Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

46.Türkmenler
Eziz Türkmenistan ata vatanım

Gurban bolsun saña bu canım-tenim

Eger de men saña sehelçe şek yetirsem

Goy meniñ elim gurasın!

Eger de men saña dil yetirsem

Goy meniñ dilim gurasın!

(Türkmen milli marşından)
İran Türkmenistanı ve Gülistan Bölge Valiliği
Hazar denizinin güneydoğusundaki halkların en önemlisi Türkmenlerdir. İran’ın kuzeydoğusundaki Gürgân çayı çevresinden Türkmenistan sınırına uzanan İran topraklarındaki dağlık ve ovalık mıntıkalarda yaşamaktadırlar. 2004 yılında oluşturulan Gülistan Bölge valiliği İran Türkmenistanı’nın ana kütlesini oluşturur.

Gülistan Bölge Valiliği, Şemsi 1383/ 2004 yılında gerçekleştirilen mülki taksimat düzenlemesi sonucu kurulmuştur. Gülistan Bölge Valiliği toprakları, daha önce Mazenderan Bölge Valiliği sınırları içerisindeydi. Hazar denizi kıyısında ve Türkmenistan ile sınırdaş olan Gülistan’ın kurulma çalışmaları, Ş. 1379/ 1997 yılında Hatemî’nin cumhurbaşkanlığı döneminde başlamış, 2004 yılında sonuçlanmıştır. Türkmen bölge valiliğinin adı, daha önce “Gürgân Bölge Valiliği” olarak düşünülmüş, “Gülistan Bölge Valiliği” adında karar kılınmıştır. (Mansur Ak, Teşkîl-i Otsân-ı Gülistan Nevîdî…, FasılName-i Yaprak, Sayı:1, s.88; Saîd Bahtiyari, Atlas-ı GîTaşiNaSi Ostanhâ-yı İran, s.25)

Gülistan Bölge Valiliği’nin yüzölçümü 20.893 km²’dir. İran’da otuzbir bölge valiliği bulunmaktadır. Gülistan, 21.Bölge Valiliği’dir. Ülke topraklarının yaklaşık 1/ 75’i Gülistan’a aittir. Erdebil, İlam, Gilan, Hemedan, Çahar Mahal u Bahtiyari ile Kûhgiluye vu Buyer Ahmed olmak üzere altı bölge valiliğinden daha geniş topraklara sahiptir. Sınırları; doğudan Kuzey Horasan BV, batıdan Hazar denizi ve Mazenderan BV, kuzeyden Türkmenistan Cumhuriyeti, güneyden Simnan BV ile çevrilidir. Bu valilikte; 7 büyük şehir (şehristan), 15 şehir, 15 nahiye, 42 köy birliği merkezi ve 1.087 köy bulunmaktadır.

Coğrafi konumu, topografik yapısı, su ve hava durumu bakımından dağlık bölgeler sert, diğer mıntıkalar yarı kuru ve kurudur. Yıllık yağış miktarı, mıntıkalara göre 50 ilâ 800 mm. arasında değişmektedir.

Gülistan’ın nüfusu 1991 yılında 1.364.353, 1996 yılında 1.419.201, 2006 yılı sayımına göre 1.593.055’tir. Sahip olduğu nüfus bakımından on bölge valiliğinden daha fazladır. Halkın %40’ı şehirlerde, %60’ı kırsal kesimde oturmaktadır.

Gülistan halkının büyük bölümünü Türkmenler oluşturmaktadır. Elde İran’da yaşayan Türkmenlerin sayısını gösteren sağlıklı istatistiki veri bulunmamaktadır. Ancak Ş. 1355/ 1976 yılındaki nüfus sayımında, ülkedeki Türkmenlerin nüfusun % 1.7’sini oluşturduğu belirtilmiştir. Bu esas alındığında Türkmen nüfusu 1976 yılında 1.020.000’dir. Bağımsız kaynakların ifadesine göre, İran Türkmenleri’nin sayısı iki milyonu çoktan geçmiştir. Türkiye-Türkmenistan Dostluk Derneği’nin 1990’lı yılların ilk yarısında yayınladığı “Birleşik Türkmenistan Tarihi” isimli kitapçıkta, İran sınırları içerisindeki Güney Türkmenistan’ın nüfusu 2 milyon olarak belirtilmiştir.

Etnik grupların nüfus rakamları verilirken abartılı, reel olmayan rakamlardan uzak durmak gerekmektedir. Çünkü her etnik grup, kendi nüfusunu fazla gösterme gayreti içerisine girmekte ve araştırmacıları yanılgıya sevkedEbilmektedir.

Güney Türkmenistan toprakları, İran’ın eline 09 Aralık 1881 tarihinde Rusya ile yapılan antlaşma sonucu geçmiştir. Bu sınır çizilirken, haliyle Türkmenlerin fikrine başvurulmamıştır.

Horasan Bölge Valiliği, 2004 yılında; Rızavi, Kuzey ve Güney Horasan olmak üzere üç ayrı bölge valiliği haline getirilmiştir. Kuzey Horasan, özellikle Bocnurd kenti ve bağlı yerleşim birimlerinde yoğun Türkmen nüfusu bulunmaktadır.

Gülistan’da yaşayan Farslar, buraya sonradan gelmiştir. Genellikle şehirlerde oturmaktadır. Bölgede Azerbaycan ve Horasan Türkleri’nin yanı sıra Gürgânî, Ketûlî, Findiriskî/ Féndiriskî yerel dillerini konuşan az sayıdaki etnik grup da yaşamaktadır. Gülistan ve eski Horasan bölgelerindeki Türk şehir ve kasabalarına son dönemlerde Sistani, Belucî, Kürt, Şahrudî ve Damgânî… etnik grupları yerleşmeye başlamıştır. Bu yeni yerleşimciler, medeni ve huzurlu bir yaşam süren bölge Türkmenlerini rahatsız etmektedir.

İran Türkmenleri’ni oluşturan iki büyük il/ ulustan biri olan Göklenler, Türkmen Sahra’nın doğusundaki Gelidağ, Kara Balkan, Hisarca köyleri, Meravetepe nahiyesi ve Kelale şehrinde, bir bölümü de Bocnurd’un batı ve kuzeybatı mıntıkalarındaki dağlık bölgelerde yaşamaktadır. Deşt-i Gürgân’ın ovalık kısımlarında, Etrek nehrinin güneyinde, Elburz dağ silsilesindeki ormanlarının güney ve güneydoğu eteklerinde Yomutlar oturmaktadır. (İrec Afşar Sistani, Îlhâ, Çâdurnişînan…, 2 cild, s.1034; Mecmua-i Köç, sayı:1, s.64)

İran Türkmenistanı, sadece Gülistan Bölge Valiliği’nden ibaret değildir. 09 Aralık 1881 tarihinde imzalanan Ahal Antlaşması ile İran’a dâhil olan toprakların tamamı İran Türkmenistanı’dır. Deregez’den (Rızavi Horasan) Gelugâh/ Behşehr’e (Mazenderan) uzanan yaklaşık 400 km.’lik hattın kuzeyi, yani Elburz dağlarının kuzey bölümü İran Türkmenistanı’dır. Aşağıda verilen “Göktepe Trajedisi” ile konu daha da berraklaşacaktır. (Mansur Ak, Teşkîl-i Otsân-ı Gülistan Nevîdî…, FasılName-i Yaprak, Sayı:1, s.89; Birleşik Türkmenistan Tarihi, s.13)

Gülistan Bölge Valiliği’nin İmkân ve Kabiliyetleri

-Türkmenistan ile kara sınırı; Türkmenistan, Kazakistan, Rusya, Azerbaycan ve Dağıstan Muhtar Cumhuriyeti ile deniz sınırı,	-Uluslararası Kümbed-i Kavus-İnceburun karayolu gümrük kapısı kanalıyla Türkistan ülkeleriyle siyasi, ekonomik, kültürel temas imkânı,
-Horasan ile İran’ın doğusuna, Simnan ile İran içlerine, Mazenderan sınırı ile de İran’ın Hazar denizi sahillerine ulaşım imkânı,	-Yıllık 750 milyar riyal tutarında tarımsal üretim,
-Sahip olduğu hayvan miktarı 4.600.000 baş,	-650 bin hektar ekilEbilir arazi,
-Kelale, Minudeşt ve Gürgân hava alanları,	-300 bin hektar ıslah edilme imkânına sahip arazi,
-1.042.400 hektar yaylak ve otlak,	-430.000 hektar orman,
-Voşmgir ve Alagül barajları,	-Gürgân’da Radyo Üretim Merkezi,
-72 tarım ürünü çeşidine sahiptir. Tarım ve bağ-bahçe ürünlerinin yıllık miktarı 2 milyon tondur.	-Taş kömürü, teknik malzeme üretiminde kullanılan ateşe dayanıklı toprak/ kil, boksit, kireç taşı ve tuz,
-Kesimlik kümes hayvanı, yUmurta ve civciv miktarı, günlük 11 milyon kıtadır.	-Balık avlama sahası ve dalyanlarında yıllık 35 milyon dolarlık kaliteli havyar üretilmektedir. Gülistan’da üretilen havyar miktarı, İran’ın üretiminin yarısına eşittir.
-Stratejik tarım ürünlerinden pamuk, yağlı tohumlar ve tütün üretiminde ülkede ilk sırada, buğday ve arpa üretiminde üçüncü sırada yer almaktadır.	-Gürgân’da Fahreddin Es’ad Gürgânî Kültür Evi ve Salonu,
-Yıllık 1 milyon 800 bin m²’ye karşılık gelen 150 bin adet halı üretimi,	-Ülkeyi kuzeyden güneye bağlayan Bender- Türkmen limanı ve Gürgân demiryolu,
-Hazar denizi, Kümbed-i Kavus ‘un kuzeyi ve GümîŞan/ Gümüştepe’daki petrol ve doğalgaz yatakları,	-Bender-Türkmen ve Kurtkûy’un kuzeyinden geçen Türkmenistan-Avrupa Gaz Boru Hattı,
-Çırçır, un, yağ, neopan fabrikaları ve pastörize süt ve süt ürünleri imalathaneleri,	-AkKale, Bender-Türkmen, Bender-i Gez, ve Künbed-i Kavus sanayi şehirleri, BeNaver, Akçalı ve Doğu-Gez sanayi bölgeleri,
-Gürgân Üniversitesi bünyesindeki Ziraat ve Doğal Kaynaklar Fakültesi, Tıp Fakültesi, Hemşirelik ve Çocuk Bakımı Yüksek Okulu, Gürgân Dânişgâh-ı azad/ Gürgân Açık Öğretim Üniversitesi, Bender-Türkmen ve Künbed’te Peyâm-ı Nur Üniversitesi, Künbed’te Tarım Yüksek Okulu, Gürgân ve Künbed’te Kültür merkezleri,	-Sünni ve Şii akide çerçevesinde eğitim veren okul ve medreseler; Sünniler için “Neved u Yek Medrese-i ULum-u Dinî Ehl-i Tesennün”, Şialar için “Çahar Hovza-i İlmiyye Ehl-i Teşeyyü’”.
-Her sene yaklaşık iki milyon insanın ziyaret ettiği turizm merkezlerinden; eski eserler, tarihi binalar, Türkmen el sanatı ürünleri, giyim-kuşam vb. etnografik eserlerin sergilendiği müze ve geleneksel yaşam merkezleri, ziyaretgâh ve türbeler, dünyada altıncı sırada yer alan doğal vahşi yaşam alanı/ millî park, restoranlar, Şirabad Şelalesi, Aşurâde (Aşur ada), nehir güzergâhındaki büyük göl oluşumlarından; Acıgöl, Alagöl, Almagöl ve Hazar denizi sahili ve spor merkezleri.