Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı
Yüklə 8,05 Mb.
|
Gerileme sürecine giren Safeviler, doğudan gelen Afgan baskılarına dayanamadı. Daha önce Safevilere bağlı olan Gılzai kabilesine mensup Kandehar Peştunlarından Mir Veys Hûtekî, isyan ederek Kandehar’ı ele geçirdi. Bunu AbdAli kabilesinin isyanı takip etti. Mir Veys’in yerine geçen Mir Mahmut, 1719 yılında herhangi bir direnişle karşılaşmadan Kirman’a girdi. İki yıl sonra daha büyük bir kuvvetle Isfahan’a yürüdü. Altı ay kadar süren muhasaranın ardından şehri Hüseyin Mirza’dan teslim alarak tahta oturdu. Diğer taraftan Afganlılar, Isfahan’ı zaptetmelerine rağmen sadece Orta ve Güney İran’da otorite sağlayabildiler. Mir Mahmut Hutekî, 1725 yılında yeğeni Eşref Han tarafından tahttan indirildi. İran’daki karışıklığı fırsat bilen Ruslar, 1723’de Derbend ve Bakü’yu Bakü’yü ele geçirdi. Kısa bir süre sonra Osmanlılar Azerbaycan’a girdi. Ordusundaki askerlerin büyük bölümünün Türk olması nedeniyle 1727’de Osmanlılarla anlaşmaya mecbur kalan Eşref Han, İran Kürdistanı, Azerbaycan, Karabağ ve Gürcistan’ı onlara bıraktı. Bu, Afganlılarla Osmanlı Türkleri arasındaki ilk ve son çatışmadır. (Üstad Muhammed Rahmanoğlu, Afganistan Tarihinde Türklerin Konumu; İsmail Safa Üstün, İA, “İran” maddesi “ Safevilerden Günümüze Kadar”, s.401; J.H.Kramers, İslam Ansiklopedisi, MEB, “İran” maddesi, Tarihî ve Etnografik Bakış, , s.1013-1030) *
Afşarlar döneminde payitaht Meşhed, resmi dil Türkçe idi. Resmi evraklar Türkçe’nin yanısıra Farsça da hazırlanıyordu. Safevi hanedanını yeniden ihya etmek üzere II. Tahmasb’ın yanında yer alıp, “Tahmasb-kulu” adını alan Afşar İli Kırklu kabilesinden Nadir Han, Afganlıları mağlup ettikten sonra 1730 yılında Isfahan’ı ele geçirdi ve II. Tahmasb’ı tahta oturttu. Bu tarihten itibaren beş yıl boyunca giriştiği savaşlarla Osmanlıların eline geçen toprakları geri aldı. 1733’de muhasara ettiği Bağdat’ı zaptedemediyse de Gence, Tiflis ve Erivan’ı Revan’ı yeniden topraklarına kattı. Aynı şekilde Ruslarla da başarılı bir şekilde mücedele ederek, 1735 tarihli Gence Antlaşması ile Derbend ve Bakü’yu Bakü’yü geri aldı. Bu arada Nadir, 1732 yılında II. Tahmasb’ı azlederek, yerine onun beşikteki oğlu III. Abbas’ı tahta çıkardı ve saltanat naibi oldu. 1736’da Abbas’ı da tahttan indirerek kendisini Afşar hanedanının ilk şahı ilan etti. Fiilen 1722’de çökmüş olan Safevi devleti böylece son bulmuş oldu. Hindistan seferinde iken Isfahan’daki Safevi hanedanı üyelerinin öldürülmesiyle Safevi dönemi kapanmış oldu. Nadir Şah, komşularına karşı elde ettiği başarılardan sonra İran’ı idari bakımdan yeni baştan düzenleyip sağlam temellere oturtmak yerine, taklit ettiği Timur’un yaptığı gibi Hindistan’ı istilaya girişti. 1738’de Gazne’yi alıp Delhi’ye ulaştı. Böylece İndus nehrinin batısındaki bütün toprakları ele geçirdi. Hindistan’dan sonra Türkistan, Semerkant ve Harezm’e yönelen Nadir Şah’ın başkenti Meşhed idi. Nadir Şah’ın bazı haksız uygulamalarından (mezhepler arasındaki farkları kaldırma girişiminden olabilir mi? Bu konu üzerinde biraz durursanız iyi olur kanısındayım.) rahatsız olan Türkmen beyleri tarafından öldürülmesinden sonra İran’a hâkim olan Lor asıllı Kerim Han Zend dönemi nispeten sakin geçdi. Kerim Han’ın 1779’da ölümünün ardından taht kavgaları başladı. Aryaist tarihçiler, tarafsız olamadıkları için Zend hanedanına, İrani bir kavim olan Lorlara mensup olmalarından ötürü özel önem atfeder. Zendlileri Safevi (Azerbaycan hanedanı), Afşar (Azerbaycan ve Horasan hanedanı) ve Kacarlardan (Azerbaycan hanedanı) kendilerine daha yakın hisettikleri görülür. (İsmail Safa Üstün, İA, “İran” maddesi ‘Safevilerden Günümüze Kadar’, s.401; Servân/ Yüzbaşı Ahmed KEyvanpur, Tarih-i Umumî Azerbaycan, s.26; J.H.Kramers, İslam Ansiklopedisi, MEB, “İran” maddesi, Tarihî ve Etnografik Bakış, , s.1013-1030) Güney Azerbaycan Hanlıkları 1.Erak Hanlığı 2.Erdebil Hanlığı 3.Hemedan Hanlığı 4.Kazvin Hanlığı, 5.Merağa Hanlığı 6.Sulduz Hanlığı 7.Tebriz Hanlığı 8.Urumiye Hanlığı 9.Zencan Hanlığı Merağa Hanlığı, Nadir Şah’ın sağlığında Ali-Kulu Han Mukaddem’in elinde idi. (Vâhid Müstaqil Azerbaycan Cebhesi/ United Independent Azerbaijan Front’s-UIAF) *
Yüklə 8,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||