Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı


Nasreddin Şah Kacar ise, saltanatının ortalarında ülkeyi aşağıdaki şekilde; dört eyalet ve yirmiüç Vilayet şekinde teşkilatlandırmıştır



Yüklə 9,25 Mb.
səhifə31/430
tarix07.01.2022
ölçüsü9,25 Mb.
#82928
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   430
Nasreddin Şah Kacar ise, saltanatının ortalarında ülkeyi aşağıdaki şekilde; dört eyalet ve yirmiüç Vilayet şekinde teşkilatlandırmıştır:


Nasreddin Şah Döneminde eyalet ve Vilayetler


Eyaletler

Vilayetler

1

Azerbaycan

1

Gilan

13

Hansar, Kemere (Humeyn)

Gülpayegan, Mahallat



2

Horasan ve Sistan

2

Mazenderan

14

Isfahan

3

Fars ve Laristan

3

Gürgân

15

Bahtiyari

4

Kirman ve Beluçistan

4

Tehran/ Tahran

16

Yezd







5

Kazvin

17

Burucerd







6

Hamse (Zencan ve havalisi)

18

Kürdistan







7

Hemedan

19

Kirmanşahan







8

Irak-ı Acem

20

Loristan







9

Vilâyehâ-yı Selas/ Üç

Vilayet (Tuyserkan,



Melayir, Nihavend)

21

Huzistan







10

Kum/ Qum

22

Benadir-i Halİc-i Fars (Fars Körfesi Limanları)







11

Save ve Zerend

23

Kevîrhâ-yı Merkezî (Merkezî Çöller Bölgesi)







12

Kaşan









İran’da Şemsi(Ş)1303/ 1924 yılında idar taksimat aşağıdaki gibiydi:


1924 Yılında İDaRi Taksimat


Merkez’de

Irak-ı Acem Vilayetleri

Tehran, Kazvin, Hemedan, Erak, Kemere (Humeyn), Simnan, Damğan, Şahrud, Béstam, Selas (Melayir, Nihavend, Tuyserkan)

Kuzey’de

-Gilan

-Mazenderan

-Esterabad


→ Hâkimlik Merkezi (Hâkimnişîn): Reşt

→ Hâkimlik Merkezi: Sari

→Hâkimlik Merkezi: Esterabad


Doğu’da

-Horasan

-Sistan


→ Hâkimlik Merkezi: Meşhed

→ Hâkimlik Merkezi: Nasirabad



Güney’de

-Fars

-Kirman


-Beluçistan

→ Hâkimlik Merkezi: Şiraz

→ Hâkimlik Merkezi: Kirman

→ Hâkimlik Merkezi: Bampur


Kuzeybatı’da

-Azerbaycan

→ Yönetim Merkezi: Tebriz

Batı’da

-Kürdistan

-Kirmanşahan

-Loristan

-Huzistan



→ Yönetim Merkezi: Senendec

→ Yönetim Merkezi: Kirmanşah

→ Yönetim Merkezi: Burucerd

→ Yönetim Merkezi: Şuşter



(İrec Afşar Sistani, Nigahi be-Azerbaycan-ı Şarki, 1.cilt, s.435-436, 439-443)
Irak-ı Acem/ Acem Irak-ı

veya

Irak-ı Azerbaycan/ Azerbaycan Irakı
Irak-ı Acem tabirinden, önceleri sadece İran ülkesi anlaşılmakta idi. Azerbaycan tarihinde “Irak-ı Acem” şöyle tarif edilmektedir: “Moğol ilerleyişinden önce Azerbaycan, Orta Doğu’nun iki en zengin devleti olan İran (Irak-ı Acem) ve Irak ile aynı seviyede bulunmakta idi”. (Azerbaycan Tarixi, s.294)

İldenizler Devleti (1136-1225) döneminde, Irak-ı Acem toprakları bugünkü Tahran, Kazvin, Kum, Merkezî ??????????hangi şehir, o zaman Merkezî adlı bir şehir var mıydı????????, Hemedan, Isfahan, Kirmanşah, Loristan ve İlam bölge valilikleri (Ostan) topraklarının tamamına yakınını ifade etmekteydi. Bu dönemde Irak-ı Acem toprakları; doğudan Kumis (Qumis) İsmaililer devleti, batıdan Azerbaycan (ki, Azerbaycan da Irak-ı Acem gibi İldenizliler devleti sınırları dâhilinde idi) ve Irak (Irak-ı Arap), kuzeyden Gilan ve Tabaristan, güneyinden ise, Huzistan ve Fars Atabeğleri devleti ile sınırlı idi. (Azәrbaycan Tarixi Xәriteleri, s. 14)

H/K. 325/ 1907 yılına ait “Eyalet ve Vilayat Kanunu” düzenlemesine göre Irak-ı Acem Vilayeti; bugünkü Tahran, Elburz, Kazvin, Merkezî ve Kum bölge valiliklerini bünyesinde barındırmakta idi.

Irak-ı Acem Vilayetleri, Ş. 1303/ 1924 yılında şöyle idi: Tahran, Kazvin, Hemedan, Erak, Vilayetha-yı Selas/Üç Vilayet (Tuyserkan, Melayir ve Nihavend), Kemere (Humeyn) Simnan, Damğan, Şahrud ve Béstam. (İrec Afşar, Nigahi be-Azerbaycan- Şarki, 1.cilt, s.441-442)

Diğer bir tabirle, Zencan ve Kazvin bölge valilikleri topraklarına Azerbaycan-ı Hamse/ Hamse Azerbaycanı; Hemedan, Merkezî, Tahran ve Kum bölge bölge valilikleri topraklarına ise, Azerbaycan-ı Cibal veya Irak-ı Acem/ Irak-ı Azerbaycan denmekte idi.

*

Şemsi 1316/ 1937 yılında meclisten geçen kanun gereği, ülke 10 eyalete (ostan) ve 49 Vilayete (şehristan), 290 nahiyeye (bahş) bölündü. “Eyalet ve Vilayet (Ostan ve Şehristan استان و شهرستان ) Kanunu”nun onaylanmasının ardından Vezaret-i Kişver/ İçişleri Bakanlığı, Bakanlar Kurulu’nun onayını alarak, kanunun ikinci maddesi uyarınca gerekli düzenleme ve ıslahat çalışmalarına başlamıştır. Daha sonraki yıllarda mülki ve idari taksimatta çeşitli değişikliklere gidilecektir. Bu değişikliklerde her zaman Türklerin çoğunluk oluşturduğu eyaletlerin küçük parçalara ayrılıp azınlık haline getirdikten getirildikten sonra, meclise daha az milletvekili göndermeleri ve Türk bölgelerinin daha sıkı kontrolü politika politikası ve stratejisi esas alınmış olmalıdır. Azerbaycan ilk defa Ahmed Rıza Han (Pehlevi) zamanında mülki düzenleme adı altında parçalanmış; Zencan, Kazvin, Hemedan, Sultanabad, Reşt, Astara, Pehlevi (Bender Enzeli) ve diğer araziler Arzerbaycan sınırları dışında bırakılmıştır. Parçalanma sürecek, eşsiz Türk halılarıyla tanınan Bicar ve Gurve gibi Türk şehirleri Azerbaycan’dan koparılacak ve Kürdistan’a bağlanacaktır. Daha sonraki yıllarda ünlü Azerbaycan Bicar Türk halıları, halıcılık literatürüne “Kürdistan” tasnifinde yer alacaktır. Azerbaycan’ı bölüp-parçalama siyaseti, vazgeçilmez strateiji olarak gündemde olmaya devam edecektir.



1937 yılında yapılan mülki düzenleme ile tarihi dönemlerde formalaşmış şekillenmiş olan Azerbaycan, Kaşkay, Horasan ve Güneybatı Türkmenistan gibi Türk bölgeleri ile diğer etnik grupların yaşadığı millî, etnik ve kültürel bölgeler ortadan kaldırılmıştır. (Cәmil Hәsәnli, II.Bölüm)

Azerbaycan’ın 1937 yılında mülki-idari yapısının ilk defa bölünüp parçalanması fıkralara da konu olmuştur: “Әhmәd Rıza Xan’a soruşdular: Azәrbaycan Vilayәtini nәyә xatir iki qismәt elәdiz? Dedi: İzafә xartuxar olupdu”. (xartuxar: Kaba bir tabir olup, eşeklerin tepişmesi anlamında kullanılır. Yani “Azerbaycan Türkleri eşektir. Birbirleri ile tepiştikleri için Azerbaycan Vilayetini, Doğu ve Batı Azerbaycan olarak ikiye ayırdık” cevabını veriyor)




Şemsi 1316/ 1937 Yılı Taksimatına göre Bölge Vilayetlerinin (BV/ Ostan) Tasnifi


Sıra no

BV no

BV no

Şehirler

1

Ostan-ı Yekum

Birinci BV

Zencan, Kazvin, Save, Erak, Reşt, Şehsuvar

2

Ostan-ı Düvvum

İkinci BV

Kum, Kaşan, Tahran, Simnan, Sari, Gorgân/ Gürgân

3

Ostan-ı Süvum

Üçüncü BV

Tebriz, Erdebil

Diğer Azerbaycan şehirleri:

-Tebriz: Bostanabad, Azerşehr, Merend, ŞEbister/ Şebüster, Eher, Huda-Aferin

-Erdebil: Serab, Mişginşehr, Astara, Hero-abad هروآباد (Halhal kentinin şehir merkezidir)


4

Ostan-ı Çaharum

Dördüncü BV

Hoy, Rızaiye (Urumiye), Mahabad, Merağa, Bicar

Diğer Azerbaycan şehirleri:

-Hoy: Maku, Siyahçeşme, Poldeşt, Şahpur/ Salmas

-Rızaiye (Urumiye): Uşneviye, Sulduz/ Negade

-Mahabad: Bukan, Serdeşt, Bane, Sakız, Şahindej (Şahin Kale Afşar), Tekab/Tikab

-Merağa: Merhametabad, Seraskend, Miyane

-Bicar (Bu Türk kenti, daha sonra Azerbaycan’dan alınıp, Kürdistan’a bağlanacaktır)



5

Ostan-ı Pencum

Beşinci BV

İlam, Şahabad, Kirmanşahan, Senedec, Melayir, Hemedan

6

Ostan-ı Şeşum

Altıncı BV

Hürremabad, Gülpayegan, Ahvaz, Hürremşehr

7

Ostan-ı Heftum

Yedinci BV

Behbehan, Şiraz, Buşehr, Fesa, Abade, Lar

8

Ostan-ı Heştum

Sekizinci BV

Kirman, Sistan, Bem, Bender-Abbas, Haş

9

Ostan-ı Nohum

Dokuzuncu BV

Sebzivar, Bircend, Türbet-i Hayderiyye, Meşhed, Kuçan, Bocnurd, Gûnabad

10

Ostan-ı Dehum

Onuncu BV

Isfahan, Yezd

Ş.1339/ 1960 yılında yapılan değişiklikle; 14 Bölge Valiliği (Ostan), 6 Genel Kaymakamlık (Fermandari-kül), 139 Kaymakamlık (Fermandari), 449 Nahiyeye (Bahş) bölünmüştür. Doğu Azerbaycan ve Batı Azerbaycan bölge valilikleri, 3 ve 4’ncü Bölge Valiliği olarak muhafaza edilmiş, yönetim merkezleri Tebriz ve Rızaiye (Urumiye) olarak bırakılmıştır.



Ş. 1345 yılının aban ayı/ 1966’daki düzenleme ile bölge valiliği sayısı 13, genel maymakamlık sayısı 8, şehir (Şehristan) sayısı 146 olarak belirlenmiştir. Peşisıra bölge valiliği 14, genel kaymakamlık 9, kaymakamlık 151, nahiye sayısı ise 459’a çıkarılmıştır.


Aban Ayı 1345/ 1966 Yılı Sayımına göre Vilayet (Ostan) ve Genel Kaymakamlıkların (Fermandari-Kül فرمانداريكل / Sancak) Merkezleri


Vilayetler(V/ Ostan)


1

Ostan-ı Merkezi

Merkezî Vilayet

Tahran

2

Ostan-ı Gilan

Gilan Vilayeti

Reşt

3

Ostan-ı Mazenderan

Mazenderan V

Sari

4

Ostan-ı Azerbaycan-ı Şarki

Doğu Azerbaycan V

Tebriz

5

Ostan-ı Azerbaycan-ı Garbi

Batı Azerbaycan V

Rızaiye (Urumiye)

6

Ostan-ı Kirmanşahan/ Bahteran

Kirmanşahan/ Bahteran V

Kirmanşah

7

Ostan-ı Huzistan

Huzistan V

Ahvaz

8

Ostan-ı Kirman

Kirman V

Kirman

9

Ostan-ı Fars

Fars V

Şiraz

10

Ostan-ı Isfahan

Isfahan V

Isfahan

11

Ostan-ı Horasan

Horasan V

Meşhed

12

Ostan-ı Sistan-u Beluçistan

Sistan ve Beluçistan V

Zahedan

13

Ostan-ı Kürdistan

Kürdistan V

Senendec

Genel Kaymakamlıklar (GK/ Fermandari-Kül / Sancak)




1

Fermandarikül Hemedan

Hemedan GK

Hemedan

2

Fermandarikül Çahar-Mahal u Bahtiyari

Çahar-Mahal ve Bahtiyari GK

Şehr-i Kürd

3

Fermandarikül Loristan

Loristan GK

Hürremabad

4

Fermandarikül İlam

İlam GK

İlam

5

Fermandarikül Buyer-Ahmed u Kûhgiluye

Buyer-Ahmed ve Kûhgiluye GK

Yasuc

6

Fermandarikül Benadir-i ve Cezayir-i Halİc-i Fars

Fars Körfezi Limanları ve Adaları GK

Buşehr

7

Fermandarikül Benadir-i ve Cezayir-i Bahr-i Umman

Umman Denizi Limanları ve Adaları GK

Bender Abbas

8

Fermandarikül Simnan

Simnan GK

Simnan

(Sirus Nisari, Külliyat-ı Coğrafya-yı İran, s.157-168)



Vilayet(V) ve Genel Kaymakamlıkların(GK) Yüzölçümü ve Nüfusları (1966)


Vilayet ve Genel Kaymakamlıklar

Merkez

Yüzölçümü

(km²)

Nüfusu

Merkezî V

Tahran

91.519

4.984.828

Gilan V

Reşt

36.557

1.755.396

Mazenderan V

Sari

47.365

1.845.270

Doğu Azerbaycan V

Tebriz

67.102

2.606.314

Batı Azerbaycan V

RıZaiye Urumiye)

43.660

1.087.411

Kirmanşahan/ Bahteran V

Kirmanşah

24.549

789.807

Huzistan V

Ahvaz

64.653

1.617.024

Kirman V

Kirman

192.978

772.703

Fars V

Şiraz

133.298

1.462.708

Isfahan V

Isfahan

151.799

1.705.483

Horasan V

Meşhed

313.337

2.581.526

Sistan ve Beluçistan V

Zahedan

181.578

502.626

Kürdistan V

Senendec

24.998

619.677

Hemedan GK

Hemedan

20.172

889.792

Çahar-Mahal ve

Bahtiyari GK



Şehr-i Kürd


14.820


300.576


Loristan GK

Hürremabad

31.383

691.796

İlam GK

İlam

18.162

201.937

Buyer-Ahmed ve Kûhgiluye GK

Yasuc


16.261


164.918


Fars Körfezi Limanları ve Adaları GK

Buşehr


27.653


254.735


Umman Denizi Liman ve Adaları GK

Bender Abbas


66.557


346.849


Simnan GK

Simnan

81.598

20.790

Toplam




1.649.999

25.202.166

(Sirus Nisari, Külliyat-ı Coğrafya-yı İran, s.168-397)
Ş.1345 yılının Aban ayında/ 1966 yapılan değişiklikle; Vilayet (Ostan) sayısı 13’e çıkarılmış, ayrıca “Sancak” olarak adlandırabileceğimiz 8 Genel Kaymakamlık (Femandarikül) tesis edilmiştir. Vilayet ve Genel Kaymakamlık bünyesinde 146 Şehir (Şehristan) oluşrurulmuştur. (Sirus Nisari, Külliyat-ı Coğrafya-yı İran ,s.154-155)

Hem geçmişteki, hem de bu günkü mülki/ idari yapılanma İran’a özgü olup, Türkiye ve diğer ülkelerle karşılaştırma veya karşılığını arama gayreti sağlıklı olmayacaktır. Buradaki “Vilayet”, “Fermandari-kül/ genel kaymakamlık” ve “şehristan/ şehir” karşılığının anlaşılabilmesi için, bire bir olmasa bile, fikir vermesi açısından Osmanlı’nın son dönemlerinde kullanılan “Vilayet, sancak ve kaza” yapılanması ile kısmen de olsa benzerlik arzettiğini vurgulamakta yarar vardır. Şöyle ki;

-Hüdavendigâr Vilayeti (merkezi Bursa) = Azerbaycan Vilayeti (merkezi Tebriz)

-Kütahya Sancağı = Fermandari-kül Hemedan (merkezi Hemedan)

-Uşak kazası = Şehristan-ı Erdebil (Erdebil şehri)


Yüklə 9,25 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   430




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin