Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

(Eşşəklər Qəhvəxanası)
Azerbaycan’da hiciv ve hezliyat çok gelişmiştir. Halkı aydınlatmak, uyarmak için siyasi, sosyal ve kültürel içerikli “yergi” de denen hicivden geniş şekilde istifade edilmiş ve edilmektedir. Hicivden propaganda amaçlı da yararlanılmaktadır. Ağır hakaret temalı yergiler mizahın vazgeçilmezidir. edebi değeri de bulunan hiciv, taşlama ve şiir veya şiirimsi hezliyat örnekleri, fil-hal veya fil-bedahe, yani gerektiği anda irticalen söylenmektedir. Bunların büyük bölümü anonimdir ve kayıtlı değildir. Dilden dile, kulaktan kulağa dolaşmakta ve kısa sürede tüm Azerbaycan’a ve İran’a yayılmaktadır. Bizde de Nefî, Şair Eşref ve Neyzen Tevfik gibi hicvin namlı temsilcileri vardır.

Siyasi, sosyal, kültürel, seks ve dini içerikli hiciv ve hezliyat, aynı zamanda beğenilmeyen uygulamaları, siyasi, mülki erkânı ve hatta dinî şahsiyetleri protestodur. Azerbaycan’da ilk çıktığından itibaren mizahın boyutunu, nereye kadar ulaşacağını, nelere mal olacağını, hangi olayları tetikleyeceğini önceden kestirmek mümkün değildir. Azerbaycan Türk toplumunda büyük ilgi ve alaka gören, oldukça yaygın bel altı mizahını da unutmamak gerekir. Uluslararası hicvin ana temaları aynıdır. Sanırım yirmi civarında temel tema kaynağından üretilir. Bazı hiciv ve yergi örnekleri vardır ki, tahammülsüz insanların algılama sınırını zorlamaktadır. Gerek Azerbaycan şehirlerinde, gerekse İran’ın diğer bölgelerinde söylenen bol sin-kaflı nazım tarzı hezliyat toparlansa muhteşem Türkçe divanlar oluşur. “Hiciv ve hezliyat, Türkçe’nin geleceğinin garantisidir” dense, abartılmış olmaz.

Tahammül gösterilemeyen ünlü Türk heccavlarından Hasırabadi’nin dili kesilmiştir. Hasırabad, Tebriz’in mesire yerlerindendir. Hasırabadi’den bir dörtlük:
Zəmanə ay zəmanə,

Oxum gəlməz kəmanə,

Eşşəklər arpa yeyir,

Atlar həsrət samanə.

Bu dörtlük, İstanbul Türkçesi’ndeki “Ne günlere kaldık Gazi Hünkâr! Eşşek vezir oldu, katır hükümdar”ın karşılığı mahiyetindedir.

Güney Azerbaycan’ın Tebriz merkezli bir “Sarıkulu Han”ı vardır. Sin-kaflı, belden aşağı hiciv ve fıkraların tamamı bu hayali şahsa yüklenir. Belki de gerçekten yaşamıştır. Kim bilir?... Tahran’da, Türkler aleyhinde, özellikle Erdebilliler aleyhinde fıkra anlatan komedyen Kerim Erbab, Tebriz ayaklanmasının tetikleyicilerinden olmuştur. Türk aleytarı fıkra üreticisi Mahi-sıfat, Azerbaycanlı öğrencilerce dövülerek hastanelik edilmiştir.

Güney Azerbaycan ve İran’da hiciv ve mizah konusu ele alınırken Tebriz’in “Eşşəklər Qəhvəxanası”ndan bahsedilmese, konu nakıs olur, eksik kalır.

Eşşəklər Qəhvəxanası; Tebriz’de, eski Çaharrah-ı Şehnaz yakınında, Firdövsi ile Şehnaz (bugün Şeriati) caddeleri arasındaki pazar içerisinde, İki Kapılı Timçedeydi (Pasaj). Bu mıntıkaya “Miyar-Miyar” da denir. Hiciv, hezliyat ve mizahın sınır tanımadığı bu kahvehanede asılı olan bir tabelada “Eşşəklər diyarına xoş gəlibsiz” yazmaktaydı. Eski dönemde buranın çok özel müşterileri vardı. Müdavimleri, zarif-kıvrak zekâ sahibi, hem mütehammil, hem de entelektüeldi. Kazara içeriye girdiğinizde, kahveci size; “Küçük eşşeklerin mi, yoksa büyük eşşeklerin yerinde mi oturmak istediğinizi, ardından kuru saman veya taze yonca isteyip istemediğinizi” sorabilirdi. Duvara asılı eşek kellesini unutmamak gerekir. Bu kahvehane Tebriz’in, hatta tüm İran’ın “Hyde Parkı” idi.

Rejim değişikliğinin ilk yıllarında sahibinin ölmesi üzerine “Eşşəklər Qəhvəxanası;” kapanmıştır. Daha sonra eski müşterilerinden Memmed Ali Yezdani isimli şahsın kahveyi tekrar açtığı, ancak eski şenlikli günlerine bir daha kavuşamadığı anlatılır.

Kahveye giren adamcağız dese ki “Erdebilliyük”, karşıdan anında cevap gelir: “Yükünden belli”.

Kahvehanenin tanınmış müdavimlerinden ünlü Türk komedyeni “Müstəcəbüd-Dəvə”nin özel bir yeri vardır. Devrimden sonra beş altı yıl daha yaşadı. Türkçe anlattığı mizah ve öykülerin kasetlerine olan talep hiç eksilmedi. Yönetimdeki hacı-hoca ve mollalar hakkında anlattıklarına tahammül gösterildi. Çok ileri gittiğinde, sözlü uyarlarda bulunuldu. Bu tür yer ve şahsiyetlerden biraz hoşgörü, biraz kulak çekme ile toplumun tansiyonunun düşürülmesinde yönetimler istifade etmiştir. Bu tür mekânlar ve bu mekânları ayakta tutan şahsiyetler, kültür zenginliği ve hoşgörünün kalitesini yükseltmiştir. Velhasıl Tebrizliler, içi boş yönetim, yönetici ve kişilerin içini mizahla doldurur.

Falçı Dadaş