaşan qullarına, İmdi görkəz doğru rahı, sən xuda. Səlsəbilü zəncəfil şərbətləri, Dürlü nemət, dürlü don qisvətləri, Qullarından, ey xuda, qılma dariğ, Cümlə dostuna olan şəfqətləri. Bu Azadi bir qulundur xarü xas, Fani içrə ömrün ötürdü əbəs, Lütf eyləgil, uzatmış ümid əlin, Hər dü aləm sən mana fəryadrəs. Dövlətməmməd Azadi öz şəxsiyyəti və poeziyası ilə başda oğlu Məxdumqulu Fəraqi və nəvəsi Qurbandurdu Zəlili olmaqla türkmən ədəbiyyatının özündən sonra gələn bütün nəsillərini tərbiyə etmişdir. Seydulla Seydi, Seyidnəzər Seydi, Şeydayi, Məğrubi, Qayıbı, Talibi, Kəminə, Molla Nəfəs və başqaları onun müsbət təsiri ilə yetişmişlər. Bu təsir çağdaş türkmən şairlərindən də yan keçməmişdir. Heç şübhəsiz ki, Dövlətməmməd Azadinin türkmən xalqına və ümumtürk ədəbiyyatına, dünya söz sənətinə əta etdiyi ən böyük əsəri onun oğlu, dahi şair və mütəfəkkir, atasının bədii və fəlsəfi fikirlərini inkişaf etdirərək ən yüksək bədii səviyyəyə çatdıran, türkmənlərin mənəvi birliyinin banisi olan Məxdumqulu Fəraqidir. *** Biz öz ənənəmizə sadiq qalaraq, bu kitabı da TÜRKSOY kitabxanası silsiləsindən nəşr edirik. Bununla da türk dünyasının UNESCO-su sayılan TÜRKSOY-un türk xalqlarının bir-birinə yaxınlaşması, ümumi inkişafı və qarşılıqlı zənginləşməsi uğrunda apardığı coşğun və nəcib fəaliyyətə kiçik bir töhfə verdiyimizə inanırıq. Burada bir cəhəti növbəti dəfə xüsusi olaraq vurğulamaq istəyirik: TÜRKSOY kitabxanası seriyası bütünlüklə könüllülük əsasında həyata keçirilir. Layihədə iştirak edən hər kəs, o cümlədən bu kitabı tərtib edən, orijinaldan ana dilimizə uyğunlaşdıran və ön sözün müəllifi bəndəniz Ramiz Əskər, redaktoru hörmətli Prof. Dr. Tofiq Hacıyev, görkəmli türkmən ədəbiyyatşünası, Milli Əlyazmalar İnstitutunun direktoru, Türkmənistan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, Prof. Dr. Annaqurban Aşırov bu işi türklüyə bir xidmət olsun deyə heç bir təşkilat və qurumdan, o cümlədən TÜRKSOY-dan heç bir məvacib və honorar almadan təmənnasız yerinə yetirmişlər. Əməyi keçən hər kəsə sonsuz sevgilərimlə, Ramiz ƏSKƏR. Bakı, 10 fevral 2012-ci il. VƏZİ-AZAD Bismillahir-rəhmanir-rəhim Rəbbi yəssir və lə təqəssür və təmmin bil-xeyr Həmdi-bihədd ol xudayi-əkbərə, Dürlü-dürlü nemətin yaydı yerə. İşbu aləmi bizə bir xan edib, Sərdi bu nemətlərin əlvan edib, Çün misali-bağı-gülzar eylədi, Sayradıb bülbüllərin zar eylədi. Rəngbərəng oldu güli-bağı həmmə, Qönçələndi şərhi-yarpağı həmmə, 5 Kim bəsarət əhlinə gözlətdi ol, Cani-dil ilə hər birin sözlətdi ol. İşbu nemətlər edər zikri-səna, Çağırar zar ilə daim «Rəbbəna». Qafil olma zikrilüllahdan, Çıxmayın hərgiz həqiqət rahdan. Qorxu birlə Tanrıdan bu dağü daş, Gözlərindən axıdarlar acı yaş. «Hu» bilə sular avazı çıxdı gör, Olmaz aram, gecə-gündüz axdı gör. 10 Yer üzündə hər şey kim, canı var, Hər birisi eyləyir bir dürlü zar. Heyi-hu ilə əsər yellər tamam, Dostlarına Tanrıdan verər pəyam. Hiç məxluqu farağat görmədim, Nədir əsrarı bu xəlqin sormadım. Leyk bildim məqsədi Allah ərər, Hal dilində zikrilüllah ərər. Adəm oğlu, al bulardan ibrəti, Eylə peyda öz-özündən qeyrəti. 15 Zikrin ayğıl Tanrının şamü səhər, Cümlə zikrlər üzə rəhmət yağar. Kəsmə ümid rəhməti-Allahdan, Olma qafil zikrilüllahdan. Qobluhu təala: «Vizkirüllaha, Kəsirən, laəllaküm tuflihun».1 Əhli-huş ol, zikri-haqsız urma dəm, Zar eylə, çək eşqində dərdü ələm. Yumşadıb könlünü hikmət-söz ilə, Dərd ilə haq fəzlindən rəhmət dilə. 20 Ağlagil şamü səhərlər o ki var, Ağlasa qul, rəhmətin bəhri coşar. Qafil olma ağlamaqdan zar ilə, Həmnişinlik eyləmə əğyar ilə. Var, riyazət düzünə nəfsini sal, Əyrisini göndəri ver bu mahal. Biriyazət göndərilməz, ey əxi, Olsa hərçənd kimsə alim rasixi. Bəs közərməz bir ağac od görməsə Kim, dükkan içrə onu qızdırmasa. 25 Nəfsi-zalimə riyazət – od, bilin, Olsa ol əyri, riyazətə salın. Kim közərsə, tapdı ol mənzil, məqam, Əyri yetməz mənzilə, hasil-kəlam. Yükləsə hər kimsə kim, bitay yükü, Mənzilə yetməz oşal yük, bişəki. Qəlbini ücbü riyadan qıl arı, Haqq üçün qılğıl özündən işləri. Həm həsəddən, həm təkəbbürdən yenə, Hübbi-dünya, kimsə tutmaq kin yenə. 30 Qeylü qaldan, həm riyazət söymədən, Suyi-zəndən, dəxi özün öymədən, Bədgülükdən kimsəni incitmədən, Nəhyi-münkər yollarına getmədən, Həm dəxi qəhrü qəzəb eyləmədən, Əhli-dillərə yaman söyləmədən, Barça bu bəd huyları salsa gərək, Özünü manəndi-yer qılsa gərək. Sonra dermiş kim, düzəldi bu kişi, Olmasa haq zikrindən özgə işi. 35 Adəm əyrisi bu şum huylar dürur, Mərd olan öz aybını özü görür. Cani-dil ilə Tanrıya şükrün yetir, Nəhyindən qaç, barça dərmanın bitir. Təbiət birlə salavat söyləyək, Sevgidən bihəddü qayət söyləyək. Aləm içrə ənbiyayü övliya, Həm məlaik, əsfiyayü ətqiya. Yer üzündə mömininü möminat, Var dürurlar hər nə kim mövtü həyat. 40 Mən fəqir şikəstədən bihədd dua, Həm dürudü, həm məhəbbət, həm səna. Ol uluğ məhşər günündə, ey xuda, İşbu zatdan qılmaqil bizi cüda. Çünki bir uluğ günahlı bəndəyəm Kim, sevərəm munları hər handayam. Dürud demək bəyanı Köp dürudlar bu cahanın tacına, Canda vergil ərş ilə meracına. On səkkiz min aləmə rəhmətdir ol, Ümmətinə dövlətü nüsrətdir ol. 45 Həm tüfeyldir barça asmanü zəmin, Vəsfidir çün rəhmətən lil aləmin. Yüz şükür kim ümmət olduq ol ərə, Gərçi üsyan içrə olsaq üz qara. Həm onun övladü əzvac varına, Barça əshab, əfzəli dörd yarına. Dər bəyani-dua Bağışlagil, ey xudavəndə, bizi, Çün açıqdır bəhri-üfranın gözü. Həm ata birlən anamızı dəxi, Dəxi ustad – bizdə çah olar haqqı. 50 Bağışlagil həm məşayixlər ki var, Cümlə dostu kim, könül içrə sevər. Bağışlagil barça mömin qulları, Əhli-iman, əhli-islam elləri. Qulluğa layiq yerim hiç yox dürur, Həddi-payəndən günahım çox dürur. Bəs yaman huylu qulunam, Birivar, İncidib, mən dünya içrə bişümar. Göz bilə könlüm yaman işdən iraq – Tutmadım, oldum bəsi səndən iraq. 55 Daima fisq işlərə qıldım rücu, Bir dəm olmaz nəfsi-dünyadan füruğ. Nəfsi-şeytan aldılar yolum həman, Saldılar könlümə bu feli-yaman. Bilməyib bihədd günahlar eylədim, Yer üzündə çox təbahlar eylədim. Dünyanın ardı bilə qoydum qədəm, İstədim saətbə-saət, dəmbə-dəm. Can bilə çəkdim cəfasın va-diriğ, İstəyib zövqi-səfasın vah diriğ.
Çox cəfalı bivəfamış, bivəfa. Döyünüb, yeldim, yüyürdim hər yana, Vermədim bir dəm könül haqdan yana. Dünyanın səriştəsin yaxşı tutub, Axirət səriştəsini unudub. Fərzü vacib, sünnət, ədəb gözləməz, Əmri-məruf, nəhyi-münkər sözləməz. Dünyada fisqü fücur edənləri Yaxşı bilib, dost edindim oları. 65 Yaxşıların xidmətində durmadım, Xaki-payların üzümə sürmədim. Cani-dildən haqqa qulluq etmədim, Yaxşılar olan məqama yetmədim. Ötdü ömrüm yemək-içmək eyşində, Olmadım bir dəm iman təşvişində. Ötdü ömrüm, va-diriğ, ey vay ilə, Sud görməz sərfəsiz sevda ilə. Qılmadım bir zərrə layiq bəndəlik Kim, çəkərəm indi çox şərməndəlik. 70 Yandımü döndüm sana, ya zülcəlal, Ey xəlayiq sahibi, mülkü bizəval. Tutmuşam ümidi-fəzlindən həmin, Asilərə çün budur «həblül-mətin». Axıdıb gəldim gözümdən yaş bu dəm, Tövbeyi-tövfiq ver, ya zülkərəm. Bəhri-rəhmətdən ümid etdim yenə, Lütfi-damənini bərk tutdum yenə. Səndən özgə getməyə yoxdur yerim, Qoymuşam yolunda bu canü sərim. 75 Kəsmə ümidim, ümidli bəndəyəm, Yoldan azdım, bir səgi-dərməndəyəm. Ayəti-la təknətuni gördüm, ah, Eşiyinə qara üz gətirdim, ah. Bağışla imdi cahan avarəsin, Həmdəmi barça ciyərlər parəsin. Hely qılma elmi-təqvadan yenə, Həşr alınca munları, ya rəbbənə. Dərgahına doğru qılgil yolların, Zirk ilə amuhta qılgil dillərin. 80 Rişteyi-ömrümüzü üzən mahal, Yoldaş et imanımız biqilü qal. Əfv edib təqsirin, çəkgil yanına, Qıl tərəhhüm bu qərib mehmanına. Ol yaxın qullar ara tutgil məni, Oların birlə qopar məhşər günü. Barçadan azad degil sən, Azad, Hər dü aləmsən mana məqsəd-murad. Ol rəsulullah civarını qıl nəsib, Əhli-dillərə yetir, qılma qərib. 85 Ruzi qıl didarın ol dünya cəlil, Nemətini didarsız neylər Xəlil. Ya rəbb, didarını versən mana, Lameyi-üzün rəva görsən mana, Canımı min can edib, qurban olam, Çevriləm pərvanə tək, oda salam. Can içində bəlkə qurbanın sənin, Barça əza bəndə-fərmanın sənin. *** Dinlə bir dəm dərdmənd olsan munu, Aşiqə didar görən gündüz günü. 90 Barçaya razı qıla didarını, Tövbeyi-tövfiq səhər bidarını. Əvvəlki bab Babi-əvvəl padişahlar vəsfini, Yarı versə vəsf edər rəbbi qəni. Sərvəri-aləm Mühəmməd Mustafa, Din üçün canına verdi çox cəfa. Ədl idi, sevdi adilliyi özü, «Ədl edin» deb barçaya bəri sözü. Haq-təaladan ədalət, rəhmət ol, Fəthi-babü dövlətü həm nüsrət ol. 95 Ol rəsuldan son yenə bir neçə yar, Ədl ilə aləmdə oldu bərqərar. Tanrı ayətində «Ədl eylə» dedi, Haq sevər, hər kim ədalət eylədi. Xəlq üzə çün hakim olarsa bir ər, Ədl ilə hökm eyləyə leylü nəhar. Hakim olanlar cahanda ədl ola, Bəzəyə yer üzünü ədli bilə. Hakimi-adil xuda peyğəmbəri Canişinim deb, öyübdür oları. 100 Padişah kim, olsa gər ədli onun, Yer üzündə sayəsidir Tanrının. Ədlindən olsa xəlayiq cümlə şad, Dərgahında tapsa məzlumlar murad. Haq-təalanın sevər bəndəsi bil, Ol rəsul ümmətlərinin xası bil, Mehri onun haq-təala mehridir, Qəhri onun haq-təala qəhridir. Görmə hökmün Tanrı hökmündən iraq, Qılmasan bavər gəlib adına bax. 105 Çün qədəm gətirsə adil bir yerə, Xəlqi-aləmə xuda rəhmət verə. Din öyünün keşikçisi padişah, Ol səbəb «əmrin tutun» demiş ilah. Əhli-dini kim, onun sultanı yox, Surəti-mənzər içində canı yox. Qövluhu Təala: «Atəullaha və atəur-rəsula və ulil-əmi minkum»1 Yer üzünün zinətidir padişah, Xəlqü dövlət nüsrətidir padişah. Padişahı olmasa bir ülkənin, Olmaz imiş xeyrü ehsanı onun. 110 Zülmü cəbr birlə olar xəlq peşəsi, Axirətdən olmaya əndişəsi. Bir-birə cəbr eyləyən tək qurd-quş, Xalq edərlər bir-biri birlə uruş. Həqqü nahaq bilməyən barça avam, Qəsd edərlər bir-birə əmri-haram. Etsə tənbeh munlara gər padişah, Olsa şah üstündə olar üzrxah, Bu xəlayiqdən günahlar tökülər, Bir-birisinə olar şəfqət qılar. 115 Gələr ondan bu şəriət yoluna, Gəzər ol miskin fəqir öz halına. Tanrı əmrilə halal olar bular, Şah qəbul eylər, nə kim naib qılar. İmdi xeyr edənləri məqbul olar, Hökmü bu naiblərin məmul olar. Padişaha əhli-şər’ hökm eyləyə, Özgə xəlqə padişahlar söyləyə. Padişahlar padişahı şər’ ərər, Əsl şər’dir, padişah bir fərq ərər. 120 Din yolu ondan rəvan olar, Baş götürməz barça bu zalim avam. Padişahsız hiç xəlayiq qalmaya, Müfsiddir ol, kimsə tabe olmaya. Olmaz ki, tacirlərin yolu aman, Qılmasa tənbehini şahı həman. Yol uranlar birlə oğrusunu şah, Kəsməsə, öldürməsə hər salü mah, Olmaya miskin fəqirlərin günü, Hər bir öydə gəzməyə ağa, ini. 125 Yəni zalim qanadın yolğu gərək, Tən cəfalarda arıq qılğu gərək. Qanadı sağ, həm səmiz olsa təni, Dinc yatırmaz hiç müsəlman bəndəni. Padişahdır din təbibi, padişah, Həm olar miskin fəqirlərə pənah. Bəs xəlayiq dərdidir zalim əvan, İşbu dərdə şah ərər dərman qılan. İşbu dərd dərmanını desəm sana, Gər əmirsən, zəhri-qatil ver mana. 130 Rahat olsun acizü məzlum həmmə, Axırını düşünüb, düşmə qəmə. Haqdan olar padişahlar görgüsü, Xeyir etməz eli-xəlqdən görgüsü. Mömin ellər kim, onun sultanı yox, Eylə düşün kim, qoyun – çobanı yox. Zalimi-dərrəndələr bil, ey kişi, Olmasa çoban çətin olar işi. Ya əkin düşün bu məzlum qulları, Tanrı əmrin can bilə tutanları. 135 Gözətçi say olara hakimləri, Müfsid anla dəxi ol zalimləri. Bir əkin kim, gözətçi gözləməsə, Ya xəbərdar, gözlə deb sözləməsə, Ol əkin olar xarab dər saəti, Gözətçi olanın olarmı rahəti. Əlqərəz, dərrəndə yolun bəkləgil, Bu qoyunları bulardan saxlagil. Olma qafil, daima tutgil xəbər, Çün ərər vacib bəlalardan hədər. 140 Həm şəriətə boyun qoymaq gərək, Xəlq ara haqq əmrini yaymaq gərək. Əhli-şər’ ilə gənəşsin qoy əmir, Məsləhət versin vəkil birlə vəzir. Dost bilsin dərvişü alimləri, Düşmən bilsin çün dili-zalimləri. Məzlumu zalim əlindən qutara, Çün rəiyyət halını daim görə. Barça xəsmin bir-bir ilə düzləyə, Əmri-məruf, nəhyi-münkər sözləyə. Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|