Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı
Yüklə 9,25 Mb.
|
| 4.Bayat İli
Oğuz boylarından olan Bayatlar bugün İran, Afganistan, Türkmenistan, Özbekistan, Azerbaycan, Ermenistan (Halen yokturlar. Soykırama uğramışlar ve sürülmüşlerdir), Türkiye, Suriye ve Irak’ta perakende olarak yaşamaktadır. Bayat kelimesi; zengin, varlıklı ve devletli anlamındadır. Bayat ilinin ilk defa hangi tarihte İran yaylasına geldiği hususunda tarihi kaynaklarda kesin bilgi bulunmamaktadır. Ancak Selçuklu ve Moğolların batıya yürüyüşleri dönemine ait kaynaklarda isimleri geçmektedir. Bu dönemde Horasan’ın bazı bölgeleri ile Irak-ı Acem, Kürdistan ve Loristan’a yerleşmişlerdir. İbn-i Haldun, Bayatların Emir Ak-Sungur Buhari liderliğinde İran ve Irak-ı Arap’ta hâkimiyet kurduğunu hikâye eder. Küçük Loristan (Loristan-ı Küçük) ve Irak-ı Arap’ta küçük yerel yönetimler kurdukları bilinmektedir. Kaynaklarda geçen Bayat Vilayeti, Hicri VIII/ XIV. yüzyılda muteber bir vilayet olarak Bağdat, Irak-ı Arap (Arap Irakı), Huzistan ve Loristan topraklarını ihtiva etmekteydi. Sonraki yüzyıllarda vilayet daha küçük bir sahaya çekilmiştir. Bu vilayette bulunan Bayat kalesi (Kale Bayat), Dizful ile Irak-ı Arap yolu üzerindedir. Nadir Şah, Irak-ı Arap’tan Huzistan’a giderken bu kaleye uğramıştır. (İbn-i Haldun, 4.cilt, s.93; Nüvîdî, s.101; Esterabadî, s.223) Müşirüd-Dövle Tebrizi (Ölümü Hicri 1279/ 1862), İran-Osmanlı sınırının belirlenmesindeki görevi sırasında, Poşt-i Kûh Loristanı’na (Dağardı Loristanı) bağlı Bayat köyü ile Şuşter ve Dizful’da perakende olarak yaşayan Bayatlara rastladığından bahsetmiştir. (MüŞir’üd-Dövle Tebrizi, s.102) Bayatların İran tarihindeki faaliyetleri, Poşt-i Kûh Loristanı ile sınırlı kalmamıştır. Bunlar, Şeyh Ebu İshak İncu (Ölümü Hicri 758/ 1357) ve Emir Mübarizeddin Muhammed Muzafferi arasında cereyan eden savaşa katılmışlardır. Bayatlar, Zend hanedanı döneminde nüfuz sahibi oldular. Şiraz’ın yöneticilerinden olan Ali Han Bayat İslamlu, hem Kerim Han Zend, hem de Ali Murad Han Zend döneminde güçlü bir şahsiyetti. (VeziRi KirManî, s.384-385) Bayatlar, doğudan batıya devam eden uzun göç sonucunda Anadolu ve Şam’a ulaştılar. Ak-Koyunlu Kara-Osman’nın yönetimi döneminde, Ak-Koyunluların çöküşünden sonra oluşan iller-aşiretler birliği içerisinde Bayatlar da yer almış ve Safevi devletine bağlanmıştır. Muhtemelen bunların büyük bölümü, Anadolu’yu terk edip Azerbaycan’a gelen ve Kara-Bayat adı ile anılarak, önceden beri İran’da bulunan Bayatlar arasında öne çıkmıştır. İran Bayatları, Ak-Bayat veya sadece Bayat adı ile anılmaktadır. Şam-Bayatı tiresi, Kacar İli’nin oluşturulmasına iştirak etmiştir. Bunlara Şam-Bayatı veya Kara-Bayat da denir. Bunlar Azerbaycan’a yerleştikten sonra Kacarlara bağlandılar. Özellikle Feth-Ali Şah döneminde sarayda önemli görevler üstlendiler. (Peyman, Tarih-i Kızılbâşan, s.218; Kâim-makâm Ferahani:, s.403-404) Bayat tayfalarından bir grup, Ağa Muhammed Han Kacar’a bağlanarak, Kacar sarayı ileri gelenleri arasına katıldılar. Nasredin Şah döneminde yaşayan, “Nizam-ı Leşker ve Samsamül-Mülk” unvanları ile anılan Ali Naki Han-Bayat, hem İran’ın büyük mülk sahiplerinden biri, hem de askerî birlik kumandanıydı. Oğulları Zülfikâr Han “Samsamül-Mülk”, Abbas-kulu Han ise “Sehmül-Mülk” unvanlarını taşıyarak, o dönemin ileri gelenleri arasında yer aldılar. Sihamüs-Saltana unvanı taşıyan Murtaza-kulu Han Bayat, Meclis-i Şura-yı Millî’ye vekil olarak girmiş, birkaç kere bakanlık ve başbakanlık koltuğuna oturmuştur (04 Azer 1323-12 Ordubehişt 1324/ 1944-1945). Murtaza-kulu Han, Abbas-kulu Han’ın oğludur. Bugün Irak-ı Acem (Cibal Azerbaycanı) Bayat tayfalarının bir bölümü Kuzar ve Kara-rud/ Qareçay mahallarında, diğerleri Erak’ın köylerinde oturmaktadır. Tarım ve hayvancılıkla meşguldürler. Bayatlardan bir diğer grup, I. Şah Abbas döneminde Batı Azerbaycan’ın Maku kentine yerleşmiştir. Bayatlar, Maku ve İrevan’a II. Şah Abbas döneminde geldiler. Onların reisi olan Mustafa Beg-Bayat, Maku Hanlarının dedesidir. Mustafa Beg’in torunları, Kacar saltanatı sadaretinde bulunan İrevan Bayat aşiretinden Hacc Mirza Ağasi döneminde İran’ın birkaç nahiyesini idare ediyordu. Şah II. Abbas’ın saltanatının son dönemlerinde Bayatlardan bir grup, diğer Türk tayfaları ile birlikte Karabağ ve Gürcistan’a gönderildiler. Daha çok İslamabad, Şahabad ve Nusretabad çevresine gelerek, bu kaleleri inşa ettiler ve buralara yerleştiler. (Sipehr, s.26; Vekîlî Tabatabai Tebrizî, s.373, 388; İ’tİmadüs-Saltana, Ş. 1367/1988, cilt: 2, s.1615; Nusret Makuî, s.3-48; İskender Münşî, s.793) II. Şah Tahmasb, Irak’ın kuzeyinde oturan Bayatların büyük kısmını Tahran çevresi, Savucbulag (Heştgerd) ve Kerec’e sürdü. Nadir Şah da, II. Tahmasb’ın Saltanat Vekili olduğu dönemde Kerkük’ü ele geçirdiğinde, bir Bayat grubunu Horasan’a sürmüştür. Bir rivayete göre bunlar Herat’a gitmiştir. Diğer rivayete göre, Nişabur Bayatlarına katılmıştır. Nadir Şah, kendi saltanatı döneminde; Afşar, Cavanşir, Şahseven ve Bahtiyari aşiretlerinden bazı grupları Afganistan’a sürmüştür. Bunların büyük bölümü Kabil’e yerleşmiştir. Bunlara Kızılbaş denmektedir. İleri gelenleri, Emir Abdurrahman Han’ın saltanatı döneminde Afganistan’da önemli askerî ve sivil makamlara getirilmiştir. Kabil’in bugünkü Kızılbaş Mahallesi (Tophane semti) bunlardan hatıra kalmıştır. (Feyz Muhammed, s.143-144; Esterabadî, s.193; Mervî, 1.cilt, s.254; Hakim, s.757) Bayat tayfalarının bir grubu olan Nişabur Bayatları, Hicri X/ XVI. yüzyıldan önce İran’a gelmiştir. Bunlar Kara-Bayat adı ile tanınmaktadır. Kara-Bayat adını almaları ve Horasan’a geliş tarihleri konusu belirgin değildir. Kara-Bayat adını, Şam Bayatlarının buraya göçmelerinden almış olmaları muhtemeldir. Ancak bu bilgiler tarihi belgeye dayanmamaktadır. Bayatlardan bazı tayfa ve tirelerin İlat-ı Hamse, Kaşkayı ve Kuzey Türkmenleri arasında yaşadıkları bilinmektedir. (PeyMan, s.221, 224) Bugün mülki ve idari yapılanmada yer almamakla beraber, Merkezî Bölge Valiliği’nin Save ilçesi sınırları dâhilinde, kadim Türk toprağı olan Halacistan’ın batısını oluşturan “Halac-ı Save” veya “Qahir” adı verilen bölgede bir Bayadistan mıntıkası bulunmaktadadır. Buraya “Bayadistan”, “Deşt-i Bayat” veya “Mıntıka-i Bayad/ Bayat Mıntıkası” denmektedir. “Qahir”, diğer adıyla “Halac-ı Save” toprakları içerisindedir. Bölge, kırmızı mermeriyle ünlüdür. Haliyle mermer yataklarının bulunduğu yerler kıpkırmızıdır. Erak Vilayetine bağlı olan Save ilçesini Hemedan’a bağlayan karayolundan batıya doğru haraket ettiğimizde önce Qarqabad, peşinden Novberan nahiyelerine ulaşılır. Save-Qarqabad arası yaklaşık 57 km, Qarqabad-Hemedan BV sınırı arası ise 52 km’dir. Save-Hemedan sınırı arasındaki 109 km’lik karayolunun kuzeyindeki Save ilçe toprakları Bayadistan’dır. Doğu sınırı ise, Save esas alınarak kuzeyden güneye çizilecek düz çizgidir. Bayadistan toprakları, kabaca bu tarif ettiğimiz bölgedir. Bunun yanı sıra kısmen güneye, diğer yandan batıdaki Hemedan ile kuzeydeki Kazvin topraklarına doğru taşmaktadır. Bu bölgedeki Bayat köyleri, Halac köyleri ile iç içedir.
Bunların yanı sıra, Bayatlardan yüzlerce, binlerce aile Zencan, Tahran, Kerec, Şiraz, Zerend, Kirman, Meşhed, Nişabur, Erak, Nihavend ve İran’ın diğer şehir ve köylerinde “Bayat” adı ile yaşamaktadır. İç içe olan Bayadistan ve Halacistan’daki Gülazer, Gahrabad, Hanabad ve Bayhan gibi köylerin sakinleri büyük şehirlere göç etmiştir. Adı geçen Türk köyleri halen metruk haldedir. Bu Türk köylerinden sadece adlarının bir hatıra olarak kaldığını ifade edebiliriz. Bayat Türklerinin dil yapısı, aynı bölgeye yaylak amacıyla gelen Şahseven İlyati/ İliyati Şahsevenleri ile Bağdadi Şahsevenlerin diline benzemez. Bayat Türkçesi, Azerbaycan ve Şahseven Türkçesi’ne nispetle İstanbul Türkçesi’ne daha yakındır. Şahseven aşiretlerinin devamlı ikamet mahalleri, yani kışlakları Kum ile Save arasındadır. Bu bölgede perakende olarak yaşamaktadırlar. Şahsevenlerin, içiçe olan Bayadistan-Halacistan’daki yaylakları; Beşbulaq بش بلاق , Mehterabad مهترآباد , Bayhan ve Çalığxara چالغخره ’dır. (http://merkezi-az.blogspot.com, Safer Alipur Kassabinejâd; Hemedan-az.blogspot.com-Hakverdi Nasiri’nin, Menuçehr Sutude’nin “Buhara” mecellesinin 17. sayısında yayınlanan ‘Deşt-i Bayat’ başlıklı makalesini eleştirisi) Yüklə 9,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||