Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı



Yüklə 9,25 Mb.
səhifə9/430
tarix07.01.2022
ölçüsü9,25 Mb.
#82928
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   430
İlhanlar

Yıl(H/K)

Yıl(Miladî)

Cengiz Han

603-624

1206-1227

Ögeday/ Oktay Kaan

624-639

1227-1242

Turakina Hatun

639-644

1242-1246

Kuyuk Kaan

644-646

1246-1248

Mengü Kaan

646-655

1248-1257

Kubilây Kaan

655-693

1257-1294

*


İran İlhanları


İlhanlar

Unvan

Yıl(H/K)

Yıl(Miladî)


Hülagû Kaan

-

654-663

1256-1265

Abaka Kaan

-

663-680

1265-1281

Teküdar

Ahmed

680-683

1281-1284

Argun

-

683-690

1284-1291

Keyhatu

İrincin Turci

690-694

1291-1295

Baydu

-

694-694

1295-1295

Gazan Han

Mahmud

694-703

1295-1304

Olcaytu

Muhammed Hudabende

703-716

1304-1316

Ebu Saîd

Bahadır Han

716-736

1316-1336

Arpa

-

736-736

1336-1336

Musa

-

736-736

1336-1336

Muhammed

-







Rakip İlhanlar:

-







Muhammed

-

736-738

1336-1338

Toğa Timur

-

739-752

1338-1351

Cihan Timur

-

739-741

1339-1340

Satı Beg

-

739-740

1339-1340

Süleyman

-

740-745

1340-1344

Enuşirvan

-

745-756

1344-1355

*
Moğollar ile Harezmşahlar arasındaki anlaşmazlık nedeniyle, Cengiz Han güçlü bir orduyla harekete geçti (H.616/ 1220). Önce Otrar, Sığnak ve Hocend, ardından Buhara ve Semerkand gibi önemli Maveraünnehir şehirleri Moğolların eline geçti. Harezmşah Muhammed, kaçarak Horasan üzerinden Irak- Acem’e gitti; Mazenderan’a ve Hazar denizindeki Abeskûn adasına sığındı. Kısa bir süre sonra burada öldü. Büyük oğlu Celaleddin, yaklaşık on yıl boyunca Kuzey Hindistan, Irak-ı Acem ve Azerbaycan’da mücadeleye devam ettiyse de çabaları Moğolları durdurmaya yetmedi. Moğollar, Cebe ve Sübütey kumandasında askerî harekâtın ardından Horasan üzerinden Irak-ı Acem ve Azerbaycan’a girdiler. Celaleddin Harezmşah’ın son önemli direnişi, Hicri 625/1228 yılında Isfahan önlerinde kırıldı. Moğollar, kendi hâkimiyetlerini tanıyan Fars Atabegliği yönetimindeki Güney İran dışında bütün Orta ve Batı İran’ı işgal ettiler. Ögeday/ Oktay Kaan zamanında İran ve Azerbaycan’daki Moğol hâkimiyeti daha da güçlendi.

Mengü Han, tahta çıkınca kardeşi Kubilay’ı Çin’e gönderirken, diğer kardeşi Hülâgû’yu batı fetihlerini yürütmek üzere ilhan olarak İran’a tayin etti. 1255 yılında Horasan’a giren Hülâgû, ertesi yıl Alamut’u ele geçirerek İsmailî hâkimiyetine, daha sonra Bağdat’a girerek Abbasi hilâfetine (H.656/ 1258) son verdi. Hazar denizinin güney sahilleri hariç bütün İran’da siyasi birliği kurdu. Bugünkü İran, Azerbaycan, Anadolu ve Irak’ın idaresi yaklaşık bir asır boyunca İlhanlı Hâkimiyetinde kaldı.

İlhanlılar, Hülâgû’nun İran’a gelişinden sonra bürokratik ve idari alanda yavaş yavaş İran geleneklerini benimsediler. Bu durum, Gazan/ ĞâZan Han’ın İslamı kabulü, sosyal, idari ve ekonomik sahalarda yaptığı reformlarla daha da hız kazandı. Doğudaki Büyük Han Kubilây’ın ölümünden (H.693/ 1294) sonra, artık akrabalık derecesi oldukça zayıflayan amcazadeleriyle tabiiyet bağlarını koparan Gazan Han, İran’da bozkır geleneklerine, İslami ve İrani temellere dayanan bir devlet kurmak istedi. Ancak erken ölümü, bu reformların başarısını azalttı. Onun ölümünün üzerinden yarım asır bile geçmeden İran’da Moğol hâkimiyeti sona erdi. Kısa sürmesine rağmen İlhanlı hâkimiyeti İran’da önemli izler bırakdı. Moğol harekâtı sırasında başta Horasan şehirleri şehri olmak üzere önemli yerleşim merkezleri zarar gördü. Moğol istilasının ortaya çıkardığı karanlık tablonun, toplumda kendine güvensizlik ve dünyevi hayattan kaçış şeklinde tezahür ettiği yönündeki yorumlar kitaplarda yer aldı. İran’da, genel olarak bütün Orta Doğu’da dinî-tasavvufi hareketlerin güçlenip gelişmesi -sanki eskiden böyle değilmiş gibi- Moğol ilerleyişine bağlandı. Bununla birlikte İlhanlı idaresi, ilk yarım asırda istila döneminin olumsuzluklarının atlatılmasından sonra İran’da olumlu izler bıraktı. İlhanlı hâkimiyetinin merkezi olan Azerbaycan’da Gazan Han devrinde UCan ve Şenb-i ĞâZan, Olcaytu zamanında Sultaniye gibi yeni yerleşim merkezleri kuruldu. Tebriz, Merağa ve Bağdat gibi büyük şehirlerde önemli imar faaliyetleri yürütüldü.

İlhanlı Devleti’nin siyasi birliğinin sona ermesinin ardından İran’da hâkimiyet birtakım küçük hanedanlar arasında paylaşıldı. İlhanlıların nüfuzlu kumandanı Emir Çoban’ın torunu ve Timurtaş’ın oğlu Şeyh Hasan, Ebu Said Bahadır Han’ın Hicri 736/ 1336’da ölümünden sonra çıkan taht mücadelesinde Azerbaycan’ın idaresini ele geçirdi ve burada Çobanoğulları hâkimiyetini kurdu. Şeyh Hasan’ın Hicri 744/ 1344’de katlinin ardından kardeşi Melik Eşref önce EnuŞirvan adına, Hicri 745/ 1344 yılından sonra da kendi adına idareyi ele geçirdi. Bir ara gücünü Irak-ı Acem’e kadar yaymaya muvaffak oldu. Melik Eşref’in Hicri 758/ 1357’de ölümüyle Çobanoğulları hâkimiyeti sona erdi. (Osman Gazi Özgüdenli, İA, “İran” maddesi ‘Fetihten Safevilere Kadar’, s.398; Servân/ Yüzbaşı Ahmed KEyvanpur, Tarih-i Umumî Azerbaycan, s.23-24; J.H.Kramers, İslam Ansiklopedisi, MEB, “İran” maddesi, Tarihî ve Etnografik Bakış, , s.1013-1030)



*


SerbeDaran



Yüklə 9,25 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   430




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin