Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı
Yüklə 9,25 Mb.
|
*
*
* Moğollar ile Harezmşahlar arasındaki anlaşmazlık nedeniyle, Cengiz Han güçlü bir orduyla harekete geçti (H.616/ 1220). Önce Otrar, Sığnak ve Hocend, ardından Buhara ve Semerkand gibi önemli Maveraünnehir şehirleri Moğolların eline geçti. Harezmşah Muhammed, kaçarak Horasan üzerinden Irak- Acem’e gitti; Mazenderan’a ve Hazar denizindeki Abeskûn adasına sığındı. Kısa bir süre sonra burada öldü. Büyük oğlu Celaleddin, yaklaşık on yıl boyunca Kuzey Hindistan, Irak-ı Acem ve Azerbaycan’da mücadeleye devam ettiyse de çabaları Moğolları durdurmaya yetmedi. Moğollar, Cebe ve Sübütey kumandasında askerî harekâtın ardından Horasan üzerinden Irak-ı Acem ve Azerbaycan’a girdiler. Celaleddin Harezmşah’ın son önemli direnişi, Hicri 625/1228 yılında Isfahan önlerinde kırıldı. Moğollar, kendi hâkimiyetlerini tanıyan Fars Atabegliği yönetimindeki Güney İran dışında bütün Orta ve Batı İran’ı işgal ettiler. Ögeday/ Oktay Kaan zamanında İran ve Azerbaycan’daki Moğol hâkimiyeti daha da güçlendi. Mengü Han, tahta çıkınca kardeşi Kubilay’ı Çin’e gönderirken, diğer kardeşi Hülâgû’yu batı fetihlerini yürütmek üzere ilhan olarak İran’a tayin etti. 1255 yılında Horasan’a giren Hülâgû, ertesi yıl Alamut’u ele geçirerek İsmailî hâkimiyetine, daha sonra Bağdat’a girerek Abbasi hilâfetine (H.656/ 1258) son verdi. Hazar denizinin güney sahilleri hariç bütün İran’da siyasi birliği kurdu. Bugünkü İran, Azerbaycan, Anadolu ve Irak’ın idaresi yaklaşık bir asır boyunca İlhanlı Hâkimiyetinde kaldı. İlhanlılar, Hülâgû’nun İran’a gelişinden sonra bürokratik ve idari alanda yavaş yavaş İran geleneklerini benimsediler. Bu durum, Gazan/ ĞâZan Han’ın İslamı kabulü, sosyal, idari ve ekonomik sahalarda yaptığı reformlarla daha da hız kazandı. Doğudaki Büyük Han Kubilây’ın ölümünden (H.693/ 1294) sonra, artık akrabalık derecesi oldukça zayıflayan amcazadeleriyle tabiiyet bağlarını koparan Gazan Han, İran’da bozkır geleneklerine, İslami ve İrani temellere dayanan bir devlet kurmak istedi. Ancak erken ölümü, bu reformların başarısını azalttı. Onun ölümünün üzerinden yarım asır bile geçmeden İran’da Moğol hâkimiyeti sona erdi. Kısa sürmesine rağmen İlhanlı hâkimiyeti İran’da önemli izler bırakdı. Moğol harekâtı sırasında başta Horasan şehirleri şehri olmak üzere önemli yerleşim merkezleri zarar gördü. Moğol istilasının ortaya çıkardığı karanlık tablonun, toplumda kendine güvensizlik ve dünyevi hayattan kaçış şeklinde tezahür ettiği yönündeki yorumlar kitaplarda yer aldı. İran’da, genel olarak bütün Orta Doğu’da dinî-tasavvufi hareketlerin güçlenip gelişmesi -sanki eskiden böyle değilmiş gibi- Moğol ilerleyişine bağlandı. Bununla birlikte İlhanlı idaresi, ilk yarım asırda istila döneminin olumsuzluklarının atlatılmasından sonra İran’da olumlu izler bıraktı. İlhanlı hâkimiyetinin merkezi olan Azerbaycan’da Gazan Han devrinde UCan ve Şenb-i ĞâZan, Olcaytu zamanında Sultaniye gibi yeni yerleşim merkezleri kuruldu. Tebriz, Merağa ve Bağdat gibi büyük şehirlerde önemli imar faaliyetleri yürütüldü. İlhanlı Devleti’nin siyasi birliğinin sona ermesinin ardından İran’da hâkimiyet birtakım küçük hanedanlar arasında paylaşıldı. İlhanlıların nüfuzlu kumandanı Emir Çoban’ın torunu ve Timurtaş’ın oğlu Şeyh Hasan, Ebu Said Bahadır Han’ın Hicri 736/ 1336’da ölümünden sonra çıkan taht mücadelesinde Azerbaycan’ın idaresini ele geçirdi ve burada Çobanoğulları hâkimiyetini kurdu. Şeyh Hasan’ın Hicri 744/ 1344’de katlinin ardından kardeşi Melik Eşref önce EnuŞirvan adına, Hicri 745/ 1344 yılından sonra da kendi adına idareyi ele geçirdi. Bir ara gücünü Irak-ı Acem’e kadar yaymaya muvaffak oldu. Melik Eşref’in Hicri 758/ 1357’de ölümüyle Çobanoğulları hâkimiyeti sona erdi. (Osman Gazi Özgüdenli, İA, “İran” maddesi ‘Fetihten Safevilere Kadar’, s.398; Servân/ Yüzbaşı Ahmed KEyvanpur, Tarih-i Umumî Azerbaycan, s.23-24; J.H.Kramers, İslam Ansiklopedisi, MEB, “İran” maddesi, Tarihî ve Etnografik Bakış, , s.1013-1030) *
*
*
*
*
*
Batı İran’da İlhanlıların vârisi olma iddiasıyla siyasi mücadeleye giren diğer bir güç de Celayirliler idi (1340-1431). Celayirli hâkimiyetine, Hicri VIII/ XIV. yüzyılın sonlarından itibaren iyice güçlenen Kara-Koyunlu Türkmenleri tarafından son verildi. Çobanoğulları ve Celayirliler, Azerbaycan’da İlhanlı mirası için mücadele ederken, Orta ve Güney İran’ın hâkimiyeti Încûlar ve MuzaffeRiler arasında paylaşıldı. Încûlar (1303-1357), hanedanın son üyesi Şeyh Ebu İshak’ın 754/1353 yılında Muzafferilerden Mübarizeddin Muhammed tarafından öldürülmesine kadar Fars ve Güney İran’ın hâkimiyetini elinde tuttu ellerinde bulundurdu. Moğol istilası esnasında Horasan’dan Yezd’e hicret ederek, Yezd Atabegleri’nin hizmetine giren bir aileden gelen Muzafferiler (1314-1393), Orta ve Güney İran’a hâkim oldular ve Timur tarafından ortadan kaldırıldılar. İlhanlı devletinin çöküşü sırasında Toga Timur’un hâkimiyetinde bulunan Horasan, bu yıllarda Serbedarilerin yönetimine girdi. Şii karakter taşıyan bu sosyal ve siyasi muhalefet hereketinin ilk merkezi Sebzivar’dı. Hareket, kısa sürede Horasan’ın diğer şehirleriyle Mazenderan, Gilan ve Kirman’a kadar yayıldı. 1336-1386 yıllarında muhtelif reislerin rehberliğinde Horasan ve Mazenderan gibi İran’ın doğu ve kuzey bölgelerinde etkili oldu. Bölgedeki istikrarsızlık ve adaletsizliğe bir tepki olarak ortaya çıkan Serbedaran hareketi de adil ve istikrarlı bir düzen kurmayı başaramadı. Timurlular tarafından yıkıldı. İlhanlılardan sonra İran’da ortaya çıkan bir hanedan olan Kertlerin hâkimiyeti de (1245-1389) İlhanlıların diğer siyasi halefleri gibi bölgesel hâkimiyetten öteye gidemedi. Bunların iktidarına da Timur tarafından son verildi. Çağatay Hanlığı’nın zayıfladığı bir dönemde duruma hâkim olan Timur, Güney Horasan’daki Kert, Sebzivar’daki Serbedari ve Horasan’daki Toga Timur yönetimine son verdikten sonra batıya ilerleyerek Irak-ı Acem (Irak-ı Azerbaycan) ve Azerbaycan’a girdi. Hicri 794/ 1392 yılında başlayan ve beş yıl süren sefer sırasında Mazenderan ve Irak-ı Acem şehirlerini ele geçirerek, Güney İran’daki Muzafferi hâkimiyetini de sonlandırdı. Böylece Timur’a batı fütuhat yolu açılmış oldu. Kuzeyde Toktamış Han, batıda Osmanlı, güneyde Memluk kuvvetlerini mağLub eden Timur, Maveraünnehir’i Akdeniz’e bağlayan büyük bir imaparatorluk kurdu. Çin seferi esnasında Hicri 807/ 1405’de ölümünden sonra imparatorluk taht kavgalarının içine pençesine düştü. İç mücadelelerin ardından Horasan genel valisi Şahruh babasının tahtını ele geçirdi. Hâkimiyetini tanımayan yeğenleri İskender bin Ömer Şeyh’ Şehy’e karşı Isfahan’a ve Baykara bin Ömer Şeyh’e karşı Fars’a sefere çıkdı. Bu seferlerin ardından Kirman’ı idaresi altına aldı. İmparatorluğun doğusu ve Orta İran Şahruh’un hâkimiyetine girdi. Batı İran’da Timurlu yönetiminin temsilcisi Ebu Bekir bin Miran Şah, Timur tarafından tahtı gaspedilen Celayirlilerden Ahmed bin Üveys ve Kara-Koyunlular’dan Kara-Yusuf’un saldırısına maruz kaldı. Hicri VIII/ XIV. yüzyıl sonlarına doğru Azerbaycan’daki son Moğol bakiyelerinin Türkleşmesiyle Batı İran’ın etnik yapısı yeniden Türklerin lehine döndü. Türkmen kitleleri, İlhanlı devletinin yıkılmasının ardından güçlerini Van ile Urumiye gölünün kuzeyinde hissettiren, daha sonra Tebriz’e hâkim olan Kara-Koyunlular’ın etrafında toplandı. Şahruh, Azerbaycan’daki bu Türkmen nüfuzunu kırmak için Hicri 823/ 1420, Hicri 833/ 1430 ve Hicri 838/ 1435 yıllarında üç defa batıya yürüdü. Ancak onun imparatorluğun batısını hâkimiyet altına alıp, Türkmenleri hizaya sokma girişimi sonuçsuz kaldı. Muhammed bin Baysungur’a karşı giriştiği bir sefer sırasında Rey’de öldü (H.850/ 1446). Şahruh’un ölümü üzerine başlayan taht kavgası sırasında Horasan ve Doğu İran büyük tahribata uğradı. Bu karışıklıklara son vermek isteyen Uluğ Bey, oğlu Abdüllatif tarafından katledildi (853-1449). Uzun mücadelelerden sonra Ebu Said Mirza Han tahta çıkmayı başardıysa da hâkimiyeti Maveraünnehir, Horasan, Mazenderan ve Kuzey Afganistan’ı aşamadı. Batı İran’da durum bundan farklı değildi. (Osman Gazi Özgüdenli, İA, “İran” maddesi ‘Fetihten Safevilere Kadar’, s.399; Servân/Yüzbaşı Ahmed KEyvanpur, Tarih-i Umumî Azerbaycan, s.24-25; J.H.Kramers, İslam Ansiklopedisi, MEB, “İran” maddesi, Tarihî ve Etnografik Bakış, , s.1013-1030) *
Yüklə 9,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||