Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

7.GORANLAR (GURANLAR/ GÖRANLAR/ GÔRANLAR)

Goranlar, Kürtlerin arasında yaşayan, fakat Kürtçe’den ayrı bir İran dili konuşan halktır. Goran; “Ordunun toplandığı yer” veya “Zerdüştîler/ Gebrân” anlamlarını taşıdığı kabul edilir. Goranca, Kürt bölgelerinde yaygındır. Goranlar, OraMan (diğer yazılış ve söylenişi AvRaman ve HuRaman’dır), Kerend, Kirmanşah, İslamabad, Goran, Gehvâre, Kendûle, Pave, Bâclân/ Bacalan, Telehedeşk ve Senendec’e serpilmiş halde yaşarlar.

Azerbaycan’da, Gulât-ı Şia inancında olan Azerbaycan Türkleri için Kızılbaş/ Alevi yerine kullanılan adlardan biri de Goran/ Guran/ Görân, hatta gören’dir. Alevi Ehl-i Hakk inancına bağlı Azerbaycan Türk gruplarıyla İrani dilli Goranlar arasında inanç sistemindeki kısmî benzerlik hâriç herhangi bir soy bağlantı yoktur. Ancak Şeriatmedari’nin “Aleviler, Kızılbaşlar, Goranlar pâktır”, yani “İslam dairesi içerisindedir” yönündeki birleştirici fetvası nedeniyle Goranlar, vefat etmiş olsa da, öte yandan Alevi/ Kızılbaşlarda merc-i taklid anlayışı bulunmasa da, Ayetullah Şeriatmedari’ye ve onun öğrencisi olan Ayetullahlara “merc-i taklid” imiş gibi saygıda kusur etmezler. Hatta devrim günlerinde çok sayıda Goran’ın, Ayetullah Şeriatmedari’ye muhafızlık yapmak üzere silahlı olarak Kirmanşah ve Kürdistan’dan Tebriz’e akın ettiği bilinmektedir.

Goranların toplu olarak yaşadıkları bölgeye Goran denir. 725 km² civarında olan bu bölge, Kirmanşah’ta İslamabad-ı Garb (İslamabad/ Şahabad-ı Garb)’ın önemli yerleşim merkezlerindendir. Bu mıntıkadaki en büyük kenti (kasaba), Zemkan ırmağının batısındaki Gehvâre’dir.

Dilleri Goranca’dır. Goranca, Kürtçe ile yakın akraba olmakla birlikte, ayrı bir dildir. Kürtçe’nin uzak akrabası olduğu söylenen Lekçe ve Zazaca’ya da yakınlık göstermektedir. Diğer İran dillerinden Simnanî, Sivendî ve Gilekçe ile de uzak benzerlikleri vardır.

Zazaca gibi, Batı İran dillerinin kuzey koluna mensup olan Goranca’nın çok sayıda lehçesi vardır. Bunlardan Kendûle, Pave, OraManî/ AvRamanî, Gorecûyî, Golâyî, Bivencî, Bacalan/ Bâclân ve Telehedeşk lehçelerini sayabiliriz.

ORaman lehçesinde Pehlevice ve ondan önceki devre ait çok sayıda sözcüğün var olduğu söylenmektedir. Bu lehçenin Avesta ve eski Pehlevice’ye, yaşayan en yakın İran dili olduğu söylenmektedir.

OraManî/ AvRamanî lehçesi, ORaman/AvRaman kenti ağzına dayanır. Bu lehçede şiirin gelişimi, XVII-XVIII. yüzyıllarda gerçekleşmiştir. Saîd’in şiirleri bu lehçede yazılmıştır. Bu dil, İslam’ın ilk yüzyıllarında Kürtlerin edebi ve şiir dili olmuştur. IX-XI. yüzyıldan kalan Kürtçe metinlerin çoğu, örneğin Yâresan/ Ehl-i Hakk manzum eserleri bu dilde yazılmıştır. Eskiden bazı Lek aşiretlerinin Guranca’yı kullandıkları söylenir.

Goran dilinin yazılı edebiyatı, XII-XIII. yüzyılda Ardelân Beyliği döneminde büyük bir gelişme göstermiştir. Şeyh Ahmed Tahtî (1640-?), Mustafa BerArani (1641-1702), Molla Tahir OraManî/ AvRamanî ve Muhammed-kulu Salman tasavvuf etkisi altındaki yapıtlarını bu dilde yaratmıştır. Tanınmış Goran Divan şairleri Mevlevî/ Mawlawî (1806-1882), Feqé KadiRi Hamavendî, Cafâî, RancûRi vd.’dir.

Dinleri, Gulât-ı Şia’dan sayılan Ehl-i Hakk’tır.

Goranca, Ehl-i Hakk seyyidleri arasında özel olarak ve bazen aile içi görüşmelerde kullanılmaktadır. Goranca’nın bazı lehçeleri, sadece birkaç aile tarafından konuşulmaktadır. Goranların sadece iki aşireti İmami Şii’dir. Ehl-i Hakkların törenlerinde okunan şiirlere “Kelâm” denir. Sünnilerin tersine onlar kurban etini pişirdikten sonra dağıtırlar. Nevruz bayramından önce, Ehl-i Hakk Kerbelâsı diye ünlenmiş, Kerend’in 48 km kuzeydoğusunda bulunan Baba yadigâr (Azerbaycan’da bunlara YâdigâRi derler) mezarlığına giderler.

Goranların kışlakları Irak topraklarında kalmıştır. Musul ve hanekin civarında Goranca konuşanların yaşadığı söylenmektedir. (R.Blaga, s.180-181; http://tr.wikipedia.org/ Kürtler) Bkz.→ Kara-Koyunlu Türkleri İl/ Ulusları; Kürtler