Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

*(Emin Güli, Tarih-i SiyâSi ve İctİmaî Türkmenhâ, s.225)

XVII-XVIII. Yüzyıllarda Hîve Türkmenleri Hîve, bugünkü Özbekistan’da, Türkmenistan’a sınır komşusu olan Harezm Vilayetinde bir şehirdir. Harezm vahasında, Ürgenç demiryolunun 30 km güneybatısındadır. Hîve Hanlığı, 1512-1920 yılları arasında hüküm sürmüştür. Kurucusu İlbars Han’dır.
Tayfanın adı	Yaşadığı bölge
1.Yomutlar	Köhne’den Gazavat’a kadar sahra kenarındaki Karayalkan, Özbekyab, Bedirkand ve Madamin’de yaşamaktadır.
2.Çovdurlar	Kızıl-Takır civarında ve Porsusu’da otururlar.
3.Karakolpaklar	Ceyhun nehrinin karşı sahilinde Görlen’in karşısında Kongrat yakınında oturlar. Hayvancılıkla meşguldürler. Bağlı cemaatleri: -Baymaklı, -Hasan-Nakılı, -Ters-Damaklı, -Açamili, -Gıçılı, -Aññaklı, -Kırgöz, -Tamboyun, -Şaku, -Avadanterk

(ASE, X.cilt, s.85)

İngiliz Albay Stuart tarafından hazırlanan “Gizli” kayıtlı Etrek ve Gürgân bölgesi Yomutlarına ait nüfus ve siyasi yaklaşımlarını gösteren liste
Adı	Yerleşik/ Çomur	Göçer/ Çarva	Toplam	SiyaSi Durumları
Caferbay	1.000	1.000	2.000	İran yanlısı
Atabay	500	300	800	İran yanlısı
Yalkı	300	200	500	İran yanlısı
Daz	500	500	1.000	İran yanlısı
Deveci	400	600	1.000	İran yanlısı
Badarık	200	300	500	İran yanlısı
İmir	100	100	200	İran yanlısı
Köçek	100	200	300	İran yanlısı
İğdir	100	300	400	İran yanlısı
Gocuk	500	500	1.000	Şiddetle karşı
Ganyakmaz	100	300	400	Şiddetle karşı
TOPLAM	3.800	4.300	8.100

Deregez Türkmenleri

Türkmen yerleşim birimlerinden olan Deregez, yönetim merkezi Meşhed olan Horasan-ı Rızavi Bölge Valiliği şehirlerindendir. Deregez bölgesinde; Kara-Koyunlu, Anevli, Mehinli, Geversli, Alili, Madvanlı ve… Türkmenleri oturmaktadır.
Kara-Koyunlular: Tanınmış bir il/ ulus olan Kara-Koyunluların cemaatlarındandır. Safevi ve Kacar hanedanları döneminde, Deregez mıntıkasının takviyesi amacıyla Azerbaycan’dan nakledilmişlerdir. Daha önce Türkmenistan’ın Aşkabat-Kaka karayolunun karşısında İran sınır şehri olan Novhandan çevresi ile Kara-Koyunlu’da otururlardı. Kara-Koyunlulardan ayrılan elli hanelik bir grup, Desticerd (Arap söyleyişi)/ Detigerd (Fars söyleyişi) civarında kurdukları Sadabad köyüne yerleşmiştir. Bu dönemde Deregez hâkimi (Bölge kaymakamı) Allahyar Han idi (H/K.1270-1281/ 1854-1864). Bunların torunları halen Deregez, Deregez’in banliyosu ve merkezi olan Muhammedabad, Kara-Koyunlu kenti/ banliyosu, Novhandan şehri, Kahû ve Sadabad köylerinde oturmaktadır.
Anevliler (İnaylu): Nasreddin Şah Kacar’ın (1848-1896) saltanatı döneminde, H/K. 1266/ 1849 yılında, anlaşmazlık yüzünden Kelateçenar yakınındaki Anev köyü üzerinden 20 bin Türkmen süvarinin hücuma geçmesi söz konusu oldu. Bunun üzerine Nasreddin Şah Deregez, Kuçan ve Bocnurd Hanlarına ferman göndererek, acil yardımlarını istedi. Anev kalesi halkı koyunları, diğer hayvan ve ağırlıklarıyla birlikte iki fersah, yani yaklaşık 12 km mesafedeki Kelateçenar, ayrıca Novhandan, Çağroğlu, bir bölümü de Kuçan ve Bocnurd’a intikal ettiler. Kelateçenar’da Aman-Mergen, Kale-Çenar ve Erbab-Asaf kalelerini inşa ettiler. (Birleşik Türkmenistan Tarihi, s.14)

Kelateçenar yakınındaki bahsekonu Anev kalesi bugün harabe halinde, topraklarının bir bölümü Türkmenistan sınırları içerisindedir. Öte yandan Aşkabat’ın hemen dibinde, güneydoğu istikametinde, Kaka yolu üzerinde Anev isimli bir kasaba bulunmaktadır. Yukarıda bahsettiğimiz Anev kalesi ile bu kasabanın konuşlanma itibariyle herhangi bir irtibatı yoktur. Araları oldukça uzaktır. İran dâhilindeki Anev kalesi harabesi, Aşkabat-Kaka karayolu üzerindeki Babadurmaz ile Artık’a daha yakındır.

Anevlilerin torunları halen Kelateçenar, Aman-Mergen, Erbab-Asaf, Kale-Çenar, Novhandan, Çağrı, Muhammedabad ve Lütfabad’a bağlı olan Çağroğlu’nda oturmaktadır.
Mehinliler/ Mehineîler: Nasreddin Şah Kacar döneminde İran ile Ruslar arasında yapılan Ahal Antlaşması sırasında, İran sınırları dâhilinde kalan Türkmen topraklarından bir bölümü Rus idaresine bırakıldı. Bu çerçevede Deregez topraklarının bir kısmı da terk edildi. Burada oturan Mehinlilerin bir bölümü İran’ı tercih etti. Bölge Kaymakamı Allahyar Han, Mehinlileri Lütfabad nahiyesine yerleştirdi. Türkmenler, Hayrabad ve Gülhandan kalelerini inşa ederek yerleştiler. Mehinlilerin kışlakları Yâgul-ü Zerrinkûh, yaylakları ise Lütfabad ovasıdır. (Birleşik Türkmenistan Tarihi, s.14)

Rusya’nın Türkmenlerle yaptığı savaşlar, Ahal Antlaşması ile son bulmuştur. Bu antlaşmalar; Birinci Ahal-Teke Ekspeditsiyası (1879) ve İkinci Ahal-Teke Ekspeditsiyası’dır (1880-1881 yılı başı). İran, Rusların Türkmenlerle yaptığı savaş sırasında, topraklarını Rus ve İngilizlerin istifadesine vermiş, karşılığında Ruslar tarafından Türkmen topraklarının bir bölümü İran’a bırakılmıştır. (TSE, 1.cilt, s.239-240) Bkz.→ Göktepe Trajedisi

Geversliler: Geversliler, Anev ve Aşkabatlıdır. Allahyar Han’ın bölge kaymakamlığı döneminde Deregez’e gelip, Kale-Mîr’e yerleştiler.

Diğer Türkmenler gibi zarif el sanatları ve hayvancılıkla meşguldürler. Kışlakları Yâgul-ü Zerrinkûh, yaylakları ise Lütfabad ovası ve Miyankûh’tur.

Alililer: Alililer, Abivert/ Ebiverd Türkmenleri cemaatlerindendir. Deregez, hem bölge kaymakamlığının, hem de Ebiverd Türkmenleri’nin merkezidir. Allahyar Han döneminde Alililerden 50 hane Haydarkulu Beg EbiVerdi başkanlığında Şelikan Galası’na yerleşmiştir. Lütfabad ve Miyankûh’u kışlak olarak kullanırlar.
Madvanlılar: Madvanlılar, Aşkabat Türkmenleri’ndendir. Aynı zamanda “Şıhlar” adı ile anılan Abdurrahman Şıh tayfası ile birlikte, aşiretler arasındaki çatışmalardan ötürü Süleyman Han Çapışlu’nun hâkimliği (bölge kaymakamlığı) zamanında Derunger’e gelerek, burada Şıhlar Galası’nı inşa edip yerleştiler. Kışlakları Yâgul-ü Zerrinkûh, yaylakları Hezar-Mescid dağlarındaki Âsleme ve Gelidağ’dır. Bunun yanı sıra Deregez ve Deregez ilçesine bağlı Novhandan civarında da meskûndurlar. (Birleşik Türkmenistan Tarihi, s.14-15)

Türkmen Tayfaları Hakkında Gezginlerin Verdiği Bilgiler Gezginlerin, Türkmen tayfaları hakkında verdikleri bilgiler, tayfa adlarını, çadır sayılarını ve nüfuslarını da içermektedir. Bu liste, Emin Güli bey tarafından, “SeyRi der-Tarih-i SiyaSi ve İctİmaî Türkmenhâ/ Türkmenlerin Siyasi ve Sosyal Tarihinde Bir Gezinti” isimli kitabında da yayınlanmıştır. Listenin kaynağı, “SeferName-i Esterabad ve Mazenderan ve Gilan”dır.