Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

11.LEKLER

Batı İran dillerinden Lekçe konuşan halktır. Lek sözcüğü; “Aptal, Cahil, saçma söz, yırtık giysi ve yüzbin rakamı” anlamlarına gelmektedir. Ancak Lek adının, “Aptal ve Cahil” anlamına geldiğini söylemek ilmi bir yaklaşım olamaz. Lekler, etnik Lekistan topraklarında yaşamaktadır. Lekistan yurdu; Loristan, Kürdistan, Farsistan ve Azerbaycan bölgeleri ile komşudur. Lek toprakları, günümüzde Loristan, Kirmanşah, İlam ve Hemedan bölge valilikleri arasında paylaştırılmıştır. Loristan Bölge Valiliği’ndeki etnik Lekistan-etnik Loristan sınırı, Hürremabad kentinin kuzeyinden batıya doğru Horu, Eleşter, Hâve (Dilfan)’ye kadar uzanan çizgidir. İlam Bölge Valiliği’nin büyük bir bölümü de Lekistan’a dâhildir. Burası ZerdÂlân’dan başlar, Helilân’ın tamamı ve Seymere’nin bir kısmını içine alır. Seymere’de daha çok Lorca’nın BÂlâgeRi lehçesi yaygındır. Genel olarak İlam (Poştkûh) Bölge Valiliği topraklarının çoğu Lekistan’a dâhildir. Etnik Lekistan’ın önemli kentleri şöylerdir: İlam, Şirvan ve Çardâvul (Serabile), Lumar, Mehran, Nihavend, Melayir (%50’si), Burucerd ve Hürremabad (%40’ı)’tır. Etnik Lekistan’ın merkez kenti Burucerd’tir.

Lekçe, Batı İran dillerinin kuzey grubuna dâhildir. Kürtçe’nin güney lehçesi olan KelhoRi ve Kirmanşahî’ye yakındır. Fakat Kürdistan’ın kuzeyine doğru ilerledikçe Kürtler ve Lekler arasındaki dil ve kültür farkı birbirlerini anlamayacak şekilde artmaktadır. Lekçe, Guranca’ya da yakındır. Goranca da, Lekçe gibi Kürtçe’nin bir lehçesi değildir. İran’da Leklere genelde Lor denilse de, Lorca ve Lekçe birbirinden farklı iki dildir. Lekçe, kuzey İran dillerinden olup, Kürtçe’ye biraz yakın olduğu halde, Lorca Güney İran dil grubundan ve Farsça’ya daha yakındır. Loristan ile İran Arabistanı’nda Dizful’da konuşulan dilin de bir Lek lehçesi olduğu iddia edilmektedir. Lekler, kendilerine Lor denilmesinden hoşlanmazlar. Buna rağmen Lor ve Leklerin karışımı sayılan Çiginî/ Çeginî, MeMulân, Bayranvend gibi aşiretlere rastlamak mümkündür.

Lekçe, Lekistan’ın şiir ve edebiyat dilidir. Ehl-i Hakk ve gizli ve kapalı bir inanç sistemi olan Yârsân (Yârsânizm) gibi GAli Şiilerin dinî metinleri Lekçe’dir. Lekçe, bu mezhebin din dilidir. Lekçe yazılı eserlerin sayısı oldukça fazladır. Farklı bir inanç sistemine, hatta dine inanan YârSanilerin, komşuları olan tutucu Müslümanlardan çekindikleri, inançlarını saklayıp, Ehl-i Hakk gibi göründükleri ifade edilir. Bazıları ise, bunların inanç sisteminin Yezidiliğe benzediğini söyler. Bu inanç sistemi, Irak’ta da vardır.

Çok sayıda Lekçe ve Lorca sözcük içeren eski metinler, “Fehleviyât” adı verilen Baba Tahir-i Uryan Hemedani (935-1010) ve Katran Tebrizi’nin şiirleridir. Baba Tahir, milliyetçe Râcî, Katran ise Azerbaycanlıdır. 1310 yılından kalma “El-Es’ele ve’l-Ecvebe-yi Reşidiyye” adlı eserde, bir Farsça dörtlük ve beyitlerle birlikte, iki de Lekçe beyit vardır. Bu yazarların eserleri Aryaistlerce yapay “Zebân-ı Azeri” tezinde kullanılmaktadır. Bkz.→ İran’da Türkçe’nin Serüveni

Leklerden bir grup, Fars mıntıkasından Kirman’a göçmüştür. Lek ilinin yaylağı BezinCan, kışlağı ise Devletabad’tır. İl, hayvancılık, tarım, devecilik, ayrıca halı ve seccade dokumacılığı ile geçimini sağlamaktadır.

Leklerin İran’da kurabildikleri tek devlet Zend süLalesi olmuştur. Bu hanedanın kurucusu Kerim Han Zend, Leklerin “Zendelekî” aşiretine mensuptur. Aşiret, Nadir Şah Afşar döneminde Melayir’den Horasan Vilayeti’ne sürülmüştür. Nadir Şah tarafından Leklerden Mazenderan’a sürülenler de olmuştur. Kerim Han Zend, uzun süren savaşlardan sonra Erak, Isfahan, Tahran ve 1754’te Şiraz’ı ele geçirmiştir. Üç ay süre ile İran’ı Batı Azerbaycan Bölge Valililiği’nin merkezi olan Urumiye kentinden yönetmiştir. Urumiye’de iken Türk Afşar soylularından Muhammed Musa Han Kasımlu Afşar’ın kızı ile evlenmiştir. Urumiye Erki’nde saltanata başlayan Lek Kerim Han, kendisi için “Kulların Vekili/ Vekîl’ür-Reaya” sıfatını kullanmıştır.

Ağa Muhammed Han Kacar, Zend Leklerini diğer Lor ve Lek tayfaları ile birlikte Kum kentine sürmüştür. Gene Kacarlar döneminde saltanatı tekrar isteyEbilecekleri endişesi ile Zendelekî aşiretinin büyük bölümü yok edilmiş, diğer Lek kabileleri ise dağıtılmıştır. Böylece Ağa Muhammed Han Kacar, altı yaşında iken tahtı talep etmemesi için hadım edilmesinin öcünü Zendlilerden almıştır.

1907 yılında Muzaffereddin Şah Kacar’ın oğlu SâLar’üd-Dövle, Meşrutiyetçilere karşı Bayranvend aşireti güçleri ile şahlığı ele geçirmek için Tahran’a saldırdı. Ancak Meşrutiyetçi Ermeni Taşnak Yeprem/ Yefrem Han Davidyans’ın kuvvetlerine yenildi. 1927’de Lek Sefer ve Köse Bayranvend aşiretleri ayaklandı. 1929-1933 yılında Bayranvend aşiretinin çok sayıda ileri geleni yakalanarak Rıza Han tarafından idam ettirildi. Lek aşiretlerinin diğer bölümleri dağlara sığındılar. Tahran yönetimi, bölgeye tamamen hâkim oldu.

Leklerin büyük çoğunluğu GAli Şii’dir (Ehl-i Hakk/ Ali-Allahi). Lekçe, Ehl-i Hakk’ın kutsal dilidir. Ehl-i Hakk inancının beşiği Lekistan’ın Dilfân (Nurabad) ilçesi olarak kabul edilir. Bugün Leklerin çoğu; Sekvend, SerguDaRi, KüçükHani, Mehennî, Sultan Şeyh, Arab Selnar Pâpî ve Bâdrâyî tayfaları Ehl-i Hakk inancındadırlar. Dilfânlıların tamamı ve Tarhanlı ÂMarâî’lerin çoğu Ehl-i Hakk’tır. Gilan ve Mazenderan’ın Mekarûd, Tiltdere, Kecur (Novşehr/ Mazenderan) ve KeLardeşt (Çâlus/ Mazenderan) köylerinde yaşayan Lekler ve Tahran’ın Veramin ilçesi çevresi Zénde Mafî (Zinde) Lekleri ve Kirman’da yaşayanlar Ehl-i Hakk’tır.

Önemli kutsal merkezleri Şahzade Ahmed’in (İmam Musa Kâzım’ın oğlu olduğu kabul edilir) türbesidir. Biav topraklarında bulunan bu türbe, Pâpî aşireti seyyidleri tarafından korunmaktadır. Bu seyyidler, Azerbaycan Türk Kızıleğinliler gibi kırmızı sarık sararlar. (R.Blaga, s.158-163; İrec Afşar, Îlhâ Çâdurnişînan ve…, 2.cilt, s.710)