Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

39.Mazenderan Bölge Valiliği

استان مازندران

Merkezi: Sari سارى
Mazenderan, Hazar denizi sahilinde bölge valiliğidir. Doğusundan Gülistan ve Simnan, batısından Gilan, kuzeyinden Hazar denizi, güneyinden Simnan, Tahran, Elburz ve Kazvin bölge valilikleri ile çevrildir.

Mazenderan; dağlık ve sahil kesimi olmak üzere iki bölümden oluşur. Elburz’un ana kitlesi, bölge valililiğini geniş bir yay halinde çevirmektedir. Kuzey yükseklikleri, Hazar denizinin rutubetinin İran’ın merkezine inmesine engel olur. Elburz, burada çok yağış aldığından yeşil bitki örtüsü ve ormanlarla kaplıdır.

Mazenderan, kadim tarihte TapoRilerin yurdu olmuştur. Bu nedenle Taporistan yahut Tabaristan adıyla meşhurdur. Mazenderan İspehbud/ Sipehbudları, bölgenin soylu hanedanlarındandır. Arap işgalcileri buraya girip talan etme imkânı bulamadı. Yerli hanedanlardan olan Âl-i Ziyar (Âl-Ziyar) ve Âl-i Buye (Âl-Buye) burada hükümran oldu. Sari kenti, bölge valiliğinin yönetim merkezidir.

Tarihi bir şehir olan Sari, Tabaristan’ın payitahtıydı. Burası Bârûye hanedanı zamanında inşa edilmiştir. Diğer bir rivayet şöyledir: Mazenderan’da hüküm süren Govpâre hanedanının son temsilcisi İspehbud Hurşîd, yaptırdığı bu kente oğlu Sârûye’nin adını koymuştur. İspehbud Hurşîd, Tazi/ Arapların saldırısı sırasında onlara yenilmiştir. Yenilgiyi onuruna yediremediği için canına kıymıştır.

Moğol ilerleyişinde tahrip edilen Sari, Büyük Şah Abbas zamanında imar görmüştür. Türk Kacar hanedanını iktidara taşıyan Ağa Muhammed Han’ın ilk başkenti Sari’dir. Aşiretlerin mevsimlik göçleri dışında, Mazenderan’a Sistan, Horasan, Simnan, Merkezî, Gilan ve Azerbaycan’ın muhtelif mıntıkalarından gelen göçmenler de yerleşmiştir. (Sirus Nisari, Coğrafya-yı İran, s.202-203, 205; Coğrafya-yı Kâmil-i İran, 2.cilt, 1133; Mehr’üz-Zaman Novbân, Veche Tesmiye Şehrhâ ve RusTahâ-yı İran, s.72)
Hazar Denizi

Hazar denizi, sahip olduğu 438.000 km² yüzölçümü ile dünyanın en büyük gölüdür. Kazakistan, Türkmenistan, Azerbaycan, Rusya ve İran ile çevrilir. Doğudaki Hüseynkulu halicinden Astara’ya kadar uzanan güney sahili İran’a aittir. Tarihin değişik dönemlerinde; Hirkânî, Abaskû/ Abeskû, Tabaristan, Kazvin, Deylem, Mazenderan, Gürgân, Gilan ve Hazar adlarıyla anılmıştır. Caspian adı da kullanılmaktadır. Hazar adını, bu denizin sahillerinde yaşamış olan Türk Hazar kavminden almıştır. Derinliği kuzeyde 16 m civarındayken, güney ve güneybatıda 1000 m.’ye ulaşmaktadır. Gürgân halici, yarımada olma özelliliğini yitirmiştir. Küçük bir ada olan “AşurAda”, son dönemlerde yarımadaya dönüşmüştür. Enzeli gölü, GâZiyan yarımadasından ötürü denizden ayrılmıştır. Hazar denizi kenarında yer alan Gülistan, Mazenderan ve Gilan bölge valilikleri sahilleri, denizin yarattığı imkânlar nedeniyle benzersiz güzellik ve zenginliğe sahiptir.

Ruslar tarafından 1952 yılında Volga ile Don nehirleri arasında 58 km uzunluğunda bir kanal açılmıştır. Bu kanal vasıtasıyla Hazar denizi sahilindeki ülkelerin küçük tonajlı gemileri, Karadeniz ve Akdeniz gibi uluslararası sularda taşımacılık yapabilmektedir.

Hazar denizinin kuzey-güney uzunluğu 1.205 km, eni 554 km’dir. Kapladığı alan, yukarıda da ifade edildiği üzere 438.000 km²’dir. Sahip olduğu suyun hacmi 79.319 kilometre küp, sahil uzunluğu 6.379 km’dir. Bunun 991 km.’si İran’a aittir. Enzeli gölü 200 km², Gürgân halici 400 km²’dir.

Hazar denizine dökülen nehirlerin nispeti şöyledir:

-%87 kuzeydeki Volga ve Ural nehirleri,

-%7 batıdaki nehirler (Aras ve diğer),

-%5 Güneydeki İran nehirleri. (Coğrafya-yı Kâmil-i İran, 2.cilt, 1125)

Hazar denizinin çevresi, bazı İrani kavimler ile kuzeydeki şehirlerde oturan Rusların dışında Türk Devlet ve Toplulukları ile çevrilidir.
Abdülmelikî İli
Abdülmelikî ili, geçmiş dönemde Deregez’de (Horasan/ Ostan-ı Horasan-ı Rızavi) oturmaktayken Fars mıntıkasına göçetti. Şah Ağa Muhammed Han Kacar, onları önce Şehriyar’a (Tahran BV), bir sene sonra da Hazar denizi sahilindeki Nur ve güneybatısındaki Kecur’a göndermiştir. Ş. 1275/ 1896 yılında dönemin veziri Ağahan NuRi’nin desturuyla, Türkmenlerin SaRi kenti yakınındaki Zağmerz’e saldırılarına karşı koymaları için buraya yerleştirildiler.

Abdülmelikîlerin rivayetine göre, Mazenderan’a geldiklerinde yaklaşık 4 bin haneydiler. Bu mıntıkanın nemli ve rutubetli iklimine uyumsuzluk nedeniyle 600 aileye düştüler.

Mesud Keyhan, Abdülmelikîlerle ilgili şöyle yazmaktadır; “Abdülmelikî ili aslen Kaşkayı iline mensuptur. Kacar hanedanı döneminde Mazenderan’a göç ederek Zağmerz’e yerleştiler”. Hicri L.Rabino, “Mazenderan ve Esterabad” isimli kitabında; “Abdülmelikîler Mazenderanlıdır ve Kürtçe konuşurlar” demektedir.

Abdülmelikîler, her zaman kendilerine saraydan irade ulaştığında devlete 100 kişiden oluşan bir süvari birliği gönderirlerdi. Nüfusları Ş. 1229/ 1850 yılında 4 bin hane, Ş. 1309/ 1930 yılında 600 haneydi. İl, geçmiş dönemde; -Feravend, -Kelvend, -Şeyhvend ve -Zerrinvend aşiretlerinden ibaretti. Abdülmelikîler, dilleri olan Türkçe’yi muhafaza etmektedir.

Nur, Mazenderan’ın merkezi Sari’ye bağlı sahil ilçelerindendir. Kucur ise, Novşehr ilçesi nahiyelerindendir. (Coğrafya-yı Tarihî Gilan, Mazenderan ve Azerbaycan, s.66; SeferName-i Esterabad, Mazenderan ve Gilan, s.88; MerdumşiNaSi İran, s.200; Coğrafya-yı Tarihî Gilan, Mazenderan ve Azerbaycan, s.66-67; İrec Afşar, Çâdurnişînan…, 2 cild, s. 1078-1079)
Lekler
Nadir Şah döneminde Kürdistan’dan getirilip, Mazenderan’a yerleştirilen tayfalardan biri de Hacevend’lerdir. Lek’ler, Halen Elburz dağı eteklerinde oturan Hacevend’lerin bünyesindeki aşiretlerdendir. Türkçe-Kürtçe karışımı bir dil kullanırlar.

KeLardeşt’te oturan Hacevend ili tayfaları; -Sultan-KuluHani, -Kâkâvend, -Lek ve -Hacevend’tir. Ş. 1299/ 1920 yılı itibariyle nüfusları 3.900 hanedir.

KeLardeşt, Mazenderan Bölge Valiliği merkezi Sari iline bağlı sahildeki Çâlus ilçesi nahiyelerindendir. Çâlus’un güneybatısına düşer. Çâlus’un 1996 yılı nüfusu 108.861’dir. (İrec Afşar, Îlhâ, Çâdurnişînan…, 2.cilt, s.1079)
Nur Kenti
Hazar denizi sahil kentlerindendir. Doğusunda Amul ve Mahmutabad, batısında Novşehr, kuzeyinde Hazar denizi, güneyinde Tahran, ŞimiraNat (Tecriş) ve Kerec kentleri yer almaktadır. Nüfusu 2006 sayımına göre 94.768, kent merkezi 21.806’dır. Nur’un kuzey bölümü ovalık, güney bölümü dağlık ve ormanlıktır. Merkez, ÇumesTan, Rûyân ve Belede olmak üzere üç nahiyesi bulunmaktadır. Kent adını, burada bulunan temiz ve berrak olan nehirden almıştır. Daha önce “Sulde” olan kentin adı, bu nehirden ötürü “Nur” adını almıştır. Bölge halkı geçimini hayvancılık ve tarımla sağlamaktadır. Narenciye, pirinç, buğday, arpa ve patates bölgede yetişen önemli ürünlerdir. Maden bakımından zengindir. “Nur Doğal Orman Parkı” görmeye değerdir. Kuzeyindeki kışlaklar sıcak ve nemli, güneyindeki yaylalar ise, suyu bol otlaklara sahiptir. BV merkezi Sari’ye 114, başkent Tahran’a 243 km’dir.

Tahran’ın doğusundaki Türk şehirlerinden Rûdehen üzerinden, Amul güzergâhından ulaşılır. Nur, Mazenderan Bölge Valiliği’nin önemli Türk yerleşim birimlerinden biridir. Burada temiz ve fasih bir Türkçe konuşulmaktadır. (Coğrafya-yı Kamil-i İran, 2.cilt, s.1141; Sirus NisaRi, Külliyât-ı Coğrafya-yı İran, s.217; Mehr’üz-Zaman Novbân, Veche Tesmiye Şehrhâ ve RusTahâ-yı İran, s.130; Dr.Hamid Cilveger, Azerbaycan Folklor Derlemeleri) Bkz.→ Abdülmelikî İli

Amul Kenti
Amul kenti, İran’ın kuzeyinde Hazar denizi kıyısında bulunan Mazenderan Bölge Valiliği’nin kadim şehirlerindendir. Sahilden içeridedir. “Amul” adı, Firdevsi’nin “Şehname”sinde belirtildiği üzere Turani bir kelimedir. Türkçe olan Amul; sakin, huzurlu, rahat, sessiz, mutedil, barış yanlısı, manevi ve Derunî anlamlarına gelmektedir.

Karahan ve Uygur Türkçesi’nde; “amul”, Karahan Türkçesi’nde; “amıl”, Hakas ve Tuva Türkçesi’nde; “amır”, Halac Türkçesi’nde; “amrak, amırak, amran, amrıl, amrıtmak, amrılmak, amıramak, ımıl, umul, ımra, havul” şeklindedir.

Tarihçi Nasir PurPiran şöyle yazmaktadır; “Rey ve Amul kentleri Şehname’de, Turan şehirleri olarak kaydedilmiştir. Bu şehirlerde Türkler hüküm sürmüştür. İslam öncesi Turan kentlerindendir”. (http:mazandaran-turk.blogspot.com, 28 Kasım 2008)
Neka Kentinde Konuşulan Sekiz Türk Ağzı
Mazenderan Turizm ve Kültürel Miras Kurumu Genel İrtibat Sorumlusu Ferşîd Safai, Keyhan gazetesine yaptığı açıklamada; Sari’ye bağlı Neka ilçesinin 124 köyünde yürütülen sosyo-kültürel araştırmanın sonuçlarını açıkladı.

Yapılan araştırma sonucu, Neka’nın 124 köyünde konuşulan diller tespit edilmiştir. Tespit edilen dil, yarı dil ve ağızların konuşulduğu yerleşim birimleri: