Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı
TÜRKMENÇAY MUKAVELESİ/ ANTLAŞMASI
Yüklə 9,25 Mb.
|
| TÜRKMENÇAY MUKAVELESİ/ ANTLAŞMASI
10 Şubat 1828 Türkmençay Mukavelesi (عهدنامه تركمنچاى, Түркмәнчайский Договор) Rusya İmparatorluğu ile Kacar Türk İmparatorluğu arasında 21 Şubat 1828 tarihinde imzalanmış bir barış antlaşmasıdır. Kacar İmparatorluğu’nun Rusya karşısında yenilgisiyle sonuçlanan 1826-1828 Rus-İran Savaşı’ndan sonra imzalanmış olan bu antlaşma uyarınca Revan Hanlığı, Nahçıvan Hanlığı ve Talış Hanlığı Rusya’ya verilmiş, Aras nehrinin iki devlet arasındaki müşterek sınır oluşturmasına karar verilmiştir. Türkmençay antlaşması, Gülistan antlaşmasıyla birlikte İran’ın imzaladığı en kötü hezimetlerden biri olarak tarihe geçmiştir. Azerbaycan topraklarının kuzey ve güney olarak ikiye bölünmesinin nedenlerinin anlaşılabilmesi için Türk Safevi hanedanının çöküş tarihi olan 1722 (Şah Hüseyin’in Afgan isyancılar tarafından yenilmesi) ile Türk Kacar hanedanının iktidara geldiği 1796 yılları arasında hüküm süren Afşar hanedanı ve Zendlilerin hükümet dönemleri oldukça önemlidir. Kacar hanedanının hükümranlığı, Ruslarla ve bilahare İngilizlerle mücadele ve Azerbaycan’ın ikiye bölünmesi dönemidir. Bu Türkmen hanedanın sonu olan 1925 tarihi, aynı zamanda İran Türklüğü için zor günlerin başlangıç tarihidir de. “İran İslam Cumhuriyeti Dinî Lideri Ayetullah Seyyid Ali Hameneî, Türkmençay Antlaşması’nın yıl dönümü münasebetiyle yaptığı açıklamada; Antlaşmanın İran millî çıkarlarına ters düştüğünü belirterek, şunları söylüyordu: ‘Tahminen 180 yıl önce, ülke topraklarının bir bölümü, şahların beceriksizliği yüzünden İran’dan ayrıldı. Bu halkların değil, şahların yenilgisiydi. Alçaltıcı Gülistan ve Türkmençay Antlaşmaları ile ülkemizin büyük kısmı elimizden çıkmıştır’ ”. (Yasin Aslan, Baltanın Sapı Bizden, s.134) Ancak, Seyyid Ali Hameneî’nin bu düşüncesine Azerbaycan aydınları katılmıyor. Fuad Aliyev ve Mirabdulla Aliyev; “İran, yenilmiş olsa da toprak yitirmedi. Aksine Güney Azerbaycan’ı elde etti. Azerbaycan’ın kuzey topraklarına Rusya sahip oldu. Bu savaşlar sonucunda kaybeden sadece Azerbaycan halkı oldu -Bağımsızlığını, hem de uzun süreyle”. (F.Aliyev-M.Aliyev, Nahçıvan Hanlığı, s. 106) Görüldüğü gibi Türkmençay Antlaşması’ndan esas zarar gören Azerbaycan ve Azerbaycan Türkleri’nin millî çıkarları olmuştur. Azerbaycan ve Azerbaycanlılar, halkını ve topraklarını kaybetmiştir. Fuad Aliyev ve Mirabdulla Aliyev’in dediği gibi, İran Güney Azerbaycan’ı elde ederek bu savaştan kârlı çıkmıştır. Objektif olarak baktığımızda Safeviler, Afşarlar ve Kacarlar, Farsların değil, Azerbaycan Türkleri’nin şahları değil mi? Güney Kafkasya’da, 1747-1844 yılları arasında fiilen bağımsız olan Türk Hanlıkları, Afşar ve Kacar hanedanları döneminde egemenlikleri altına alınmaya çalışılmış, büyük ölçüde başarılmışdır da. Ancak bu Türk hanlıklarından Bakü Hanlığı, Şirvan Hanlığı, Derbend Hanlığı, Karabağ Hanlığı, Gence Hanlığı, Şeki Hanlığı, Kuba Hanlığı ve Talış Hanlığı (bir kısmı) 1813 Gülistan Antlaşmasıyla Rus egemenliğine geçmiştir. Geri kalan Talış Hanlığı (tamamı), Nahçıvan Hanlığı ve Revan Hanlığı 1828 tarihinde ilhak edilmiştir. Güney Azerbaycan’daki Tebriz Hanlığı, Urumiye Hanlığı, Hoy Hanlığı, Erdebil Hanlığı, Makû Hanlığı, Merağa Hanlığı ve Karadağ Hanlığı toprakları İran yönetimine geçmiştir. Çarlık Rusyası, İran’ı antlaşmaya mecbur etmek için Ocak 1827 tarihinde orduyu Karadağ’ın merkezi Eher’e sevkederek ele geçirdi. Kışın ortasında General Madatov, “Muhasara döneminde çekilen sıkıntıyı gidersin diye Karabağ ve Şirvan birliklerini sevkedip Mişgin ve Eher’i talan etmeye gitti. Mişgin Vilayetini soyup soğana çevirdiler”. (Mirza Yusuf Nersesov) Nisan ayında Rus ordusunun Karabağ birliği, Huda-Aferin köprüsünü ele geçirmek amacıyla savaşıyordu. Birliklerin bir bölümünü Ağzıböyük geçidi üzerinden İrevan’a getirdi. Bu sırada Yermolov’un görevden alınması, General Madatov’u da yerinden oynattı. Graf/ Baron İvan Paskeviç onu Huda-Aferin köprüsü üzerinden götürüp Knyaz Abhazov ile yer değiştirdi. Bu yer değiştirmenin sebEbi, Madatov’un “Mişgin harekâtına” müsaadesiz gitmesi değildi. Paskeviç, kendisi de Karadağ Vilayetine benzer şekilde soygun için gitmişti. Sebep, yerli ahalinin, han ve beylerin Yermolov-Madatov “siyasetine” kesinlikle rıza göstermemeleri ve isyan etmeleriydi. Çar hükümeti, bu deyişimle aynı zamanda ordusunun üzerindeki “Trans-Kafkas işini” hafifletmeyi amaçlamıştı. 20 Nisan 1827 tarihinde Huda-Aferin köprüsü tutuldu. Önemli bir güç Eçmiadzin/ Eçmiyazin’e gelerek İrevan’a doğru ilerledi. İrevan’ın iki aylık muhasarası gene uğursuz oldu. 28 İyun/ Haziran’da Nahçıvan kalesi çatışmasız ele geçirildi. Rus birlikleri, stratejik değeri olan Abbasabad kalesine yaklaştı. Abbas Mirza, 16 bin kişilik ordusuyla kale garnizonunun yardımına geldiyse de, kale düştü. Ağustos ayında Alagöz’ün eteklerinde, Aştarak ve Uşagan köyleri yakınlarında gerçekleşen çatışmalarda Ruslar üstün geldiler. Sonra SerDarabad düşdü. İrevan kalesinin muhasarası 26 Eylül’de başladı. Paskeyeviç şöyle yazıyordu: “İrevan Hanlığı/ İrevan Vilayetinde 10 bin Azerbaycan Türkü ve sadece 3 bin Ermeni ailesi yaşamaktaydı”. 01 Ekim’de gün kararmaya yakın kanlı çatışmalardan sonra İrevan kalesi ele geçirildi. I.Nikolay’ın fermanı ile “Glinyany qorşok/ Kilden yapılmış küp” adını verdiği İrevan kalesine Graf Paskeviç’in adı verildi. Paskeviç’in Güney Azerbaycan’a girilmesini yasaklamasına rağmen Rus birliklerinin komutanı Aristov, 02 Ekim’de Merend’i ele geçirip, Tebriz’e doğru ilerledi. Tebriz’de Şah Garnizonu’nun komutanı Allahyar Han, savunmaya hazırlandı. Ancak Tebriz’in ruhani lideri Ağa Mir Fettah, Rusların tarafına geçerek, şehir halkını peşinden sürükledi. 13 Ekim’de Rus birliği Tebriz’e girdi. M.N.Pokrovsky, Güney Azerbaycan halkının da Rus birliklerine “şiddetli direniş” gösterdiğini yazmıştır. Tebrizli bazı din adamları, Kacar şahlarının Safevi tahtını kanunsuz olarak ele geçirdiklerini söylemekteydiler. -Bu din adamları muhakkak art niyetliydi. Safevi iktidarını Kacar hanedanı sonlandırmadı. Safevi iktidarı ile Kacar iktidarı arasında yarım asırlık bir süre vardır. Bu süre içerisinde Efagâne/ Hûtekî/ Afgan, Afşar ve Zend hanedanları tahta oturdu. -Aklı başında kimse çıkıp da mollalara; “Yalan söylüyorsunuz!” diyemedi. Kacarlar, Zendlileri yenip tahta oturduğu zaman ortada Safevi hanedanı diye bir şey yoktu. Rus Başkomutanı İvan Paskeviç, Yermolov’un sebep olduğu yanlış uygulamalardan uzak durmaya çalıştı. Halkı ve yerli yöneticileri huzursuz etmemeye gayret ediyordu. İran’da Batı yanlısı yenilikçilerin öncüsü Abbas Miza’nın merkezileştirme siyaseti, Güney Azerbaycan hanlarını Rusya’ya bağlanmaya doğru sürüklemekteydi. Bütün bunlar Rus birliklerinin ilerlemesini kolaylaştırdı. Tebriz’in düşmesinden sonra Tahran yolunda bir engel kalmadı. Gelecek sulh antlaşmasının başlıca iddiaları, artık 16 Eylül 1826 tarihinde Rusya’nın bir beyannamesinde belirtilmişti. Yermolov ve Menşikov’un bir ay sonra Rusya Dışişleri Bakanı Graf K.V.Nesselrode’ye sundukları yazılı teklifleri de dikkate alınarak barış ve ticaret antlaşmasının lâyihası hazırlanmıştı. Yapılacak antlaşmanın şartları hakkında Çar’ın fermanı 24 Mayıs 1827 tarihinde Calaloğlu yakınındaki Rus ordugâhına ulaştı. Garaziyaeddin görüşmelerinde A.S.Qriboyedov, İran memurlarının “düşüncelerini etkilemek amacıyla” şöyle haber gönderdi: “Biz ilerleyip, Azerbaycan’ı ele geçirerek bu geniş Vilayetin bağımsız olmasını sağlayacağız”. 06 Kasım’da Dehhargan’da görüşmeler yeniden başladı. Tazminat meselesi konusunda bazı ciddi itirazlar nedeniyle 07 Ocak’ta görüşmeler kesildi. Ruslar, “Azerbaycan’ın bağımsızlığını sağlayacağız” ifadesindeki ciddiyeti vurgulamak ve İran’ı antlaşma masasına oturtabilmek için ileri harekât başlattı. 28 Ocak’ta Urumiye, 08 Şubat’ta Erdebil ele geçirildi. Mukavelenin akti hız kazandı. Şubat’ın 09’unu 10’una bağlayan gece Tebriz’e bağlı Miyane ilçesinin kuzeybatısında yer alan Türkmençay köyünde imzalandı. Türkmençay Antlaşması, XVI maddeden ibarettir. Gülistan Antlaşması’nın bazı maddelerinin mazmunu bu antlaşmada korunmuş, tazminat ve sâir konular hakkında yeni maddeler eklenmiştir. Birinci madde ile taraflar arasında ebedî barış ilan edildi. Mukavele, İrevan ve Nahçıvan hanlıklarının Rusya’ya geçtiğini (III.madde) kesinleştirmekte, sınırları ayırmakta (IV.madde), ayrıca İran’ın Rusya’ya 20 milyon gümüş ruble tazminat ödeyeceğini belirtmektedir (II.madde). Abbas Mirza’nın veliahd olarak tanınmasına ayrıca yer verildi (VII.madde). Hazar denizinde sadece Rusya’nın donanma bulundurma hakkı tasdik edildi (VIII.madde). X. madde ticaret ataşeliklerinin/ konsolosluklarının açılmasından, XI. madde karşılıklı olarak savaş nedeniyle yarım kalmış işlere yeniden başlanmasından bahsetmektedir. XII, XIV ve XV. maddelerde iki ülke arasında ahalinin geliş gidişi ve diğer meselelere yer verilmektedir. XV. madde Ermenilerin İran’dan Güney Kafkasya’ya göçürülmesi (tarafların rızası ile), sonuncu madde ise, barış hakkında gereken yerlere bilgi verilmesi hakkındadır. Rusya, antlaşmayı 20 Mart 1828, İran 03 Temmuz 1828’de onaylamıştır. Mukavele, on altı maddeden ibarettir. Türkmençay Mukavelesi, XIX. yüzyılda İran’ın İngiltere, Fransa, Rusya ve Türkiye ile aktettiği antlaşmalar içerisinde en ağırıydı. Rusya, işgal politikasını sürdürmeye niyetliydi. Kafkasya’nın Karadeniz sahillerini ele geçirmeye başladı. 1802-1827 yılları arasında Karadeniz limanlarından ihracatını %3.5’ten %30.4’e çıkarmıştı. Kuzey Kafkasya ve Gürcistan’ın kuzeybatısını stratejik nedenlerle ele geçirmek istiyordu. Nisan ayında Osmanlılara savaş ilan etti. Muharebeler Kafkasya ve Balkanlarda cereyan etti. Eylül 1829 tarihinde Edirne Antlaşması imzalandı. Böylece Rusya, Güney Kafkasya’nın işgalinin Türkler tarafından hukuken kabulüne Nail oldu. Türkmençay Antlaşması ile ilgili bir şehir efsanesi anlatılır. Güya Türkmeçay Antlaşması 99 yıllığına akdedilmiştir. Bu süre Muhammed Rıza Şah zamanında dolmaktadır. Muhammed Rıza Şah, sürenin dolması nedeniyle Ruslara verilen Revan Hanlığı, Nahçıvan Hanlığı ve Talış Hanlığı topraklarını nota ile SSCB’den geri ister. Rusya’dan cevap gelir: Bu süre dün doldu. Eğer bu notayı dün gönderseydiniz, Türkmençay Antlaşması ile sizden aldığımız toprakları iade ederdik. Şehir efsanesini anlatanların, antlaşma metninde böyle bir maddenin olup olmadığından haberleri olmadığı gibi, 1828 tarihi ile 99’u topladıkları zaman hangi tarihin ortaya çıkacağından da Bihaberler. O tarihte Muhammed Rıza Şah mı, yoksa babası Rıza Han mı tahtta oturuyordu? Bu tür şehir efsaneleri her ülkede anlatılır. İnananları da oldukça fazladır.
27.830 km² lik bir alana sahip olan Erivan Guberniyası (Эриванская Губерния/ Erivanskaya Guberniya), 1850’de kurulmuştur. 1897’de yapılan nüfus sayımına göre Erivan Guberniyası’nın nüfusu 829.556 kişi olup, nüfusun %56’sı Ermeni, %37.5’i Azerbaycan Türkü, %5.5’i Kürt, %0.6’sı Rus etnik gruplarından ibaretti. 1917 Devrimi’nden sonra Rus Çarlığı’nın çöküşü üzerine kurulan Transkafkasya Federasyonu, 26 Mayıs 1918’de üç cumhuriyete bölündü. 28 Mayıs 1918’de Erivan’da Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti ilan edildi. İkibuçuk yıl süren bağımsızlığı sırasında ekonomik, askerî ve siyasi krizle sarsılan cumhuriyet, 1920 Kasım ayında Sovyet ordusunun işgaline uğradı ve bağımsızlığını kaybetti. 02 Aralık 1920’de Ermenistan Sosyalist Cumhuriyeti adıyla Sovyetler Birliği’ne katıldı. Sovyetler Birliği’nin dağılması üzerine 23 Ağustos 1991’de bağımsızlığını ilan etti. Azerbaycan’a saldırarak, Dağlık Karabağ, Laçin Koridoru vd. Azerbaycan topraklarını işgal etti. Etnik temizlik harekâtına girişerek, hem Ermenistan’da, hem de işgal ettiği topraklarda tek bir Türk bırakmadı. Ermenistan ve işgal altındaki Azerbaycan topraklarındaki Türkler katliama tabi tutuldular. Kurtulabilenler de kaçkın oldular. Ermenistan topraklarında bulunan ve yönetim hakkı Azerbaycan’a ait idari çok sayıdaki bölgelerden(Anklav/ Enclave) ses seda çıkmadı. İşte Batı Azerbaycan topraklarında Türkmençay Antlaşması’nın ardından kurulan yapay sözde Ermenistan’ın hikâyesi budur. Bu hikâye bilinmeden Ermeniler ve Sözde Ermeni Soykırımı konusunda fikir beyan etmek doğru değildir. 29.800 km² yüzölçümüne sahip olan Ermenistan’nın 2011 yılındaki nüfusu 3.262.000’dir. (Hayots Achkhar gazetesi) 1990 yılında 2.101.000, 2008’de ise 3.230.000 nüfusa sahip olan Ermenistan’da bugün hiç Türk bulunmamaktadır. 1990 yılında Türklerin nüfusu 155.000 idi. Halen Ermenistan’da Ermenilerin dışında; 40.620 Yezidî, 14.660 Rus, 1.633 Ukraynalı, 1.519 Kürt ve 1.176 Greko-Latin kökenli yaşamaktadır. Deniz bağlantısı bulunmayan Ermenistan’ın Azerbaycan’a 566 km, Türkiye’ye 268 km, Gürcistan’a 164 km, Nahçıvan’a 221 km, İran’a ise 35 km sınırı bulunmaktadır. TÜRKMENÇAY ANTLAŞMASI METNİ TÜRKMӘNÇAY MÜQAVİLӘSİ I maddә Bütün Rusiya İmperatoru hәzrәtlәri ve İran Şahı hәzrәtlәri arasında onların vәrәsәlәri ve taht-tacın varislәri, onların dövlәtlәri ve qarşılığı surәtdә tәbәәlәri arasında bundan sonra әbәdi sülh, dostluq ve tam razılıq olacaqdır. II maddә
III maddә İran Şahı hәzrәtlәri öz adından vә öz vәrәsәlәri vә varisleri adından Arazın o tayı vә bu tayı üzrә İrәvan Xanlığını ve Naxçıvan Xanlığını Rusiya İmperyasının tam mülkiyyәtinә güzәşt edir. Şah hәzrәtlәri güzәşt nәticәsindә, hәzirki müqavilәnin imzalanmasından sayılmaqla altı aydan gec olmayaraq, yuxarıda adları çәkilәn hәr iki xanlığın idarә edilmәsinә aid olan bütün arxivlәri ve ictimai sәnәdlәri Rusiya rәisliyinә vәrmәyi vә’d edir. IV maddә Müqavilәyә qoşulan yüksәk tәrәflәrin razılığı ile hәr ik dövlet arasında sәrhәdlәr aşağıdaki hüdudda gәrara alınır: sәrhәd xәtti Türkiye torpaqlarının ucundaki kiçik Araratın zirvәsindәn Aralıda düz istiqamәtә әn yaxın nöqtәdәn başlayaraq o dağların zirvәsindәn kәçir; buradan maillik üzrә kiçik Araratın cәnub tәrәfindәn axan Aşağı Qarasu çayının yuxarılarına düşür, sonra sәrxәd xәtti o çayın axarı üzrә Şerur qarşısında onun Araza töküldüyü yәrәdәk dәvam edir; buradan qalanın Arazın sağ sahilindә yәrlәşәn xarici istehkamları yanında yarım ağac, yә’ni 31/2 Rusiya versti eninde bütün istiqamәtlәrdә dövrә haşiyәlәnәcәk ve o әtrafda olan torpaq sahәsi büsbütün mәhz Rusiyaya mәxsus olacaqdır vә bu gündәn sayılmaqla iki ay әrzinde әn yüksek dәqiqliklә ayrılacaqdır. Sәrhәd xәtti, o yәrdәn başlayaraq bir daha o çayın yatağı ile Yәddibulaq bәrәsinәdәk gedir; buradan İran torpaqları Araz çayının yatağı üzrә 3 ağac, yә’ni 21 Rusiya versti uzanacaqdır; sonra sәrhәd Mugan düzü vasitәsilә Bolqarçayadәk, iki kiçicik Adınabazar ve Sarıqamış çaylarının birlәşmәsindәn 3 ağac, yә’ni 21 verst aşağıda olan torpaqlara gedir; sәrhәd buradan Bolqarçayın sol sahili ile yuxarı, adları çәkilәn kiçik Azınabazar ve Sarıqamış çaylarının birlәşmәsinәdәk, sonra Şәrqi Adınabazar çayının sağ sahili üzrә onun yuxarılarınadәk dәvam edir, buradan isә Cikoir yüksәkliyinin zirvәsinәdәk әlә davam edir ki, o yüksәklikdәn Xәzәr dәnizinә tökülen bütün sular Rusiyaya mәxsus olacaqdır, İran tәrәfә axan bütün sular isә İrana mәxsus olacaqdır. Burada iki dövlәt arasındaki sәrhәd dağ zirvәlәrilә müәyyәn edilir; qәrarlaşdırılmışdır ki, onların Xәzәr dәnizinә doğru enişi Rusiyaya mәxsus olmalıdır, o biri yandaki enişi isә İrana mәxsusdur. Sәrhәd Cikoir yüksәkliyi zirvәsindәn, Talışı Әrş dairәsindәn ayıran dağlar üzrә Qәmәrkuhun zirvәsinәdәk kәçir. Suların axarını iki yәrә bölәn dağların başı, yuxarıda Adınabazarın yuxarı axarı ve Cikoir zirvәsi arasındaki sahә haqqında dәyilәn kimi, burada da әlәcә dә sәrhәd hüdudunu tәşkil edәcәkdir. Sonra sәrhәd xәtti suların axarına aid yuxarıda şәrh olunan qaydalara aramsız әmәl etmәklә Qәmәrkuhun zirvәsindәn Zuvand ve Әrş dairәlәrini ayıran dağ silsilәsi üzrә Velgic dairәsinin sәrhәdlerinәdәk uzanacaqdır. Bәlәliklә, adı çәkilәn dağın zirvәsindәn әks tәrәfә yәrlәşәn hissәsi istisna olmaqla Züvand dairәsi Rusiyaya birlәşir. Hәr iki dövlәt arasındaki sәrhәd xәtti su axınının yuxarıda qәyd olunan qaydalarına daima uyğun olaraq, Velgic dairәsi sәrhәdindәn Kloputanın zirvәsi vә Velgic dairәsindәki dağların baş silsilәsi üzrә Astara çayının şimal mәnbәyinәdәk, buradan o çayın yatağı boyu onun Xәzәr dәnizinә töküldüğü yәrәdәk dәvam edәcәk ki, burada da Rusiya torpaqlarını İrandan ayırmalı olan sәrhәd xәtti qurtarır. V maddә İran Şahı hәzrәtlәri Bütün Rusiya İmperatoru hәzrәtlәrinә öz samimi dostluğuna sübut olmaq, bu madde ilә hәm öz adından hәm dә öz vәrәsәlәri ve İran taxt-tacının varislәri adından, yuxarıda göstәrilәn sәrhәd xәtti arasında, Qafkaz sıra dağları vә Xәzәr dәnizi arasında yәrlәşәn bütün torpaqların vә bütün adaların, bununla berabәr hәmin mәmlәkәtlәrdә yaşayan bütün köçәri vә başqa xalqların әbәdi zamanadәk Rusiya imperyasına mәxsus olduğunu tәntәnә ilә tanıyır. VI maddә İran Şahı hәzrәtlәri hәr iki dövlәt arasında yaranmış savaş ile Rusiya imperyasına vurulmuş xәyli ziyana, hәmçinin Rusiya tәbәәlәrinin düçar olduğu qurbanlara ve itkiyә hörmәt alamәti olaraq, onların әvәzini pul tazminatı ile ödәmәyi öhdәsinә götürür. Müqavilәyә qoşulan hәr iki yüksәk tәrәf o mükafatın mәblәğini on kurur tümәn raicә, ya iyirmi milyon gümüş manat qәrarlaşdırmışdır, onun vaxtı, ödәniş qaydası ve tә’minatı sözbәsöz hazırkı Traktata daxil edilә bilәcәk qüvvәyә malik olan xüsusi müqavilәdә qәrarlaşdırılmışdır. VII maddә İran Şahı hәzrәtlәri öz Ә’lahәzrәt oğlu Şahzadә Abbas Mirzәni öz vәrәsәsi ve taxt- tacın varisi tә’yin etmәk iltifatında bulunan kimi, Bütün Rusiya İmperatoru hazrәtlәri İran Şahı hazrәtlәrinә öz dostluq münasibәtlәrini vә bu varislik qaydasının tәsdiqinә kömәk etmәk arzusunu açıq-aşkar sübut etmәkdәn ötrü bundan sonra Abbas Mirzә hәzrәtlәrinin simasında İran taxt-tacının vәrәsәsi vә varisini, onun taxta çıxmasından sonra isә onu o dövlәtin qanuni hökmdarı hәsab etmәyi öhdәsinә götürür. VIII maddә Rusiya tacir gәmileri, әvvәlki qayda üzrә, Xәzәr dәnizindә vә onun sahillәri boyunca azad üzmәk bununla bәrabәr onlara yaxınlaşmaq hüququna malikdir; gәmi qәzası hallarında İranda onlara hәr cür kömek edilmәlidir. Bu üsulla İran ticarәt gәmilerinә dә Xәzәr dәnizindә әvvәlki qayda ilә üzmәk ve Rusiya sahillerinә yan almaq hüququ verilir ki, orada gәmi qәzası hallarında onlara qarşılığı sürәtdә hәr cür vәsaitlә kömek göstәrilmәlidir. Hәrbi gәmilәrә gәldikdә isә, qәdimdә olduğu kimi, yalnız Rusiya hәrbi bayrağı altında olan hәrbi gәmilәr Xәzәr dәnizindә üzә bilәr; bu sәbәbdәn dә әvvәlki müstәsna hüquq indi dә onlara verilir vә tәsdiq edilir ki, Rusiyadan başqa hәç bir dövlәtin Xәzәr dәnizindә hәrbi gәmileri ola bilmәz. IX maddә Bütün Rusiya İmperatoru hәzrәtlәri ve İran Şahı hәzrәtlәri hәr vasıtә ilә onlar arasında bu qәdәr xoşbәxtliklә bәrpa olunmuş sülh ve dostluğu bәrqәrar etmәyi arzulayaraq, müvәqqәti tapşırıqların icrası vә ya daimi qalmaq üçün bu vә ya o biri dövlәtә göndәrilәn yüksәk sarayların (hökümәtlerin-Red.) sәfirlәrinin, nazirlәrinin vә işlәr müvәkkillәrinin, onların dәrәcәsinә, razılığa gәlәn yüksәk tәrәflәrin şәrәfinә, onları birlәşdirәn sәmimi dostluğa vә yәrli adәtlәrә uyğun olaraq, ehtiramla vә (hәr birinin) ayrılıqda gәbul edilmәsini qarşılıqlı surәtdә rәva bilirlәr. Xüsusi protokol ilә bu vә ya o biri tәrәfin әmәl etmәsi üçün bu mәzmunda mәrasim qәrarlaşdırılacaqdır. X maddә Bütün Rusiya İmperatoru hәzrәtleri vә İran Şahı hәzrәtlәri hәr iki dövlәt arasında ticarәt әlagәlәrinin bәrpa olunmasını ve gәnişlәnmәsini sülhun bәrgәrar olmasının әn başlıca xәyirxax nәticәlәrindәn biri saydıqları üçün, tam qarşılığı razılıq әsasında hökm vәrdilәr ki, ticarәtә hamilik edilmәsinә ve qarşılıqlı sürәtdә tәbәәlәrin tehlükәsizliyinә aid olan bütün sәrancamlar sәadәtlә yoluna goyulsun ve onlar onu qarşılıqlı surәtdә müvәkkillәr tәrәfindәn bağlanacaq bu sülh müqavilәsinin әyni güclü hissәsi sayılmalı olan vә ona әlavә edilәn ayrıca Akt ilә izah etsinlәr, İran Şahı hәzrәtlәri, qabaqlar olduğu kimi, Rusiyaya ticarәtin xәyrinә tәlәb olunan hәr yәrә konsullar vә ticarәt agentleri tә’yin etmәk hüququ vәrir vә öhdesinә götürür ki, hәr birinin meiyyәti on nәfәrdәn çox olmayacaq konsul ve agentlәrә hamilik göstәrsin ki, onlar öz rütbәlәrinә vәrilmiş şan-şövkәt ve üstünlüklәrdәn istifadә etsinlәr. Bütün Rusiya İmperatoru hәzrәtlәri öz tәrәfinden İran Şahı hәzrәtlәrinin konsul vә ya ticarәt agentlerinә münasibәtdә tam qarşılıqlığa әmәl etmәyә vә’d verir. İran hökümәtinin Rusiya agentine vә ya konsuluna әsәslı şikayәti olarsa, Rusiya naziri (sәfiri-Red.) vә ya Şah hәzrәtlәri sarayı yanında işlәr müvәkkili ya da onların bilavasitә rәisi öz mülahizәsinә әsasәn günahkarı vәzifәsindәn uzaqlaşdıra ve onu müvәqqәti olaraq diğәr şәxsә hәvalә edәbilәr. XI maddә Qarşılıqlı surәtdә tәbәәlәrin bütün tәlәblәri vә savaş ilә dayandırılmış başqa işlәr sülh bağlandıqdan sonra әdaletlә bәrpa olunacaq vә hәll edilәcәkdir. Qarşılığı surәtdә tәbәәlәrin öz aralarında bu vә ya o biri hökümәtin xәzinәsinә müqavile tәәhhüdlәri dәrhal vә tamamilә tә’min edilmәlidir. XII maddә Barışığa gәlәn yüksәk tәrәflәr tәbәәlәrin xәyri üçün özlerinin ümumi razılığı üzrә qarşılıqlı surәtdә qәrara almışdır; onların Arazın hәr iki tәrәfindәn tәrpәnmәyәn әmlaka malik olanlarına üç il vaxt verilmәlidir ki, onlar bu müddәt әrzindә onu azad satsınlar vә dәğişsinlәr. Lakin Bütün Rusiya İmperatoru hәzrәtlәri, ona aidiyyatı olduğuna göre, keçmiş İrevan Sәrdarı Hüseyin Xanı, onun qardaşı Hәsәn Xanı vә kәçmiş Nahçıvan hakimi Kәrim Xanı bu iltifatlı sәrәncamdan kәnar edir. XIII maddә Axırıncı ve bundan qabaqkı savaşın gәdişindә әsir alınmış hәr iki tәrәfin bütün hәrbi әsirleri, bununla bәrabәr hәr iki hökumәtin nә vaxtsa qarşılıqlı әsir düşmüş tәbәәlәri azad edilmәli vә dörd ay әrzindә qaytarılmalıdır; onlar hәyati azuqә vә diğәr tәlabatlarla tә’min edilmәli ve onları qәbul etmәk ve sonraki yaşayış yәrine yollamağa sәrәncam vermәk üçün hәr iki tәrәfdәn ayrılmış komissarlara vermәktәn ötrü Abbasabada göndәrilmelidirlәr. Razılığa gәlәn yüksәk tәrәflәr hәr iki tәrәfdәn әsir düşmüş, lakin olduqları yәrin uzaqlığına vә ya başqa bir sәbәbә vә ya vәziyyәtә göre göndәrilen müddәtә qaytarıla bilmәyәcәk bütün hәrbi әsirlәrә, habәlә Rusiya ve İran tәbәәlәrinә dә bu yolla yanaşacaqlar. Her iki dövlet bәlәlәrinin hәr bir vaxt tәlәb edilmәsindә özünә dәqiq vә qәyri-mәhdud hüquq verir vә öhdәsinә götürür ki, onlar aşkar edildiğindә vә ya onlar haqqında tәlәblәr alındıqda qarşılıqlı surәtdә onları (bir-birinә) qaytarsınlar. XIV maddә Razılığa gәlәn yüksәk tәrәflәrdәn hәç biri axırıncı savaşın başlanmasınadәk vә ya o vaxtı digәrinin tәbәәliyinә kәçmiş olan satqınların vә fәrarilәrin vәrilmәsini tәlәb etmәyәcәkdir. İran hökumatı, bu qaçqınlardan bә’zilәrinin ve onların köhnә hәmvәtәnlәrinin vә ya hakimiyyәti altında olanların arasında qәrәzli әlaqәlәrdәn qarşılıqlı surәtdә baş vәrә bilәcәk zәrәrli nәticәlәrin qarşısını almaq üçün öhdәsinә götürür ki, indi vә ya sonralar Rusiya hökumәtinin adbaad göstәrdiyi adamların Arazla Çara çayının, Urumiyә gölünün, Cakatu çayının ve Qızıl Üzәn çayının Xәzәr dәnizinә töküldüyü yәr arasında yaratdığı hüdutdakı öz topraqlarında olmasını qadağan edәcәkdir. Bütün Rusiya İmperatoru hәzrәtlәri öz tәrәfindәn İran qaçgınlarının Qarabağ ve Naxçıvan Xanlıqlarında ve İrәvan Xanlığının Araz çayının sağ sahilindә yәrlәşәn hissәsindә yurd salmasına vә ya yaşamalarına (hәr hansı) bir qәrarda icazә vәrmәyәcәyini vә’d edir. Lakin özlüyünde aydındır ki, ancaq rәsmi rütbә daşıyan vә ya müәyyәn leyaqet sahibi olan adamlara: şәxsi nümunәlәri, nәsihәt ve gizli әlaqәlәri ilә kәçmişdә onların idarәsindә vә ya hakimiyyәti altında әvvәlki hәmvәtәnlerinә zәrәrli tә’sir göstәrә bilәn xan, bәy ve dini rәislәr vә ya mollalara qarşı bu şәrtin gücü var vә olacaqdır. Ümumiyyәtlә, hәr iki dövlәtin sakinlerinә gәldikdә isә, razılığa gәlәn yüksәk tәrәflәr qәrara alır ki, hәr iki tәrәfin bir dövlәtdәn o birinә kәçmiş ve ya bundan sonra kәçәcәk tәbәәlәri onların kәçdiyi hökumetin icazә vәrdiyi hәr yәrdә yurd sala vә yaşaya biler. XV maddә
XVI maddә Müvәkkiller bu sülh müqavilәsi imzalandıqdan sonra, qarşılıqlı surәtdә tә’xirә salınmadan tә’cili olaraq, hәrbi әmәliyyatların kәsilmәsi haqqında bütün yәrlәrә xәbәr vә lazımi fәrman göndәrmәlidir. Eyni mezmunda iki nüsxәdә tәrtib edilmiş, hәr iki tәrәfin müvәkkillәri tәrәfindәn imzalanmış onların gәrbi möhürleri ilә tәsdiq edilmiş vә qarşılıqlı olaraq bir-birinә vәrilmiş bu sülh müqavilәsi bütün Rusiya İmperatoru hәzrәtlәri ve İran Şahı hәzrәtlәri tәrәfindәn tәsdiq ve ratifikasiya edilmәli ve onların imzaladığı ratifikasiya mәtnlәri tәntәnәli şәkildә hәr iki tәrәfin müvәkkillәri tәrәfindәn dört ay әrzindә vә ya mümkün olduqca daha tәz dәyişdirilmәlidir. Fevral ayının 10-unda İsanın anadan olmasının 1828. ilindә Türkmәnçay kәndinde bağlanmışdır. Әsline qol çәkmişlәr: Rusiya adına İvan Paskeviç, A.Obrezkov İran adına Abbas Mirzә (Azәrbaycan Tarixi, s.618-624; Araz, Yanvar-Mart 1997, s.10-12; Hüseyn Hüseynçî Garaağaç, Nigahi be-Türkmençay, s.147-155; “Nigahi be-Türkmençay/ Türkmençay’a Bakış” isimli kitapta; bu köyde akdedilen antlaşmanın 22 Fevriye/ February 1828/ 05 ŞehRiver 1243 tarihinde akdedildiği berlirtilmektedir) *
Rusya, Güney Kafkasya’da kendine müzahir Hıristiyan devletçikler yaratmak amacıyla uzun, sabırlı ve akıllıca politikalar izlemiştir. Rusya’nın Kafkasya politikasının tahlil edilEbilmesi için Azerbaycan Hanlıkları çerçevesinde Gence, Karabağ, Nahçıvan ve İrevan (Revan) Hanlık tarihlerinin enine boyuna tahlil edilmesi gerekmektedir. Böylece Türk toprağı olan Karabağ ve İrevan’ın Türklerin elinden nasıl kayıp gittiği, uluslararası arenada mağdur gösterilmeye çalışılan ve mağduru oynayan Ermenilerin gerçek niyeti daha iyi anlaşılmış olacaktır. Güney Kafkasya’da Hıristiyan devletçiklerin desteklenmesi ve yaratılması konusunda çalışmalar daha da eskilere dayanmaktadır. Kartli-Kahetiya Çarı II. İrakli’nin Azerbaycan Hanlıklarınca desteklenmesi hususunda Rusya’nın girişimleri oldukça önemlidir. Bu hususların dayanağı Georgiyevsk MukaveleNamesi’dir. Rus İmparatoriçesi II. Katerina’nın Şark Siyaseti’nin takipçisi olan Feld-mareşal Grigori Aleksandroviç Potyomkin (1739-1791) de Kırım’da ve Kafkasya’da Türkler aleyhinde başarılı bir strateji izlemiştir. (Azerbaycan Tarixi, s.600-607, 616-623; Dr.M.Kengerli, “Türkmençay Mukavelesi, 10 Şubat 1828”, Azerbaycan Türk Kültürü Dergisi, Sayı: 319, s.18-27; Yasin Aslan, Baltanın Sapı Bizden, s.133-140; “Qülüstan Müqavilәsi”, Araz, No: 1, s. 81-83; “Türkmәnçay Müqavilәsi”, Araz, No: 1 ‘2’, S. s.10-129; Hüseyn Hüseynçî Garaağaç, Nigahi be-Türkmençay, s.147-155) Yüklə 9,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|