Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

36.Küresinli İli

كره سنى

Küresinliler, Hoy civarında Türkiye sınırına (Van) mücavir mıntıkada yaşayan Azerbaycan il/ uluslarındandır.

Hoy’un, kuzeye doğru geniş bir ovası bulunmaktadır. Rakımı 1.139 metredir. Çevresindeki yüksekliğe göre aşağıda olduğu için ıstılah olarak Hoy Çukuru (Hoy Çuxuru) adı ile anılmaktadır. Havası ve suyu mutedil olmakla beraber sıcağa meyleder. Yıllık yağış miktarı 350 mm.’dir.

Hoy ilçesi daha önce hem Türkiye’ye, hem de Sovyetler Birliği’ne komşu olması nedeniyle stratejik bir konuma sahipti. Yapılan mülki düzenlemeyle Hoy ilçesine bağlı olan Maku ve Siyah-çeşme nahiyeleri ilçe konumuna getirildi. Bugün Hoy, sadece Türkiye ile sınırdaştır. Azerbaycan’a bağlı Nahçıvan Özerk Curmhuriyeti ile arasında Maku ilçesi bulunmaktadır.

Küresinli Türk ili ile Kürt Mamakanlu iline bağlı insanların oturduğu Türkiye sınırındaki Kotur ve Elend önemli bir bölgedir. Türkiye-İran demiryolu Kotur’dan geçmektedir.

Yazarı belli olmayan X. yüzyıl eseri “Hududül-Alem” ve Hamdullah Mustovfi Kazvinî’nin “Nüzhetül-KuLub”unda; Hoy’un bolluk bir yer olduğu ifade edilmektedir. Hamdullah Mustovfi şöyle yazmaktadır: “Hoy, Dördüncü İklim (memleket) olup, orta büyüklükte bir şehirdir. Çevresi 6.500 gâmdır (kadem/ adım). Havası sıcağa meyillidir. Suyu Salmas dağından gelir, Aras’a dökülür. Bağları çoktur. Üzümü iri, tatlı ve sulu peygamber armudunun menendi yoktur. İnsanları beyaz tenli, Turan/ Hitaî soylu ve güzel yüzlüdür. Bundan ötürü Hoy’a İran Türkistanı (TürkisTan-ı İran) denmektedir”.

Hoy kenti, Tahran’ın 777 km kuzeybatısında olup, Tebriz’e 149, Urumiye’ye 194 km’dir. (NazaRi be Tarih-i Azerbaycan, s.35)

Tarihi dönemlerde Hoy özel önemi hâiz bir yerdi. İslam öncesi, ünlü İpek Yolu’nun doğu ve batıyı birbirine bağlayan mühim bir kolu üzerinde bulunuyordu. İslami devirde, Cezîre ve Arabistan’dan Maverâ-i Hazar, Aras, Erdebil ve Azerbaycan’ın merkezine, yol güzergâhı üzerinde bulunan Hoy’dan ulaşılmaktaydı.

Ş.1362/ 1983 yılı sayım sonuçlarına göre Hoy’un nüfusu 245.567’dir. Bunun 51.392’si erkek, 49.796’sı kadındır. 1996 yılı genel nüfusu 323.194, 2006 yılı itibariyle şehir merkezi 178.708’dir. (Coğrafya-yı Otsan-ı Azerbaycan-ı Garbi, s.33-34; İ.Afşar, Îlhâ, Çâdurnişînan…, 1.cit, s.170) Küresinli ili, Batı Azerbaycan Türk illerinden biridir. Küresinliler Hoy etrafında, Türkiye (Van)-İran (Hoy) sınırının iki yakasında yaşamaktadır. Yaylakları Sökmenabad, kışlakları Kotur’dur. Tamamına yakını yerleşik hayata geçmiş, hayvancılık ve çiftçilikle geçinmektedirler. (İranşehr, 1.cilt, s.120)

Küresinlilerin bir bölümü İran’da, diğer bölümü Türkiye’dedir. Kotur, aralarındaki sınırı oluşturur. Dilleri Türkçe’dir. İran’da oturanlar Farsça da anlarlar. İran yazılı kaynaklarında, Küresinlilerin Türk olduğuna dair bilgi hemen hemen yok gibidir. Araştırmacı-yazar İrec Afşar, Küresinlilere Kürt demektedir. İrec Afşar’ın tespitinin doğru olmadığını kesin bir dille ifade edebiliriz. Küresinlilere, Kara-Sünni ve Giresunlu diyenler de vardır. İran’daki Küresinliler, komşuları olan Mamakanlu Kürt aşireti gibi şal-şepik giymektedir. İrec Afşar’ı bu durum da yanıltmış olabilir. Veya Küresinliler hakkında yazdıkları alıntıdır, sahayı görmemiştir.

Urumiye Üniversitesi Öğretim Üyesi İbrahim İskenRiNiya da aynı yanlışlığa düşerek, “SahTar-ı Sazman-ı Îlât ve Şîve-i Maîşet-i AŞayir-i Azerbaycan-ı Garbi” isimli araştırmasında, Küresinli Türkleri’ni Zîlân ili bünyesinde; -Burukî/ Burukanlu, -Gılkî, -Haydaranlu ve -Sipkîler gibi bir Kürt aşireti olduğunu ifade etmiştir. İskendeRiNiya, çalışmasını Urumiye’de yaptığı halde, Üniversiteye bir-iki km mesafedeki Çarcîbaşı’na (pazar yeri) gidip, hemen rastlayacağı bir Küresinli’den Türk olup olmadığını kolayca öğrenEbilirdi. Aynı araştırmayı Urumiye’ye bağlı Hoy ilçesinde de kolaylıkla yapabilirdi. Her iki araştırmacı kitaplarında Küresinliler konusunda yanıltıcı bilgiler vermiştir. Özellikler İbrahim İskenRiNiya Bey’in Urumiye’de bulunmasına rağmen yanlış bilgi vermesi büyük eksikliktir. Kitabını, Urumiyeli bir öğretim üyesine göstermesi bile bu ve benzeri hataları önleyEbilirdi. (SahTar-ı Sazman-ı Îlât ve Şîve-i Maîşet-i AŞayir-i Azerbaycan-ı Garbi s.115-116)

Öte yandan Türk olan Küresinlilerin bir Kürt ili olan Zîlân iline bağlı olmasında garipsenecek bir durum yoktur. Ancak Küresinliler bağımsız bir ildir. Zîlân’la komşuluk dışında bir bağlantıları yoktur. İl yapılanmasında, il ile bağlı tayfa/ aşiretin etnik yapısının farklı olması mümkündür ve doğaldır. Hamse ili Türk olmakla birlikte, bağlı tayfaları arasında Arap ve diğer etnik grupların bulunduğu hepimizce maLumdur. Günümüzde Lor-Bahtiyariler içerisinde Türk tirelerinin bulunması gibi. Aynı şekilde Horasan’daki Kürt aşiretleri arasında da Türk tire ve tayfaları bulunmaktadır. Yeri geldikçe bu aşiret ve cemaatlerden bahsedilmiştir.

Dere-i Zîlân, Türkiye toprakları dâhilindedir. Zîlân İli burada otururdu. Maku bölgesine, Dere-i Zîlân/ Zîlân Deresi’nden gelmişlerdir.

İbrahim İskenRiNiya’ya göre Zîlân İli’ne bağlı tayfa/ aşiretler:

-Küresinli (Türk)

-Burukî/ Burukanlu; halen Zîlân bünyesinde bağımsız bir aşiret olan Gılkî tayfası, Burukanlulardan ayrılmadır. (Kürt)

-HayDaranlu (Kürt)

-Sipkî/ Sipkanlu: Bu aşiret Türkiye’de oturmaktadır. (Kürt)

-CeLali: Aşiret hem Türkiye’de, hem de İran’da yaşamaktadır. (Kürt)

Küresinli İli, Hoy ve eski adı Şahpur veya Dilman/ Dilmagân olan Salmas civarında ikamet etmektedir. Bunun yanı sıra Batı Azerbaycan Bölge Valiliği’nin diğer şehir ve kasabalarında az da olsa oturanlar vardır. İl mensupları, komşuları Kürtler gibi şal-şepik giymekte, ancak Türkçe konuşmaktadır. Küresinlilere, “Hatunoğlu Aşireti” de denmektedir. Şah’ın son dönemlerinde aşiret reisleri Nezir Küresinli idi. Aynı dönemlerde Kotur bölgesi aşiret reisi Abdurrahman Dadaşzade, Salmas/ Şahpur bölgesi aşiret resisi Bişar Maksudî idi. Bugünkü aşiret reisleri, yerel Küresinli hanedanı üyesi olan Küresinli, Dadaşzade ve Maksudî aileleri mensuplarıdır. Aşiretin diğer reislerinden Abdullah Musalu, Yukarı Habeş (Kotur/ Habeş-ulyâ) köyünde, İsmail Yâver ise, Kotur/ Almalu köyünde otururdu.

Büyük bir il olan Küresinlilerin önemli bir bölümü, 1922 yılında Türkiye’ye geçmiştir. Van ve çevresi ile Çaldıran, Özalp, Saray ve Edremit ilçelerine yerleşmişlerdir. Haliyle Azerbaycan’daki nüfusları azaldığından il eski gücünü kaybetmiştir.

Küresinli İli Tireleri

İsmail Yâver

Hacc Ali ZaManî

Abdullah Şahmurad Musalı

Hüseyin Muhammedî

Nasreddin Hasanzade

Gül Muhammed Abdullah Sadıgî