Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

18.SİSTANLILAR/ SİSTANÎLER

Sistaniler/ Sistanlılar, İran dillerinden Sistanice konuşan bir halktır. Sistanilerin eski adı Segzî’dir. Eski Farsça’da “zî” çoğul ekidir. “Segzî”, Sakalar anlamındadır. Sistanilerin yaşadığı esas bölge, etnik Sistan’dır. XX. yüzyılın başından beri Sistan’da devam eden sürekli kuraklık, Sistanlıları topraklarını terk etmeye zorlamıştır.

Sistanlıların, İran’ın diğer bölgelerine, özellikle İran Türkmenistanı’na ve Beluçistan’a olan göçü, geçen yüzyılda başlamış ve günümüzde de devam etmektedir. Sistanlılar, Mazenderan ve Türkmenistan’da işçi olarak pamuk tarlalarında çalışırlar. Burada eski adı Şahpesend olan Azerşehr, bir Sistanlı kasabası haline gelmiştir. Beluçistan’ın her yerinde Sistanlıya rastlamak mümkündür. Son yıllarda Afganistan’dan SerGılzai aşiretinden bin aile Sistan ve Beluçistan’ın Lutek bölgesine gelip yerleşmiştir.

Bölgenin adı, Sistan veya Zabulistan olarak geçer. Zabulistan adı, “Zavul” aşireti adından gelmektedir. Bazı araştırmacılar, Sistan adının Sagistan, Arapçalaştırılmış/ Muarreb haliyle “Sicistan”dan geldiğini ve Sagistan’ın “Sagaların ülkesi” anlamında olduğunu savunurlar. Persler ve Hintliler bunlara “Şaka, Çaka”demişlerdir. Bunların İran dilli göçebe Sit-Sarmatların bir kolu olduğu sanılmaktaktadır. Turani Sakalarlarla herhangi bir bağlantıları yoktur. Sagalardan önce bölgenin adı Zereng idi. Bugün Sistan’ın esas halkı Taciklerdir. Ayrıca bölgeye Beluçlar ve Fars Gâinîler de gelip yerleşmiştir. Nadir Şah Afşar, Şiraz kenti çevresindeki bazı aşiretleri buraya yerleştirmiştir. Halen burada oldukları söylenmektedir. Ayrıca bölgeye Brahoîler, onlara bağlı Serbendî ve Şehrekî aşiretleri de yerleşmiştir. Gölün çevresinde, kökeni aydınlanmamış GavDar adı verilen farklı bir etnik grup daha yaşamaktadır. Sonuç olarak Sistan ahalisinin çoğunluğu göçmenlerden oluşmaktadır. Afganistan’da Hilmend/ Hirmend ırmağı üzerinde baraj yapılmadan önce Zabul ve çevresi, İran’ın verimli tarım bölgelerinden biri olarak kabul edilmekteydi. Irmağın akımının kesilmesi ile bölgede tarım tamamiyle durmuş ve halk işçi olarak kuzey istikametinde Fars, Güneybatı Türkmenistan ve Mazenderan’a doğru göç etmiştir.

Sistan’ın önemli kentleri Nusretabad (Şehr-i Nov/ Şehr-i Sistan) ve Hüseynabad’tır. Nusretabad’ta Fars Gâinîler ve Horasan bölgesi aşiretleri, Hüseynabad’ta ise yerli Sistanlılar yaşamaktadır.

Sistanice, eski İran dillerinin en önemli yedi dilinden biri olarak kabul edilmektedir. Öbür adı Zavulice/ Zabulice’dir. Diğer bir görüşe göre, Sistanice/ Segzİce ve ölü bir dil olan Zabulice iki farklı dildir. Sistanice’yi, Horasan Farsçası veya Tacikçe’nin bozuk lehçesi olarak görenler vardır. Bu araştırmacılar, bölgede Sistanice’den önce, ölü dil Zabulice’nin konuşulduğunu savunmaktadır. Afganistan’da yaşayan Hazara Türkleri’nin konuştuğu Tacikçe’yi Zabulice’ye benzetenler bulunmaktadır. Sistanice’nin orijinal halinin Hâmun adası ve NeyZar’ın güneyindeki balıkçı ve avcıların konuştuğu ileri sürülmektedir.

Sistan, Timur döneminde tam anlamıyla yıkıma uğramıştır. Timurlulardan sonra bölgede yarı bağımsız Keyanî devleti kurulmuştur. Nadir Şah, bu devletin hâkimiyetini sonlandırmıştır.

Afganistan ve İran arasında uzun süren anlaşmazlıklardan sonra, bölge 1866’da İran askerî birlikleri tarafından işgal edilmiştir. İngiltere, 1872’de güya olası bir savaşı engellemek amacıyla bölgeye bir heyet göndermiştir. General Goldsmith’in başkanlığındaki bu heyetin çalışmaları sonucu, Sistan toprakları ikiye bölünmüştür. Bu memleketin ortasından geçen Hilmend ırmağı, İran ve Afganistan arasında ortak sınır olarak kabul edilmiştir.

Bugünkü Sistaniler, Sünni ve Şii’dir. Sistanlı SaffâRi süLalesinden önce Hint Brahman-Budist kültürüne sahiptiler.

Bazı araştırmacıların düşüncesine göre Sistaniler, Zerdüştî ve Hehâmeneşî dönemi İrani halkların ırk, dil ve kültür özelliklerini en fazla koruyabilmiş halklardan biridir. İran Sistanlıları ile Afganistan Sistanlıları aynı halktır. Fakat Afganistandakiler Peştunlar, Brahoîler ve Beluçlarla birlikte yaşamakta olup, birbirleri ile karışmıştır. (R.Blaga, s.221-224; Zabul kenti1355/ 1976 Yılı Genel Nüfus ve Bina Sayımı İstatistiği) Bkz.→Sistan ve Beluçistan BV