Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

21.Horasan Bölge Valiliği

استان خراسان

1.Kuzey Horasan Bölge Valiliği خراسان شمالى, Merkezi: Bocnurd بجنورد

2.Rızavi Horasan Bölge Valiliği خراسان رضوى, Merkezi: Meşhed مشهد

3.Güney Horasan Bölge Valiliği خراسان جنوبى, Merkezi: Bircend بيرجند
Horasan Bölge Valiliği; Kuzey Horasan (27.782 km²), Rızavi Horasan (144.803 km²) ve Güney Horasan (75.034 km²) olmak üzere üç ayrı bölge valiliğine bölünmüştür. Toplam 247.619 km² alana sahiptir. 2006 yılı nüfusu 6.908.478’dir. Doğusunda Afganistan, batısında Yezd, Simnan ve Gülistan, kuzey ve kuzeydoğusunda Türkmenistan, güneyinde ise Sistan-u Beluçistan ve Kirman bölge valilikleri yer almaktadır.

Horasan, “Haver-zemin”, yani “Doğu-yurdu” anlamındadır. Hor+asan, (Hor خور + asan آسان / Güneş/ ışık/ aydınlık+doğuş yeri), yani “Güneş’in doğduğu yer” demek olan iki ayrı kelimeden oluşur.

Kuzey Horasan, Horasan Türkleri’nin ana yurdu olup, ~140.000 km² yüzölçümüne sahiptir. Bu topraklar, doğudan Afganistan, batıdan Türkmen-Sahra, kuzeyden Türkmenistan Cumhuriyeti, güneyden Kevir Çölü (Deşt-i Kevir) kenarına kadar uzanmaktadır. Tarihi kaynaklara göre, eski çağlardan beri Horasan’ın kuzeyinde Türkler yaşamaktadır. Bugün bölgede oturan Türklerin nüfusu yaklaşık 2-2.5 milyon civarındadır.

Meşhed, Bocnurd (Biryurd), Kuçan, Deregez, Şirvan, Serahs, Coğatay, Esferayin, Faruc, Raz, Aşgan (Aşhane) ve Çegene Kuzey Horasan şehirleridir. Bu şehirlerin çevresindeki köyler, Kelat-ı Nadiri نادرى كلات (Nadir Kelatı/ Nadir Kalesi), Bam/ Bem-Sefiabad, Geray-ili bölgesi ve Sebzivar ile Nişabur’un arasındaki köyler, ayrıca bu iki şehir halkının büyük bölümü Türk’ür. Horasan Türkleri, kadim dönemlerden itibaren kendi kaderini tayin etme konusunda ısrarcı olmuş ve bu yolda mücadele etmişlerdir. Gaznelilerden başlayarak, Kacarlara kadar İran Türk hükümetlerinin kurulmasına yardım ve katkı sağlamışlardır. Hatta Afşarlar örneğinde olduğu gibi devlete hâkim olmuşlardır.

Bölge halkı, Kacarlardan sonra sosyal ve kültürel baskılara maruz kalmıştır. Sovyetler Birliği’nin dağılması ile beş bağımsız Türk devletinin ortaya çıkması, bölgede en fazla İran’ı etkilemiştir. Buna karşılık Türklere yönelik olumsuz propaganda ve ayrımcılığın yoğunlaştığı iddia edilmiştir.

Meşhed’teki Firdevsi Üniversitesi Kuds-ü Rızavi Astanası’nın mali desteği ile propaganda amaçlı onlarca kitap, dergi, broşür yayınlanarak, bölgede yaşayan Kürtlerin çoğunlukta olduğu gösterilmeye çalışılmaktadır. Bu propaganda yayınlarında; “Kürtlerin, kendi tarihi hareketlerinden sonra, bölgedeki Geray ilini yendikleri ve Geray ili Türkleri’ne ait Kuzey Horasan’a hâkim oldukları” yazılmaktadır. Diğer yandan Türkçe olan şehir, köy, nehir, dere ve dağların isimlerinin Farça-Kürtçe ile değiştirilmesi yönünde makaleler yazılıp, öneride bulunulmaktadır. Örnek olarak; “Karavul dağı”nın “Sirkûh”a, “Biryurd/ Bocnurd” kentinin önce “Bijanyurd”a, sonra “Bijangerd”e, ve daha sonra “Bijan-Kürd”e çevrilmesi teklif edilmiştir. Bu tür merkezlerin önerileri doğrultusunda, “Deregez” kenti adının eski dönemlerde “Derexer/ Derehar” olduğu bahane edilerek, adının değiştirilmesi gündeme gelmiştir. Bölge Türklerinin tepki göstermesi üzerine, “Muhammedabad”a çevrilmesi teklif edilmiştir. Tepkiler sürdüğü için bu şehilerin adının değiştirilmesi için yeni fırsatlar beklenmektedir. Bildiğimiz üzere Deregez ilçenin merkezi Muhammedabad’dır.

Bu kadim Türk şehirlerinin isimlerinin bilimsellikten uzak tezlerle değiştirilme gayretleri, kültürel asimilasyona çarpıcı örnekler oluşturmaktadır. Bocnurd ve Deregez isimleri, Horasan Türkleri’nin bölgedeki ulusal mühür ve damgalarıdır. (http:xorasan.blogspot.com; Quzey Xorasan Türklerinin Cem’iyeti; Coğrafya-yı Kâmil-i İran, Îlhâ, Çâdurnişînan…, 1.cilt, s.602, 614)

Tarihi Türk Yurdu Deregez

Deregez’in eski adı, “Doğu” anlamına gelen Haver خا ور idi. Bugünkü adını, usaresinden şekerleme yapılan “Gez/ Gez ağacı/ Dıraht-ı Gez”in bölgede çok olmasından ötürü almıştır. (Mehr’üz-Zaman Novbân, Veche Tesmiye Şehrhâ ve RusTahâ-yı İran, s.61)

Deregez, kadim dönemde Horasan eyaleti’nin önemli bir Vilayeti idi. Etek havzası, Birun, Abıvert/ Ebiverd (Baverd), Nisa ve Derun, Deregez Vilayetinin önemli merkezleriydi. Etek ve Ahal, Çarlık Rusyası ve İran Şahlığı arasında imzalanan Ahal Antlaşması sonucu o dönem Rusya’nın hissesine düşmüştür. Günümüzde Türkmenistan sınırları dâhilindedir. Deregez, Rızavi Horasan’ın merkezi Meşhed’e bağlı ilçedir. İlçe merkezi Muhammedabad’dır. Muhammedabad kenti, Muhammed Şah Kacar zamanında Begler Han Çapuşlu tarafından kurulmuş ve Şah’ın adı konmuştur.

Deregez, Vilayet olduğu dönemde üç önemli bölgeden ibaretti:

1. Ebiverd ve Etek’in bir bölümü: Abıvert/ Ebiverd, Deregez Vilayeti’nin yönetim merkeziydi. Bu nedenle bazı resmî devlet yazışmalarında ve tarih kitaplarında “Ebiverd Vilayeti” olarak kaydedilmiştir. Ebiverd harabe haline geldikten sonra, sırasıyla Çapışlu, Destgerd دستگرد, Nisa ve Muhammedabad/ Deregez Vilayet merkezi olmuştur. Destgerd yerleşim biriminin adı “Destcerd” şeklinde de geçmektedir.

Abıvert/ Ebiverd harabelerinin bir kısmı, Deregez’e bağlı Türkmenistan sınırı yakınındaki Lütfabad nahiyesinde, diğer bölümü ise Türkmenistan sınırları dâhilindedir. Kısaca İran-Türkmenistan sınırı, kadim Ebiverd kenti harabelerinin üzerinden geçmektedir. Etek bölgesi ise; doğuda Serahs hududu ve Tecen çayından başlar, kuzeye doğru hafif meylederek, Ebiverd’ın batısına kadar uzanır. Kuzey sınırı Tecen çayından kuzeybatıya doğru Karakum çölü, yani Ahal’a doğru uzanır. Güney sınırı ise, doğudan batıya Serahs sınırından itibaren Çehçehe, Karatikan, Agdaş, Kelat, Haşt, Sengdivar ve Ebiverd yerleşimlerinin güneyinden Kahkaha-Gûzgân’a doğru uzanır. Kahkaha ve Gûzgân, Ebiverd’in hemen kuzeybatısında, Türkmenisntan-İran sınırı üzerindedir.

Mehne/ Mehine kenti de bir dönem vilayet merkezi olmuştur. Şeyh Ebu Said Ebül-Hayr ve Muhammed Şah Kacar’ın yakın ricalinden Feth-Ali Han Mehnei/ Mehinei’nin doğum yeri burasıdır. Halen Türkmenistan topraklarındadır.

2. Nisa ve Derun: Nisa, Aşkabat’ta harabesi günümüze ulaşmış olan kadim Türk kentlerindendir. Tarihi geçmişi çok eskidir. Ebül-Hasan Nesevi, Abdurrahman Nisai, Nasir Nesevi, Ahmed Nesevi vd. ilim ve bilim adamları Nisa kentindendir.

Derun ise, Nisa, Novhandan, Baçvanlu, Dere-Derunger ve Kopetdağ’a kadar uzanan bölgenin adıdır. Türkmenistan’da bulunan Enöv ile Sadeddin Taftazani ve Ayetullah Taftazani’nin doğum yeri olan Taftazan da bu bölgededir. Taftazan, günümüzde İran-Türkmenistan Sınır Kapısı Bacgiran nahiyesine bağlıdır.

3. Birun ve Etek’in bir bölümü olan Kelat: Birun, Ebu-Reyhan Biruni’nin doğum yeridir. Kelat ise, Nadir Şah’ın ata mülkü olan müstahkem kaledir. Kelat-ı Nadiri/ Nadir Kale veya sadece Kelat olarak anılır. Nadir Şah’ın sarayı ve hazinesi buradaydı. Haveran ve Etek mıntıkaları, kadim Deregez topraklarıdır. Deşt-i Haveran, yukarıda izah ettiğimiz Etek’in batıya düşen yarısıdır. Kelat’ın kuzeyinden Kahkaha ve Gûzgân’a kadar olan bölüm Deşt-i Haveran bölgesi olarak adlandırılır. Bu bölgeden “Etek-Deşt-i Haveran” adıyla bahsedebileceğimiz gibi, doğu bölümüne “Etek”, batı bölümüne de “Deşt-i Haveran” diyebiliriz. Bu isimlendirme, coğrafi olarak da, tarihen de bu bölgeyi ifade eder. (Seyyid Ali Mirniya, Serdaranî ez-Îlât ve Tavâif-i Deregez der-Hıdmet-i Mîhen, s.7-9, 124)

Seyyid Ali Mirniya, Deregez ilçesi/ Novhandan nahiyesi/ Tekab bence bu Tikab olmalıdır Tekab yazılımı ve söylemi Türkçe’ye aykırıdır köy merkezine bağlı Atanlu/ اتانلو köyünün toponim incelemesini yapmıştır. Aslının “Yek-Tanlu” olduğunu, bir rakamını ifade eden “Yek” kelimesinin kesret-i istimal nedeniyle düştüğünü ve yerine “Elif” harfinin geldiğini belirtmiştir. Ancak “Atanlu” ve hemen yakınında bulunan “Dutanlu/ دوتاانلو” yerleşim birimleri, aynı adı taşıyan Afşar cemaatlarının kurduğu köylerdir. Bu yer adlarının Türkçe olmasından ötürü, Seyyid Ali Mirniya’nın Farsça yapmaya çalıştığı tahlile katılmak mümkün değildir.

Horasan Türk İl/ Ulus ve Aşiretleri
Afşar İli
Afşarlar, eski dönemlerden beri Horasan’da yaşayan uluslardandır. Afşar adı, Safeviler döneminde Horasan’da cereyan eden hadiseler sırasında sıkça geçmektedir.

Afşar ulusu, İran’ın büyük illerinden biridir. Halen Afşarlar, genellikle Azerbaycan (Batı), Horasan, Sistan, Huzistan, Kirman, Fars, Kazvin, Zencan, Mazenderan, Hemedan ve diğer mıntıklarda oturmaktadır.

Afşarların aslı, tarihi geçmişi, İran’a geliş dönemleriyle ilgili çeşitli rivayet bulunmaktadır. “Nadirname”nin müellifi Muhammed Hüseyin Kuddusi, Eşkaniler konusunu anlatırken, Afşarların Eşkanilerden olduğunu ifade etmekte ve şöyle yazmaktadır: “Bunlar (Afşarlar), İran’a istila amacıyla gelmediler. Onlardan bir kişi, İskender’i satrançta yenmiştir. Firdevsi bu konuyu Şehname’de dile getirmiştir:
بزرگى مراشكانيان راسزاست

اگربشنود مرد داننده راست