Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

12.LORLAR

Lor, güneybatı İran dillerinden Lorca’nın çeşitli lehçe va ağızlarında konuşan ve İran’ın güneybatısında yaşayan aşiretlerin genel adıdır. Lorlar hakkında ilk bilgileri Hamdullah Mustovfi, Müntehib’üt-Tevârih-i NazîRi (1413), ŞerefName-i BidliSi (Safevi dönemi), Şah Sultan Selîm-i Safevi’nin çağdaşı olan TafSil-i Asâkir-i Firuze (1715) vermiştir.

Lorların yaşadıkları bölgeye “Loristan” denmektedir. Loristan; 1.Büyük Lor/ Doğu Loristan 2.Küçük Lor/ Batı Loristan olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Büyük Lor/ Lor-u Bozork, Bahtiyari bölgesidir. Yani Lor-Bahtiyarilerin vatanı burasıdır. Küçük Lor ise, XVI. yüzyıldan itibaren “Loristan-ı Feylî” adıyla tanınmıştır.

Zab ırmağının (Dez/ Zap Suyu) kuzeybatısında yerleşen Küçük Lor/ Batı Loristan, diğer adıyla Loristan-ı Feylî, Ağa Muhammed Han Kacar’ın saltanatı döneminde Poştkûh ve Pişkûh adları ile ikiye bölünmüştür:

a.Poştkûh: Zagros dağlarının güneybatısında, Irak sınırına kadar uzanan bölgedir.

b.Pişkûh: Zagros dağlarının kuzeydoğusunda, İran içlerine doğru olan bölgedir.

Büyük Lor/ Doğu Loristan, yani Zab ırmağının güneydoğusunda yerleşen Lorlar iki kısımdır:

a.Heftleng: Isfahan bölgesinde (19 boy)

b.Çaharleng: Burucerd bölgesinde (4 boy)

Lorlar, Sultanabad-Hürremabad çizgisinde batıda Irak sınırına kadar uzanan Loristan’ın dağlık bölgelerine yayılmıştır. Lorlar, yerleşik çiftçiler ve yarı göçebe hayvancılar olmak üzere ikiye ayrılır. Güney Zagros’un yamaç bölgelerinde, etnik Farsistan’ın Fars Bölge Valiliği ile İran Arabistanı topraklarında göçe devam eden Kûhgiluye ve Memeseni Lor aşiretleri, asıl Lor topluluğundan soyutlanmış halde yaşarar. Azerbaycan’ın Kazvin ve Hemedan kentlerine yakın bölgelerde, Farslarla karışmışlardır. Lor-Bahtiyari aşireti, Bahtiyari dağları, Isfahan’ın batısı ve Huzistan Bölge Valiliği’nin doğusundaki ovalara yerleşmiştir. Kuzey bölgedekiler göçebe, güney bölgelerdekiler ise yerleşik hayata geçmiştir.

Etnik Loristan’ın önemli şehirleri şöyledir: Dehloran, Hürremabad (yarısı), Eligûderz, Dézful/ Dizful (yarısı), Daran, Feridunşehr, Endimeşk, Şehr-i Kürd, Farsân/ Mizdec, Burucin, Lordekân, Mescid-i Süleyman (yarısı), İze, Dehdeşt (Kûhgiluye), Yasuc (Buyer- Ahmedi), Semirum, Sépîdân (Erdekan/ Erdekan-ı Fars, yarısı), Nurabad-ı Memeseni, Dugünbedan (Gecsaran), Bender Gunave, BuRazCan/ Deştistan, Tengistan/ Ehrem, Deşti/ HurMuc, Kazerun, Behbehan, Tuyserkan (yarısı). Loristan’ın merkez kenti Hürremabad’tır.

Hemedan, Loristan, İlam, Huzistan, Fars, Kûhgiluye ve Buyer-Ahmed, Buşehr ve Isfahan Lorların yaşadığı ve dağıldığı sahalardır.

Lorca, İran’ın güneybatısındaki dağlık bölgelerde onlarca aşiret tarafından konuşulmaktadır. İran dillerinin güneybatı grubuna dâhildir. Bu dil veya dil grubu pek iyi incelenmemiştir. Lorca, Farsça ile Kürtçe arasındaki geçiş aşamasını teşkil eder. Farsça ve Lorca, Orta İranice’nin (M. Ö. III-M.S.IX. yüzyıl) devamı sayılır. Bazı dil bilimciler, Lorca’nın bin yıl önce Farsça’dan ayrıldığını savunurlar.

İran dillerinin güneybatı koluna giren diller, bu arada Lorca, Perslerin topraklarında konuşulmaktadır. Hâlbuki İran dillerinin kuzeybatı grubuna dâhil olan diller, bu arada Kürtçe, kadim Med topraklarında sonradan yayılmıştır. Lorca’nın Kürtçe, Beluçça ve Gilekçe gibi son iki bin yılda oluştuğu düşünülmektedir. Lorca ve Kürtçe, ortak kökene sahip olmakla beraber, ne Lorca Kürtçe’nin, ne de Kürtçe Lorca’nın lehçesi değildir. Lekçe, Kürtçe’nin, özellikle İlam ve Kirmanşah bölge valiliklerinde konuşulan güney lehçeleri ile Lorca arasında geçiş dilidir.

Lorca’nın iki ana lehçesi vardır:

1.Batı lehçesi: Kuzey Lor/ Lor-i Küçük/ Küçük Lor veya Lor-i Feylî lehçesi; Hemedan, Loristan, İlam bölge valilikleri, ayrıca Kazvin, Veramin Lorları arasında yaygındır. Bu lehçenin; Lor-i Aslî, Burucerdi ve Nihavendî gibi ağızları vardır.

2.Doğu lehçesi: Güney/ Lor-i Bozork/ Büyük Lor adı verilen bu lehçe; Bahtiyari, Buyer-Ahmed, Kûhgiluye, Fars, Buşehr, Huzistan, Isfahan ve Kirman bölge valiliklerinde konuşulmaktadır. ŞuşteRi, Dizfûlî ve Bahtiyari gibi ağızlara sahiptir.

Bahtiyari lehçesinin, Sasani Pehlevicesi’ne yakın olduğu, Arapça ve Azerbaycan Türkçesi sözcük içermediği söylenmektedir. Ancak bunu doğru olarak kabul etmek mümkün değildir. Örneğin Bahtiyari Lorcası’nda; azuğe, barut, carçı, çepog, çagu, çene, çopeş, sorag, çehmag, gat, gatme, gater, gav/ gab, goti, geser, guş, godu(g), goşun, golçomag, geme, gondag, geymag... gibi çok sayıda Azerbaycan Türkçesi kelime bulunmaktadır.

Feylî/ Batı lehçesinin, Farça’dan çok az bir farkı vardır. Bütün Bahtiyari bölgesinde yaygın olan “ow” ve “ei” seslerine sahip Hûzî lehçe veya dilinin Lorca ile olan ilişkisi henüz açıklık kazanmamıştır. Bazı araştırmacılar, bininci yılda Elâmca’nın devamı olan Hûzî dilinde konuşulduğunu ifade etmektedir.

Dizful ve Şuşter lehçelerinde Arapça ve Kürtçe’de olduğu gibi iki çeşit “H/ ح Ha , Hı/ X خ ” vardır. Dizful lehçesinin Lekçe’ye bağlı olduğu da söylenmektedir. Kolî/ Romlar ve Réşnu aşiretinin, Lorca’nın özgün bir lehçesinde konuştukları ileri sürülmektedir. Lorca’nın Farsça’da bulunmayan çok eski İrani kök ve sözcüklere sahip olduğu, Burucerdi ve Kûhmerreî gibi lehçelerin eski özelliklerini korudukları belirtilmektedir.

Lorlarda aşiret düzeni, çok eskilere dayanmaktadır. Hindistan’ın kuzeyinden bölgeye geldikleri iddia edilen İran dilli topluluklar, aşiret sistemine sahiptiler. Lor aşireleri, İran’ın en büyük aşiret gruplarını oluşturmakla birlikte, en âsileri de sayılmışlardır. Onlar Makedonyalı İskender ve daha sonraları Araplar ve Moğolara karşı mücadele etmişlerdir.

Kacar hanedanı şahları, Lor aşiretlerinin başkaldırılarından çekindikleri için tedbir olarak her zaman birkaç Lor aşiret reisini Tahran’da rehin olarak tutarlardı.

İngiltere, Güney İran’da konrolü ele aldıktan sonra, böl ve yönet politikası ile bölge aşiretlerini kendi denetimi altına almış ve böylece ticaret ve daha sonra petrol yollarını kontrol edebilmiştir. Bazı aşiret reislerine büyük paralar vererek, İngiltere’ye başkaldıran diğer aşiret reislerinin tedip edilmesini sağlıyordu. İngiltere sömürücülüğünün İran’a girişi ile Lor-Bahtiyariler, İran siyasetinde aktif rol almaya başladılar. Çaharlenglerden Muhammed Taki Han Bahtiyari, 1833’te İngiliz casusu Layard’ın yardımı ile merkezî devlete karşı ayaklandı. Bir arkeolog olan Layard, vaktiyle İngiltere’nin İstanbul Sefâreti’nde çalışmış ve İran-Osmanlı sınır boyunda yaşayan Lor-Bahtiyari aşiretleri ile çok sıkı ilişkiler kurmuştur. Bu dönemden itibaren İngiltere, İran devletine karşı Lor-Bahtiyarileri desteklemiş ve bağımsızlık ideallerini yaymıştır.

Kacar yönetiminin son yıllarında, İran’ın güneyindeki Arap, Lor-Bahtiyari ve Kaşkayı topraklarında petrol bulundu. İngilizler, bu bölgede petrol çıkarma işleri ile uğraşan vatandaşlarının güvenliklerini korumak için Lor-Bahtiyari beylerine yüklü paralar ödedi. 1909’da, Bahtiyari Petrol Şirketi’ni kurdular. Bu dönemde İran-İngiltere Petrol Şirketi ile Arap Şeyh Hazal ve Lor-Bahtiyari beyleri arasında bir uzlaşma sağlanmıştır.

Meşrutiyet hareketi sırasında, ilk başta Lorlar bu harekete karşı çıkmış ve Muhammed Ali Şah Kacar’ı desteklemişlerdir. Azerbaycan’ın merkez kenti olan Darüs-Saltana Tebriz’in kuşatılmasında Ayn’üd-Dövle kuvvetlerine katılarak, Türk mücahitlere saldırmışlardır.

Lor-Bahtiyari Hanları, her zaman İngiltere tarafından desteklenmiştir. Bu devlet, istediği zaman Tahran yönetimini zayıflatmak için Lor-Bahtiyarileri kullanmıştır. İngiltere’nin Meşrutiyet hareketini -görünürde destekleme kararı aldıktan sonra, tamamiyle kontrolünde bulunan Lor Bahtiyariler de bu hareket saflarında yer aldılar. Samsâmüs-Saltana ve Zarğâmüs-Saltana, Meşrutiyet harekâtının ilk dönemine (1906-1908) iştirak eden Lor Bahtiyari beylerindendir. İkinci dönemde (1908-1911), İngiltere sefâreti ile bağlantısı bulunan Samsâmüs-Saltana’nın kardeşi Serdar Esad, Tahran’ın fethine katılmıştır. Tahran’ın ele geçirilmesinden sonra, İngiltere yanlısı bu iki kardeş sırasıyla başbakanlığına getirildiler. Böylece devletin en üst kademeleri İngilizlerin kontrolüne geçmiş ve Meşrûtiyet Harekâtı başarısızlığa uğratılmıştır. Lor-Bahtiyariler, daha sonra Ermeni Taşnak Yeprem Han birlikleri ile Atabek parkına saldırıp, Azerbaycanlı Meşrutiyet kahramanları Settar Han ve arkadaşlarını silahsızlandırmışlardır. Bundan sonra Lor-Bahtiyarilere kendi bölgelerinde vergi toplama yetkisi verilmiş, silahsızlandırılmaktan muaf tutulmuş, Millî Meclis’te kontenjan ayrılmış ve vergi gelirlerinden bir kısmı onlara tahsis edilmiştir. 1912’den sonra Isfahan, Yezd, Kirman, Erak, Vilayethâ-yı Selas (Tuyserkan, Melayir ve Nihavend şehirleri) ve Horasan valilikleri Lor-Bahtiyarilerden Emir Müfahhem, Serdar Muhteşem, Serdar Zafer ve Serdar Esad’a verilmiştir. Böylece Lor-Bahtiyariler, merkezî yönetimde belirleyici bir konuma sahip olmuş, daha sonraları İran devletinin tamamiyle İngiltere’nin kontrolü altına girmesine zemin hazırlamışlardır.

1921’de İngiltere, bir askerî darbe ile Rıza Han Maksim’i iktidara taşımıştır. İngiliz istihbaratı tarafından iyi düşünülmüş “Pehlevi” lakabı verilerek, 1925 tarihinde Azerbaycan-Kacar saltanatına son verilmiştir. Rıza Han Maksim, şah olduktan sonra ilk başta Lorlara karşı ılımlı bir politika izlemiştir. Horasan’da, Kolonel Muhammed Taki Han Sultanzade Püsyan önderliğinde başlatılan Türk başkaldırısını bastırmada, Lor-Bahtiyariler ile Horasan Kürtlerini kullanmıştır. Horasan Türk Cumhuriyeti’ni kuruluş aşamasında bastırması Rıza Han’a prestij kazandırmıştır.

Muhammed Rıza Şah’ın, Lor Bahtiyari-Alman melezi olan ikinci eşi Süreyya Bahtiyari ile evlenmesinden sonra Lor-Bahtiyariler saray ve devlet kademelerinde tekrar güç kazandı. Bu dönemde tanınmış Bahtiyarilerden biri de Teymur Bahtiyar’dır. Bahtiyari ağalarından olan bu kişi 1946’da kurulan Azerbaycan Millî Hükümeti’nin bastırılmasına katılmış, CIA’nın 1953’te Kacar aristokratlarından olan Başbakan Dr.Muhammed Musaddık’a karşı yaptığı darbe için aday isimlerden biri olmuştur. Teymur Bahtiyar, Tahran Merkez Komutanlığı’nın da kurucusudur. Tudeh Partisi ve İslam fedaileri Örgütü’nün çökertilmesinde önemli rol oynamıştır. 1957’de kuruşan gizli polis örgütü Savak’ın ilk başkanı olmuştur. CIA’nın yol göstericiliğinde İran’da işkenceyi sistematik ve yaygın hale getirenlerin başında gelmektedir. Şah’ın ikizi Prenses Eşref ile aşk ilişkileri olmuştur. Başbakan olmak isteyince Şah onu Cenevre’ye gönderdi. O ise Fransa, Lübnan ve Irak’a gitti. Şah’a karşı Irak Baas Partisi ve İran Komünist Partisi Tudeh ile işbirliği yaptı. Muhammed Rıza Şah’tan sonra İran’ın en güçlü adamı sayılan ve gelecekte potansiyel sağcı diktatör adayı olması nedeniyle, bir dönem başkanlığını yaptığı Savak tarafından öldürüldü.

Muhammed Rıza Şah’ın, “Ak Devrim” adı altında 1962 yılında uygulamaya koyduğu reformlar (özellikle toprak reformu) nedeniyle güney aşiretlerinden Kaşkayı İli ve Lorlar (Buyer-Ahmedi, Kûhmerre Sorhî, Memeseni, Muslu, Kuregânî vd.) ayaklandılar. Sadece Lorların yirmi bin silahlısı bulunduğu bu geniş çaplı isyanı bastırmak için Fars General Behram ArayâNa görevlendirildi. Aşiret bölgelerini uçaklarla bombalayan ordu, 1963 yılında aldığı sert önlemlerle bu geniş çaplı aşiret isyanını bastırabildi. Bu ayaklanmada Aşağı Buyer-Ahmedi Hanı Abdullah Zarğampur, Yukarı Buyer-Ahmedi Hanı Nasir TahiRi, Kûhmerre Sorhî Hanı Habib Şahbazî, Muslu savaşçılarının lideri Hurdel Muslu liderlik yapmışlardır. Bu olaydan sonra aşiret ağa, bey ve hanlarının bölgedeki etkinlikleri tamamen yok edildi. Lorlarla ilgili kararlar, diğer il/ uluslara yönelik uygulamalarda da görüldüğü gibi, onlara danışılmadan Tahran’da alındı. 1979 yılında Muhammed Rıza Şah rejimi çöktüğünde Lorlar İran’ın en geri kalmış halkları arasında yer alıyordu. Şah döneminin son başbakanı Şahpur Bahtiyar Lor idi. 1988 yılında Paris’te öldürüldü.

Buyer-Ahmediler, petrol bölgelerine yakınlıklarından ötürü Lorların en medenileşmiş aşireti kabul edilir. İran petrolününün önemli bölümü Lor, Bahtiyari, Buyer-Ahmed ve Kûhgîluye topraklarından çıkarılsa da, Lorlar yoksulluk, fakirlik ve perişanlık içerisinde yaşamaktadır.

Lorlar arasında kadınlar Türk Kaşkayı ve Kürt aşiretlerinde olduğu gibi özgür değildir. Çok eşlilik -Türk Kaşkayıların aksine Lorlar arasında yaygındır. Bir araştırmaya göre, Lorlarda birden fazla kadınla evlenme oranı %44’tür. Buyer-Ahmedi ve Memeseni gibi Lor aşiretlerinde 8-9 yaşında kızları evlendirerek koca evine göndermek yaygın bir olaydır. Teft’te, Bahtiyari kadınları olabildiğince ortada görünmezler. Lor kadın kıyafetlerinin Sasani devri kadın giysilerine benzediği söylenmektedir.

Tengistanlılar, özgün geleneklere sahiptir. Lorların, “Mîr” adı ile tanınan sınıfı, kendilerini Arap soylu ve Beni-Haşim neslinden sayarlar. Bunlar (Sadat/ Seyyitler) dil, gelenek, görenek ve kültür yönünden diğer Lorlarla aynıdırlar. Sadat/ Seyyidler; Cezayir, Tabatabai, Çemdavud, ve Zerûnî gibi alt gruplara ayrılırlar.

Lor-Bahtiyariler arasında, çok sayıda Türk tiresi bulunmaktadır. Daha sonra da temas edileceği üzere, bu tireler, Kaşkayı ilini zayıf düşürmek amacıyla Bahtiyari hanlarınca davet edilmiştir. Diğer bölümü ise, iç huzursuzluklardan ötürü yurtlarını terk edip, Bahtiyarilere sığınmıştır. Bahtiyari Hanları, bunlara topraklarında yerleşme izni vermiş, yaylak ve kışlak tahsis etmiştir. Benzer şekilde Kaşkayılara iltica eden ve zamanla Türkleşmiş olan Lor-Bahtiyari tayfa ve cemaatları da bulunmaktadır.

Lor İli İçerisindeki Türk Tayfa ve Cemaatları