Kaynak
|
Yıl/ (Şemsi/ Miladî)
|
Nüfus (Hane)
|
Mirza İbrahim
|
1220/ 1841
|
2.550
|
Lady Sheil
|
1230/ 1851
|
10.000
|
Melikonov
|
1239/ 1860
|
2.550
|
ArminiusVámbéry
|
1243/ 1864
|
12.000
|
Nüfus-u Esterabad broşürü
|
1257/ 1878
|
25.000
|
Rus F.Bakulin
|
1260/ 1881
|
4.000
|
Sir Persy Sykes
|
1281/ 1902
|
2.500
|
Muhammed Ali Gurhançı
|
1287/ 1908
|
2.050
|
H.L.Rabino
|
1289/ 1910
|
2.000
|
Bibi Rabia Lokaşova
|
XX. yy.başı
|
4.000
|
Ahmed İhtisAbiyân
|
1315/ 1936
|
30.000
|
Henry Field
|
1317/ 1938
|
2.000
|
General Rezm-ârâ
|
1320/ 1941
|
25.000
|
(SeferName-i Esterabad, Hâtırât-ı Lady Sheil; SeferName-i Melikonov; Seyâhât-ı Derviş-i Durûğayn; GürgânName; SeferName-i Sykes; SeferName-i Mazenderan ve Esterabad; Türkmenhâ-yı İran; Coğrafyâ-yı Nizamî İran)
Göklen İli Aşiretleri:
“Sovlet-i Nizam” unvanlı Muhammed Ali Gurhançı, Ş. 1287/ 1908 tarihinde kaleme aldığı “Nuhbe-i Kâmrânî” isimli kitabında, Göklen ili aşiretleri hakkında şu isim listesini vermektedir: -Yangak, -Sıngırık, -Çakır, -Begdili, -Ayderviş, -Acın, -Kancık, -Kırık, -Bayındır, -Tömek Kayı, -Karabalhan/ Karabalkan, -Erleklu/ Erlekli, -Darı -Boggaca. (GürgânName, s.126)
A.Wámbéry, 1864 yılında Göklen ilini on aşiret olarak vermiş, aşiretlerin tire/ cemaatlerini saymıştır. (Seyâhât-ı Derviş-i Durûğayn, s.375-376)
|
İran Aşiret İşleri Örgütü (Sazman-ı Umur-u Aşayir), 1981 Tarihli Çalışmasında Göklen/ Gökleñ İlini 48 Tire/ Cemaat Olarak Göstermiştir
|
Biniyaz
|
Niyaz/ Niyazi
|
Erkekli
|
Kuçuk
|
İgdirli
|
İgdir
|
Çovdur/ Çavdır
|
PakZad-Âfî
|
Urşukçu
|
İgdir-Atabay
|
Sûdmend
|
Rahmanzade
|
Bayır-Muça
|
Mämed-Alık
|
Kacızade
|
Gürgânlı-Zuhî
|
Ataverdi
|
Seydî/ Seyidli
|
Aşurlu
|
Şükrü
|
İzedi
|
Tahta-Meneş
|
Hacılı-Düyeci/ Deveci
|
Amanı
|
Çüli/ Çölî
|
Mamedî
|
Ateş-efrûz
|
Arasta
|
Abdal
|
Düyeci/ Deveçi/ Deveci
|
Otamış
|
Maşrık
|
Garavı
|
Düyeci-Nejad
|
Musluhî
|
Yetim-perver
|
Alemî
|
Aran
|
İmir
|
Yalkımış
|
Osmanî
|
Bayramca
|
Uzun-Düyeci/ Deveci
|
Kehen
|
Devlet-Nepes/ Nefes
|
Pehlevan-Düyeci/ Deveci
|
Şereb
|
Yomut
|
Çüli/ Çölî tiresi, Aşkabat’ın mesire yeri olan bir vadiye adını vermiştir. Çüli Vadisi; Aşkabat’ta Vanovsky köyünden Çüli köyüne kadar uzanan vadinin adıdır. Çüli vadisine Uşelya köyünden gidilir. Uşelya-Vanovsky köyleri arasındaki vadiye “Uşelya Vadisi” denir. Aşkabatlıların mesire yerlerindendir.
Yomut İli:
Yomut ili, Türkmen Sahra’nın ovalık kesiminde yaşamaktadır. Yomut bölgesi, kuzeyde Etrek nehrine doğru, batıda Hazar denizi, güneyde Rustak, Ketul ve Findirisk/ Féndirisk, doğuda İlyas Tepe ile çevrilidir.
Yomut adı, Oğurcık’ık oğlu Yomut’tan kaynaklanmaktadır. Yomut Han’ın Ötli- Temir (Bayramşalı) ve Gutlu-Temir (Garacuka) isimli iki oğlu oğlu vardır. Ötli-Temir, Hîve Yomutları’nın; Gutlu-Temir, İran Yomutları’nın atasıdır. (Mecelle-i İranşehr, sayı:6, ss.41)
Yomut İlinin Nüfusu
|
Kaynak
|
Yıl
(Şemsi/ Miladî)
|
Nüfus (Hane)
|
Mirza İbrahim
|
1220/ 1841
|
9.215
|
Melikonov
|
1239/ 1860
|
8.759
|
ArminiusVámbéry
|
1243/ 1864
|
40.000
|
“Nüfus-u Esterabad” broşürü
|
1257/ 1878
|
(kişi)58.200
|
“TafSil-i Ahvâl-i TErakime” kitabı
|
1260/ 1881
|
15.000
|
Colonel Stuart
|
1268/ 1889
|
7.100
|
Bibi Rabia Lokaşova
|
1280/ 1901
|
9.000
|
William Airons
|
1280/ 1901
|
(kişi)60.000
|
Sir Persy Sykes
|
1281/ 1902
|
8.500
|
H.L.Rabino
|
1289/ 1910
|
7.000
|
Ahmed İhtisAbiyân
|
1315/ 1936
|
(kişi)300.000
|
Henry Field
Yedi bin aile Horasan’da, 23 bin aile Mazenderan’da (halen Gülistan BV bölümü)
|
1317/ 1938
|
30.000
|
General Rezm-ârâ
|
1320/ 1941
|
8.400
|
İranabad
|
1339/ 1960
|
7.000
|
William Airons
|
1335-1346/ 1956-1967
|
(kişi)130.000
|
(SeferName-i İran ve Rusiye, s.204-207; Seyâhât-ı Derviş-i Durûğayn, s.379; GürgânName, s.240; PenCah Name-i Tarihî, s.14; Türkmenhâ-yı İran, s.16; Îlât ve Aşayir, s.148; SeferName-i Sykes, s.22; Coğrafyâ-yı Nizamî İran, Gürgân ve Deryâ-yı Hazer, s.25; MerdumşiNaSi İran, s.296; Mecelle-i İranabad, sayı:6, s.4; Ayrıca bkz.→SeferName-i Esterabad, Mazenderan, Gilan, s.57, 154)
Yomut İli Yaylak ve Kışlakları:
Yomutlar, özellikle Caferbay ve Atabaylar, geçimlerini hayvancılıkla temin ettiklerinden taze otlak ve çayırlık bulmak amacıyla göç etmektedir. Kışı Türkmen Sahra’da geçirirler. Bahar’ın sonlarında Balkan yaylalarına doğru harekete geçerler. Kışlakları ile yaylakları arası 10-12 menzildir. Bir günlük yol mesafesinde olan menzillerde geçici alaçık/ çadırlar kurularak gecelenir. Kalıcı çadırlar, son menzil olan yaylaya varıldığında kurulur. Kadınlar yaylada yüksek sanat ve ekonomik değeri olan ipek iplik ve dokuma, halı, seccade, keçe ve değerli işlemeler üretir. Erkekler, hayvancılığın yanı sıra soylu Türkmen taylarını eğitir. At yarışı ve “Çogan” denen oyunla vakit geçirirler. Yaz aylarını yaylada geçirdikten sonra Türkmen Sahra’ya doğru geri dönüş başlar. (Mecmua-i Köç, sayı:1, s.67)
Yomut İli Aşiretleri:
Yomutlar; Caferbay ve Atabay olmak üzere ikiye ayrılır.
Caferbay Aşireti Tire ve Cemaatleri
|
Koca
|
Yılkı
|
Ovnuk-Tomaç
|
Karıncık
|
Ovnuk
|
Bağça
|
Arık
|
Çigitli
|
İri Tomaç
|
Sakar
|
Zayıtlı
|
Tomaç
|
Kazlı-Kör
|
Tekeli
|
Ac
|
Mirzalı/ Mirza-Alı
|
Az-evli
|
Kızıl
|
Vekilli
|
Çugan چوگا ن
|
Kem
|
Kelte
|
Yaralı
|
Mutvac-Türk
|
Salak
|
Nuralı
|
Hacılı
|
Kör
|
|
|
Atabay Aşireti Tire ve Cemaatleri
|
Gañkırma
|
Mämed-Alık
|
Güyz-Mämedli
|
Şid-Mämedli
|
Aşurgerek
|
Ak
|
Kalha
|
Gıyga-Ağa
|
Sahna
|
Sakavı
|
Yelme
|
Pere
|
Suhtı
|
Tana
|
Urbın-Ağa
|
Baylar
|
Düvünçi
|
|
(Mecmua-i Ittılâât ve ÂMar-ı Îlât ve Tavâyif-i AŞayir-i İran, s.136)
Vámbéry’nin yazdığına göre, Türkmenler; -Çovdur, -Esrarı, -Alili, -Kara, -Salur, -Sarık, -Teke, -Göklen ve -Yomut olmak üzere dokuz il/ ulusa ayrılır.
Türkmenlerin il/ ulus yapılanması konusunda en sağlıklı bilgileri tanınmış Türkmen âlimi, Türkmenistan Bilim ve Teknik Yüksek Kurulu Dil ve edebiyat Enstitüsü Terminoloji Bölümü Başkanı Prof.Dr. Soltanşa Ataniyazov (Sultanşah Ataniyazov), “Şecere” adını verdiği kitabında vermiştir. Bu kitap, Kril alfabesiyle Türkçe olarak 1994 yılında Aşkabat’ta Turan Kitabevi’nce basılmıştır. Bunun dışında Türkmenler konusunda birbirinden değerli eserler vermiştir. Görüşmede, “Tamamı saha çalışması olan eserlerimi hazırlarken, görmediğim Türkmen obası kalmadı” demişti.
İran’da, Batı Türkistan’ın doğal uzantısı olan Gülistan, Kuzey Horasan ve Horasan-ı Rezavî bölge valilikleri sınırları içerisinde oturan Türkmenler ile İran’ın diğer yerlerinde oturanlar hakkında çok sayıda kitap ve makale yayınlanmıştır. “Şecere”; il, aşiret, caMaat ve oba adlarının doğru okunması ve yazılmasına kaynaklık yapması bakımından ayrı bir önem taşımaktadır. Ataniyazov, çok sayıda kaynaktan istifade etmekle birlikte, kendi tasniflerini ve saha çalışmalarını açık-seçik vermiştir. Eserlerini, sıkı bir saha çalışması ile desteklemeye özen göstermiş bir ilim adamıdır:
1.Çovdur İl/ Ulusu
|
Hazar denizi ile Aral Gölü arasında yaşarlar. Vámbéry, Çovdurların nüfusunun 12 bin olduğunu kaydetmiştir. Hazar denizinden Köhne-Ürgenç, Boldumsaz, Porsu, Gökcük ve Merv’e kadar olan bölgedeki aşiretleri şunlardır: -Abdal, -İgdir, -Asanlı, -Gara-Çadır, -Bozaçı, -Buruncuk ve -Şıh.
|
2. Esrarı İl/ Ulusu
|
Esrarılar, Ceyhun/ Amuderya’nın sol yakasındaki Çarçöv’den Belh’e kadar olan toprakları yurt edinmişlerdir. 50-60 bin çadıra ulaşmaktadırlar. Ceyhun nehri civarını karargâh tutmuşlardır. Ceyhun nehri kıyısı, “Türkmen suyu sahili/ Leb-i Ab-ı Türkmen/” olarak adlandırılmaktadır. Geçmişte vergiyi Buhara emirine vermekteydiler.
Bu ilin insanları, cesaret sahibi olmalarından ötürü “Esrarı” adı ile anılmıştır.
|
3.Alili İl/ Ulusu
|
Alili ili, Afganistan’da bulunan Andhoy’u yurt tutmuşlardır. Bin çadırdırlar. (Soltanşa Ataniyazov, “Bilig”, s.8,12-22, 26-27)
|
4.Gara İl/ Ulusu
|
Nüfusu oldukça azdır. Merv ile Andhoy arasını vatan tutmuşlardır. Türkmen illerinin gelenek ve göreneklerine sahiptirler. Dikkat çekici gelenekleri bulunmaktadır.
|
5.Salur İl/ Ulusu
|
-Salur/ Salırlar, eski Türkmen illerinden biridir. Arap çapulcularının, Türk illerine saldırılarına cesaretle karşı durmalarıyla ünlüdürler. Sekiz bin çadırdan fazla değillerdir. Araplarla sürdürdükleri savaşta nüfuslarının büyük bölümünü yitirdiler. Araplar yüzünden nerede ise yeryüzünden silineceklerdi.
-Safevi döneminin sonlarında Salırlıların Etek ve Ahal’da oturduklarını görürüz. Nadir Şah’ın öldürülmesinden sonra Horasan’a doğru hareket etmeye başladılar. Salırlar, Feth-Ali Şah’ın saltanı döneminde Tecen nehrine ulaştılar. Saltanat naibi Abbas Mirza Kacar ile müteaddit savaşları oldu. HicRi/ KameRi 1248/ 1832 tarihinde Serahs’a gelmişler, ancak büyük bölümü esir alınmış ve Meşhed’e getirilmiştir. Bu dönemde Meşhed’te bulunan İngiliz Albay Arthur Campbell, olayı şöyle nakletmektedir: “Büyük çoğunluğu kadın ve çocuklardan oluşan Salırlar, Meşhed’e getirildiler. Abbas Mirza’nın emriyle esir pazarında satıldılar. Yolöten ve Pençdeh’te yaşayan Salır ileri gelenleri, Şehzade’ye temsilci göndererek, kadın ve çocuklarının geri verilmesini talep ettiler. Kişi başına 10 Tümen ödeyerek, tamamını geri aldılar. Türkmenler, Abbas Mirza’yı bir daha hayırla yâdetmediler”.
-İran ordusunun, H/K. 1276/ 1859 yılında Teke Türkmenleri’ne saldırısı sırasında, Salırlardan bir grup İran ordusu ile işbirliği yaptı. Ancak Bikrân Sahrası’nda صحراى بيكران İranlıları terk ettiler. Bu yüzden İran ordusu dağıldı ve yenildi. Arda kalanlar, savunmasız kadın ve çocukların bulunduğu Salur yaylalarına baskın verdiler.
-Hüsâmüs-Saltana’nın Horasan’daki yönetimi sırasında, İran ordusuna yardım edeceklerine dair anlaşma yaptılar. Merv Tekeleri, bu anlaşmayı duyunca çok öfkelendi. H/K. 1288/ 1871 tarihinde yaşanan kıtlıkta Tekeler, Salurlara baskın vererek, buğday ve hayvanlarını alıp gittiler. Çaresiz kalan Salırlar, Merv’e göç ederek, kendilerini soyan Tekelere sığınmak zorunda kaldılar. H/K. 1298/ 1881’de Rusların Türkistan’a asker sevki sırasında Teke Türkmenleri’nden çekinen Salurlar, bunu fırsat bilerek Merv’den ayrıldılar. İran sınırını geçerek, Eski Serahs ve Zorabad’a dönüp yerleştiler.
-Rus araştırmacı Lasar, 1881 yılında Merv’de dört bin Salur’un yaşadığını, iki bininin Herat yakınındaki Morğab’a gittiklerini ifade etmektedir.
Salur ilinin aşiret ve cemaatleri:
-Yalvaç aşireti: -Yaş, -Tiş, -Sakar, -Ordugoca
-Karaman aşireti: -Alem, -Gercikli, -Beybulağı
-Anabulağı aşireti: -Yadşı, -Buhara, -Bakşıtlı, -Temir (Emin Güli, Tarih-i SiyâSi ve İctİmaî Türkmenhâ, s.211)
|
6.Sarık İl/ Ulusu
|
Sarıklar da Salırlar gibi cesaretleriyle tanınmaktadır. Sayıları, 1890 yılında dört bin çadırdı. Morğab nehri ve Pençdeh mıntıkasında oturmaktadırlar. Deve yavrusu yünü ve ipek dokuma konusunda pek mahir ve meşhurdurlar. Tekelerin baskısı sonucu 1855 yılında Merv’den ayrılarak, Yolöten ve Pençdeh’e yerleştiler.
Aşiret ve cemaatleri:
-Horasanlı aşireti: -Bedeng, -Hocalı, -Gızıl/ Kızıl, -Hüseyin-Ali
-Bayrac aşireti: -Ganlıbaş, -Gulca, -Şucan
-Suhtı aşireti: -Taypır, -Mumatak, -Kurt, -Gadır
-Alaşa aşireti: -Hocuk, -Boggaca, -Söyün-Gara/ Söyüngara, -Şuud, -Akınsız
-Herz-Suhtı aşireti: -Yazgı, -Canıbek, -Gurama, -Yatan, -Çapağı
“TafSil-i Ahvâl-i TErakime” isimli kitaba göre, aşiret ve cemaatlerin tasnifi şöyledir:
-Herz-Suhtı aşireti: -Şucanlı, -Gulca, -Şıhlı, -Gızıl, -Bedeng, -Ganlıbaş
-Horasanlı aşireti: -Ustulut, -Aynaş
-Suhtı aşireti: -Tokdüyeli, -Arun
-Bayrac aşireti: -Canıbek, -Yırkı, -Gurama, -Sıyduş (Emin Güli, Tarih-i SiyâSi ve İctİmaî Türkmenhâ, s.213-215; Ataniyazov, “Bilig”, s.12-22)
|
7.Teke İl/ Ulusu
|
Tekeler, Safevi hanedanı döneminde Etek ve Ahal’da bulunuyordu. Nadir Şah’ın öldürülmesinden sonra, muhtemelen Adil Şah-Zend döneminde Horasan’a yerleşmeye başladılar. Sınır bölgelerinde meydana gelen olaylar, Serahs’ın bir ferseng (yaklaşık 6 km.) kuzeyinde bulunan “Kône Gala/ Köhne Kale”yı imar ederek, buraya yerleştiler. Ahal Tekeleri’nin nüfusu 30 bin aile, Merv Tekeleri’nin nüfusu ise, 60 bin aile olarak tahmin edilmektedir.
Vámbéry ve TafSil-i Ahvâl-i TErakime’ye göre, Teke il/ ulusunun aşiret ve cemaat yapılanması:
-Utamış aşireti: -Galtşu, -Sultansız, -Sıçmaz, -Gara-Ahmet
-Bahşı aşireti: -Pereng, -Tapaz, -Ker-Sağrı/ Kersağrı, -Alacagöz, -Daşayak, -Aksopı (Aksofu), -Guh, -Marsı, -Zakır, -Kadılar
-Toktamış aşireti: -Bergburun-Amanşah, -Gökçebeg, -Har, -Goñur, -Yusup (Yusuf), -Kazı, -Arık-Garaca
|
Dostları ilə paylaş: |
