Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı
Yüklə 9,25 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- , Buru cin
10.LARLAR Larlar, Güney İran’da Fars ve Hürmüzgan bölge valiliklerinde yaşayan ve İran dillerinden Larca konuşan bir halktır. Laristan’ın nüfusu seyrek olup, önemli yerleşim birimleri Lar (ilçe, Şiraz) ve Bender-Lenge (ilçe, Bender-Abbas)’dir. Diğer yerleşim birimleri ise Geraş (Lar ilçesi), İvez (Lar ilçesi), Betsek ( ilçe, Bender-Abbas), Hunc (Lar ilçesi), ve Bihu/ Bixu’dur. Laristan etnik bölgesinin alanı yaklaşık 36.500 km²’dir. Basra Körfezi kıyısında olan Laristan’ın 400 yerleşim merkezi vardır. Burası kuzeyde Firuzabad, Cehrum, Darab, doğuda Bender-Abbas ve batıda Buşehr ile komşudur. Laristan’da, Larlardan başka buraya göç etmiş Azerbaycanlı Türk, Kürt ve Leklerin bulunduğu belgelerde kayıtlıdır. Laristan’ın Mezaycan’ında Türk Baharlı aşireti oturmaktadır. Ayrıca “Türkmen” isimli Azerbaycan Türkü bir tayfa Laristan’ın Bihu yerleşiminde yaşamaktadır. Laristan’ın dağlık bölgeleri ile Bender-Çarek ve Bender-Lenge liman kentlerinde Arapların oturduğu belirtilmektedir. Larca; Başgerdî ve KumZaRi dilleri gibi, İran dillerinin batı grubunun güneydoğu koluna mensuptur. Larca, esasen Bestek, Bihu, Evez, Geraş, Lar, Hunc, Fîşver فيش ور , Erd, fedag vd. yerlerde konuşulmaktadır. Larca’nın yedi lehçesi vardır: Geraş, Evez, Bestek, Sebke, Bihu ve Lar’dır. Lar ve Geraş lehçeleri dışında, diğer lehçelerde elde yazılı belge bulunmamaktadır. Larca yazılı metinler; Molla Mahcur Bahşî’den 55 beyt, iki küçük Larca hikâye, Lar Kıtlığı Kasidesi, Lek Zend süLalesi döneminden bir askerin Bidabad köyünden Lar’a yazdığı bir mektup, Ahund Muhammed Bakır LaRi’nin şiirleri, Hunc (Pişver) lehçesinde bir mektup vs.dir. XX. yüzyılın başlarında Azerbaycan’dan sonra, monarşist devlete karşı baş kaldırmış ikinci merkez Laristan’dır. Muhammed Ali Şah Kacar’a karşı baş kaldırının önderliğini Seyyid Hacı Abdühüseyin LaRi yapmıştır. Merkezi hükümetle bütün ilişkilerini kesmiş, Laristan’ın millî pul ve parasını basmaya çalışmıştır. Parasının adı LaRin idi. Bestek’teki Larlar Sünni’dir. XVI. yüzyılda halkın bir kısmı Sünni/ Şafii imiş. Aban/ Géşm halkının çoğunluğu Sünni’dir. Larların, kuzey İran’daki Demavend kenti bölgesinde Lar deresi civarından buraya geldiğine inanalar vardır. Larlar, sadece İran’da yaşamaktadır. Larların nüfusu hakkında fikir verEbilmek için Lar, Bender-Lenge ve Betsek ilçelerinin nüfusu aşağıda gösterilmiştir: -Lar (Şiraz’a bağlı ilçe): Genel nüfusu; 225.982 (1996), Şehir merkezi; 51.690 (1996); 51.961 (2006) (Geraş; Lar ilçesine bağlı nahiye 27.574 nüfuslu, 2006 yılı) -Bender-Lenge (Bender-Abbas’a bağlı ilçe): Genel nüfusu; 107.254 (1996), Şehir merkezi: 21.073 (1996); 25.303 (2006) -Betsek (Bender-Abbas’a bağlı ilçe): Genel nüfusu; 49.676 (1996), Şehir merkezi; 5.746 (1996) (R.Blaga, s.219-220) Bkz.→Fars ve Hürmüzgan BV 11.LEKLER Batı İran dillerinden Lekçe konuşan halktır. Lek sözcüğü; “Aptal, Cahil, saçma söz, yırtık giysi ve yüzbin rakamı” anlamlarına gelmektedir. Ancak Lek adının, “Aptal ve Cahil” anlamına geldiğini söylemek ilmi bir yaklaşım olamaz. Lekler, etnik Lekistan topraklarında yaşamaktadır. Lekistan yurdu; Loristan, Kürdistan, Farsistan ve Azerbaycan bölgeleri ile komşudur. Lek toprakları, günümüzde Loristan, Kirmanşah, İlam ve Hemedan bölge valilikleri arasında paylaştırılmıştır. Loristan Bölge Valiliği’ndeki etnik Lekistan-etnik Loristan sınırı, Hürremabad kentinin kuzeyinden batıya doğru Horu, Eleşter, Hâve (Dilfan)’ye kadar uzanan çizgidir. İlam Bölge Valiliği’nin büyük bir bölümü de Lekistan’a dâhildir. Burası ZerdÂlân’dan başlar, Helilân’ın tamamı ve Seymere’nin bir kısmını içine alır. Seymere’de daha çok Lorca’nın BÂlâgeRi lehçesi yaygındır. Genel olarak İlam (Poştkûh) Bölge Valiliği topraklarının çoğu Lekistan’a dâhildir. Etnik Lekistan’ın önemli kentleri şöylerdir: İlam, Şirvan ve Çardâvul (Serabile), Lumar, Mehran, Nihavend, Melayir (%50’si), Burucerd ve Hürremabad (%40’ı)’tır. Etnik Lekistan’ın merkez kenti Burucerd’tir. Lekçe, Batı İran dillerinin kuzey grubuna dâhildir. Kürtçe’nin güney lehçesi olan KelhoRi ve Kirmanşahî’ye yakındır. Fakat Kürdistan’ın kuzeyine doğru ilerledikçe Kürtler ve Lekler arasındaki dil ve kültür farkı birbirlerini anlamayacak şekilde artmaktadır. Lekçe, Guranca’ya da yakındır. Goranca da, Lekçe gibi Kürtçe’nin bir lehçesi değildir. İran’da Leklere genelde Lor denilse de, Lorca ve Lekçe birbirinden farklı iki dildir. Lekçe, kuzey İran dillerinden olup, Kürtçe’ye biraz yakın olduğu halde, Lorca Güney İran dil grubundan ve Farsça’ya daha yakındır. Loristan ile İran Arabistanı’nda Dizful’da konuşulan dilin de bir Lek lehçesi olduğu iddia edilmektedir. Lekler, kendilerine Lor denilmesinden hoşlanmazlar. Buna rağmen Lor ve Leklerin karışımı sayılan Çiginî/ Çeginî, MeMulân, Bayranvend gibi aşiretlere rastlamak mümkündür. Lekçe, Lekistan’ın şiir ve edebiyat dilidir. Ehl-i Hakk ve gizli ve kapalı bir inanç sistemi olan Yârsân (Yârsânizm) gibi GAli Şiilerin dinî metinleri Lekçe’dir. Lekçe, bu mezhebin din dilidir. Lekçe yazılı eserlerin sayısı oldukça fazladır. Farklı bir inanç sistemine, hatta dine inanan YârSanilerin, komşuları olan tutucu Müslümanlardan çekindikleri, inançlarını saklayıp, Ehl-i Hakk gibi göründükleri ifade edilir. Bazıları ise, bunların inanç sisteminin Yezidiliğe benzediğini söyler. Bu inanç sistemi, Irak’ta da vardır. Çok sayıda Lekçe ve Lorca sözcük içeren eski metinler, “Fehleviyât” adı verilen Baba Tahir-i Uryan Hemedani (935-1010) ve Katran Tebrizi’nin şiirleridir. Baba Tahir, milliyetçe Râcî, Katran ise Azerbaycanlıdır. 1310 yılından kalma “El-Es’ele ve’l-Ecvebe-yi Reşidiyye” adlı eserde, bir Farsça dörtlük ve beyitlerle birlikte, iki de Lekçe beyit vardır. Bu yazarların eserleri Aryaistlerce yapay “Zebân-ı Azeri” tezinde kullanılmaktadır. Bkz.→ İran’da Türkçe’nin Serüveni Leklerden bir grup, Fars mıntıkasından Kirman’a göçmüştür. Lek ilinin yaylağı BezinCan, kışlağı ise Devletabad’tır. İl, hayvancılık, tarım, devecilik, ayrıca halı ve seccade dokumacılığı ile geçimini sağlamaktadır. Leklerin İran’da kurabildikleri tek devlet Zend süLalesi olmuştur. Bu hanedanın kurucusu Kerim Han Zend, Leklerin “Zendelekî” aşiretine mensuptur. Aşiret, Nadir Şah Afşar döneminde Melayir’den Horasan Vilayeti’ne sürülmüştür. Nadir Şah tarafından Leklerden Mazenderan’a sürülenler de olmuştur. Kerim Han Zend, uzun süren savaşlardan sonra Erak, Isfahan, Tahran ve 1754’te Şiraz’ı ele geçirmiştir. Üç ay süre ile İran’ı Batı Azerbaycan Bölge Valililiği’nin merkezi olan Urumiye kentinden yönetmiştir. Urumiye’de iken Türk Afşar soylularından Muhammed Musa Han Kasımlu Afşar’ın kızı ile evlenmiştir. Urumiye Erki’nde saltanata başlayan Lek Kerim Han, kendisi için “Kulların Vekili/ Vekîl’ür-Reaya” sıfatını kullanmıştır. Ağa Muhammed Han Kacar, Zend Leklerini diğer Lor ve Lek tayfaları ile birlikte Kum kentine sürmüştür. Gene Kacarlar döneminde saltanatı tekrar isteyEbilecekleri endişesi ile Zendelekî aşiretinin büyük bölümü yok edilmiş, diğer Lek kabileleri ise dağıtılmıştır. Böylece Ağa Muhammed Han Kacar, altı yaşında iken tahtı talep etmemesi için hadım edilmesinin öcünü Zendlilerden almıştır. 1907 yılında Muzaffereddin Şah Kacar’ın oğlu SâLar’üd-Dövle, Meşrutiyetçilere karşı Bayranvend aşireti güçleri ile şahlığı ele geçirmek için Tahran’a saldırdı. Ancak Meşrutiyetçi Ermeni Taşnak Yeprem/ Yefrem Han Davidyans’ın kuvvetlerine yenildi. 1927’de Lek Sefer ve Köse Bayranvend aşiretleri ayaklandı. 1929-1933 yılında Bayranvend aşiretinin çok sayıda ileri geleni yakalanarak Rıza Han tarafından idam ettirildi. Lek aşiretlerinin diğer bölümleri dağlara sığındılar. Tahran yönetimi, bölgeye tamamen hâkim oldu. Leklerin büyük çoğunluğu GAli Şii’dir (Ehl-i Hakk/ Ali-Allahi). Lekçe, Ehl-i Hakk’ın kutsal dilidir. Ehl-i Hakk inancının beşiği Lekistan’ın Dilfân (Nurabad) ilçesi olarak kabul edilir. Bugün Leklerin çoğu; Sekvend, SerguDaRi, KüçükHani, Mehennî, Sultan Şeyh, Arab Selnar Pâpî ve Bâdrâyî tayfaları Ehl-i Hakk inancındadırlar. Dilfânlıların tamamı ve Tarhanlı ÂMarâî’lerin çoğu Ehl-i Hakk’tır. Gilan ve Mazenderan’ın Mekarûd, Tiltdere, Kecur (Novşehr/ Mazenderan) ve KeLardeşt (Çâlus/ Mazenderan) köylerinde yaşayan Lekler ve Tahran’ın Veramin ilçesi çevresi Zénde Mafî (Zinde) Lekleri ve Kirman’da yaşayanlar Ehl-i Hakk’tır. Önemli kutsal merkezleri Şahzade Ahmed’in (İmam Musa Kâzım’ın oğlu olduğu kabul edilir) türbesidir. Biav topraklarında bulunan bu türbe, Pâpî aşireti seyyidleri tarafından korunmaktadır. Bu seyyidler, Azerbaycan Türk Kızıleğinliler gibi kırmızı sarık sararlar. (R.Blaga, s.158-163; İrec Afşar, Îlhâ Çâdurnişînan ve…, 2.cilt, s.710)
Lor, güneybatı İran dillerinden Lorca’nın çeşitli lehçe va ağızlarında konuşan ve İran’ın güneybatısında yaşayan aşiretlerin genel adıdır. Lorlar hakkında ilk bilgileri Hamdullah Mustovfi, Müntehib’üt-Tevârih-i NazîRi (1413), ŞerefName-i BidliSi (Safevi dönemi), Şah Sultan Selîm-i Safevi’nin çağdaşı olan TafSil-i Asâkir-i Firuze (1715) vermiştir. Lorların yaşadıkları bölgeye “Loristan” denmektedir. Loristan; 1.Büyük Lor/ Doğu Loristan 2.Küçük Lor/ Batı Loristan olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Büyük Lor/ Lor-u Bozork, Bahtiyari bölgesidir. Yani Lor-Bahtiyarilerin vatanı burasıdır. Küçük Lor ise, XVI. yüzyıldan itibaren “Loristan-ı Feylî” adıyla tanınmıştır. Zab ırmağının (Dez/ Zap Suyu) kuzeybatısında yerleşen Küçük Lor/ Batı Loristan, diğer adıyla Loristan-ı Feylî, Ağa Muhammed Han Kacar’ın saltanatı döneminde Poştkûh ve Pişkûh adları ile ikiye bölünmüştür: a.Poştkûh: Zagros dağlarının güneybatısında, Irak sınırına kadar uzanan bölgedir. b.Pişkûh: Zagros dağlarının kuzeydoğusunda, İran içlerine doğru olan bölgedir. Büyük Lor/ Doğu Loristan, yani Zab ırmağının güneydoğusunda yerleşen Lorlar iki kısımdır: a.Heftleng: Isfahan bölgesinde (19 boy) b.Çaharleng: Burucerd bölgesinde (4 boy) Lorlar, Sultanabad-Hürremabad çizgisinde batıda Irak sınırına kadar uzanan Loristan’ın dağlık bölgelerine yayılmıştır. Lorlar, yerleşik çiftçiler ve yarı göçebe hayvancılar olmak üzere ikiye ayrılır. Güney Zagros’un yamaç bölgelerinde, etnik Farsistan’ın Fars Bölge Valiliği ile İran Arabistanı topraklarında göçe devam eden Kûhgiluye ve Memeseni Lor aşiretleri, asıl Lor topluluğundan soyutlanmış halde yaşarar. Azerbaycan’ın Kazvin ve Hemedan kentlerine yakın bölgelerde, Farslarla karışmışlardır. Lor-Bahtiyari aşireti, Bahtiyari dağları, Isfahan’ın batısı ve Huzistan Bölge Valiliği’nin doğusundaki ovalara yerleşmiştir. Kuzey bölgedekiler göçebe, güney bölgelerdekiler ise yerleşik hayata geçmiştir. Etnik Loristan’ın önemli şehirleri şöyledir: Dehloran, Hürremabad (yarısı), Eligûderz, Dézful/ Dizful (yarısı), Daran, Feridunşehr, Endimeşk, Şehr-i Kürd, Farsân/ Mizdec, Burucin, Lordekân, Mescid-i Süleyman (yarısı), İze, Dehdeşt (Kûhgiluye), Yasuc (Buyer- Ahmedi), Semirum, Sépîdân (Erdekan/ Erdekan-ı Fars, yarısı), Nurabad-ı Memeseni, Dugünbedan (Gecsaran), Bender Gunave, BuRazCan/ Deştistan, Tengistan/ Ehrem, Deşti/ HurMuc, Kazerun, Behbehan, Tuyserkan (yarısı). Loristan’ın merkez kenti Hürremabad’tır. Hemedan, Loristan, İlam, Huzistan, Fars, Kûhgiluye ve Buyer-Ahmed, Buşehr ve Isfahan Lorların yaşadığı ve dağıldığı sahalardır. Lorca, İran’ın güneybatısındaki dağlık bölgelerde onlarca aşiret tarafından konuşulmaktadır. İran dillerinin güneybatı grubuna dâhildir. Bu dil veya dil grubu pek iyi incelenmemiştir. Lorca, Farsça ile Kürtçe arasındaki geçiş aşamasını teşkil eder. Farsça ve Lorca, Orta İranice’nin (M. Ö. III-M.S.IX. yüzyıl) devamı sayılır. Bazı dil bilimciler, Lorca’nın bin yıl önce Farsça’dan ayrıldığını savunurlar. İran dillerinin güneybatı koluna giren diller, bu arada Lorca, Perslerin topraklarında konuşulmaktadır. Hâlbuki İran dillerinin kuzeybatı grubuna dâhil olan diller, bu arada Kürtçe, kadim Med topraklarında sonradan yayılmıştır. Lorca’nın Kürtçe, Beluçça ve Gilekçe gibi son iki bin yılda oluştuğu düşünülmektedir. Lorca ve Kürtçe, ortak kökene sahip olmakla beraber, ne Lorca Kürtçe’nin, ne de Kürtçe Lorca’nın lehçesi değildir. Lekçe, Kürtçe’nin, özellikle İlam ve Kirmanşah bölge valiliklerinde konuşulan güney lehçeleri ile Lorca arasında geçiş dilidir. Lorca’nın iki ana lehçesi vardır: 1.Batı lehçesi: Kuzey Lor/ Lor-i Küçük/ Küçük Lor veya Lor-i Feylî lehçesi; Hemedan, Loristan, İlam bölge valilikleri, ayrıca Kazvin, Veramin Lorları arasında yaygındır. Bu lehçenin; Lor-i Aslî, Burucerdi ve Nihavendî gibi ağızları vardır. 2.Doğu lehçesi: Güney/ Lor-i Bozork/ Büyük Lor adı verilen bu lehçe; Bahtiyari, Buyer-Ahmed, Kûhgiluye, Fars, Buşehr, Huzistan, Isfahan ve Kirman bölge valiliklerinde konuşulmaktadır. ŞuşteRi, Dizfûlî ve Bahtiyari gibi ağızlara sahiptir. Bahtiyari lehçesinin, Sasani Pehlevicesi’ne yakın olduğu, Arapça ve Azerbaycan Türkçesi sözcük içermediği söylenmektedir. Ancak bunu doğru olarak kabul etmek mümkün değildir. Örneğin Bahtiyari Lorcası’nda; azuğe, barut, carçı, çepog, çagu, çene, çopeş, sorag, çehmag, gat, gatme, gater, gav/ gab, goti, geser, guş, godu(g), goşun, golçomag, geme, gondag, geymag... gibi çok sayıda Azerbaycan Türkçesi kelime bulunmaktadır. Feylî/ Batı lehçesinin, Farça’dan çok az bir farkı vardır. Bütün Bahtiyari bölgesinde yaygın olan “ow” ve “ei” seslerine sahip Hûzî lehçe veya dilinin Lorca ile olan ilişkisi henüz açıklık kazanmamıştır. Bazı araştırmacılar, bininci yılda Elâmca’nın devamı olan Hûzî dilinde konuşulduğunu ifade etmektedir. Dizful ve Şuşter lehçelerinde Arapça ve Kürtçe’de olduğu gibi iki çeşit “H/ ح Ha , Hı/ X خ ” vardır. Dizful lehçesinin Lekçe’ye bağlı olduğu da söylenmektedir. Kolî/ Romlar ve Réşnu aşiretinin, Lorca’nın özgün bir lehçesinde konuştukları ileri sürülmektedir. Lorca’nın Farsça’da bulunmayan çok eski İrani kök ve sözcüklere sahip olduğu, Burucerdi ve Kûhmerreî gibi lehçelerin eski özelliklerini korudukları belirtilmektedir. Lorlarda aşiret düzeni, çok eskilere dayanmaktadır. Hindistan’ın kuzeyinden bölgeye geldikleri iddia edilen İran dilli topluluklar, aşiret sistemine sahiptiler. Lor aşireleri, İran’ın en büyük aşiret gruplarını oluşturmakla birlikte, en âsileri de sayılmışlardır. Onlar Makedonyalı İskender ve daha sonraları Araplar ve Moğolara karşı mücadele etmişlerdir. Kacar hanedanı şahları, Lor aşiretlerinin başkaldırılarından çekindikleri için tedbir olarak her zaman birkaç Lor aşiret reisini Tahran’da rehin olarak tutarlardı. İngiltere, Güney İran’da konrolü ele aldıktan sonra, böl ve yönet politikası ile bölge aşiretlerini kendi denetimi altına almış ve böylece ticaret ve daha sonra petrol yollarını kontrol edebilmiştir. Bazı aşiret reislerine büyük paralar vererek, İngiltere’ye başkaldıran diğer aşiret reislerinin tedip edilmesini sağlıyordu. İngiltere sömürücülüğünün İran’a girişi ile Lor-Bahtiyariler, İran siyasetinde aktif rol almaya başladılar. Çaharlenglerden Muhammed Taki Han Bahtiyari, 1833’te İngiliz casusu Layard’ın yardımı ile merkezî devlete karşı ayaklandı. Bir arkeolog olan Layard, vaktiyle İngiltere’nin İstanbul Sefâreti’nde çalışmış ve İran-Osmanlı sınır boyunda yaşayan Lor-Bahtiyari aşiretleri ile çok sıkı ilişkiler kurmuştur. Bu dönemden itibaren İngiltere, İran devletine karşı Lor-Bahtiyarileri desteklemiş ve bağımsızlık ideallerini yaymıştır. Kacar yönetiminin son yıllarında, İran’ın güneyindeki Arap, Lor-Bahtiyari ve Kaşkayı topraklarında petrol bulundu. İngilizler, bu bölgede petrol çıkarma işleri ile uğraşan vatandaşlarının güvenliklerini korumak için Lor-Bahtiyari beylerine yüklü paralar ödedi. 1909’da, Bahtiyari Petrol Şirketi’ni kurdular. Bu dönemde İran-İngiltere Petrol Şirketi ile Arap Şeyh Hazal ve Lor-Bahtiyari beyleri arasında bir uzlaşma sağlanmıştır. Meşrutiyet hareketi sırasında, ilk başta Lorlar bu harekete karşı çıkmış ve Muhammed Ali Şah Kacar’ı desteklemişlerdir. Azerbaycan’ın merkez kenti olan Darüs-Saltana Tebriz’in kuşatılmasında Ayn’üd-Dövle kuvvetlerine katılarak, Türk mücahitlere saldırmışlardır. Lor-Bahtiyari Hanları, her zaman İngiltere tarafından desteklenmiştir. Bu devlet, istediği zaman Tahran yönetimini zayıflatmak için Lor-Bahtiyarileri kullanmıştır. İngiltere’nin Meşrutiyet hareketini -görünürde destekleme kararı aldıktan sonra, tamamiyle kontrolünde bulunan Lor Bahtiyariler de bu hareket saflarında yer aldılar. Samsâmüs-Saltana ve Zarğâmüs-Saltana, Meşrutiyet harekâtının ilk dönemine (1906-1908) iştirak eden Lor Bahtiyari beylerindendir. İkinci dönemde (1908-1911), İngiltere sefâreti ile bağlantısı bulunan Samsâmüs-Saltana’nın kardeşi Serdar Esad, Tahran’ın fethine katılmıştır. Tahran’ın ele geçirilmesinden sonra, İngiltere yanlısı bu iki kardeş sırasıyla başbakanlığına getirildiler. Böylece devletin en üst kademeleri İngilizlerin kontrolüne geçmiş ve Meşrûtiyet Harekâtı başarısızlığa uğratılmıştır. Lor-Bahtiyariler, daha sonra Ermeni Taşnak Yeprem Han birlikleri ile Atabek parkına saldırıp, Azerbaycanlı Meşrutiyet kahramanları Settar Han ve arkadaşlarını silahsızlandırmışlardır. Bundan sonra Lor-Bahtiyarilere kendi bölgelerinde vergi toplama yetkisi verilmiş, silahsızlandırılmaktan muaf tutulmuş, Millî Meclis’te kontenjan ayrılmış ve vergi gelirlerinden bir kısmı onlara tahsis edilmiştir. 1912’den sonra Isfahan, Yezd, Kirman, Erak, Vilayethâ-yı Selas (Tuyserkan, Melayir ve Nihavend şehirleri) ve Horasan valilikleri Lor-Bahtiyarilerden Emir Müfahhem, Serdar Muhteşem, Serdar Zafer ve Serdar Esad’a verilmiştir. Böylece Lor-Bahtiyariler, merkezî yönetimde belirleyici bir konuma sahip olmuş, daha sonraları İran devletinin tamamiyle İngiltere’nin kontrolü altına girmesine zemin hazırlamışlardır. 1921’de İngiltere, bir askerî darbe ile Rıza Han Maksim’i iktidara taşımıştır. İngiliz istihbaratı tarafından iyi düşünülmüş “Pehlevi” lakabı verilerek, 1925 tarihinde Azerbaycan-Kacar saltanatına son verilmiştir. Rıza Han Maksim, şah olduktan sonra ilk başta Lorlara karşı ılımlı bir politika izlemiştir. Horasan’da, Kolonel Muhammed Taki Han Sultanzade Püsyan önderliğinde başlatılan Türk başkaldırısını bastırmada, Lor-Bahtiyariler ile Horasan Kürtlerini kullanmıştır. Horasan Türk Cumhuriyeti’ni kuruluş aşamasında bastırması Rıza Han’a prestij kazandırmıştır. Muhammed Rıza Şah’ın, Lor Bahtiyari-Alman melezi olan ikinci eşi Süreyya Bahtiyari ile evlenmesinden sonra Lor-Bahtiyariler saray ve devlet kademelerinde tekrar güç kazandı. Bu dönemde tanınmış Bahtiyarilerden biri de Teymur Bahtiyar’dır. Bahtiyari ağalarından olan bu kişi 1946’da kurulan Azerbaycan Millî Hükümeti’nin bastırılmasına katılmış, CIA’nın 1953’te Kacar aristokratlarından olan Başbakan Dr.Muhammed Musaddık’a karşı yaptığı darbe için aday isimlerden biri olmuştur. Teymur Bahtiyar, Tahran Merkez Komutanlığı’nın da kurucusudur. Tudeh Partisi ve İslam fedaileri Örgütü’nün çökertilmesinde önemli rol oynamıştır. 1957’de kuruşan gizli polis örgütü Savak’ın ilk başkanı olmuştur. CIA’nın yol göstericiliğinde İran’da işkenceyi sistematik ve yaygın hale getirenlerin başında gelmektedir. Şah’ın ikizi Prenses Eşref ile aşk ilişkileri olmuştur. Başbakan olmak isteyince Şah onu Cenevre’ye gönderdi. O ise Fransa, Lübnan ve Irak’a gitti. Şah’a karşı Irak Baas Partisi ve İran Komünist Partisi Tudeh ile işbirliği yaptı. Muhammed Rıza Şah’tan sonra İran’ın en güçlü adamı sayılan ve gelecekte potansiyel sağcı diktatör adayı olması nedeniyle, bir dönem başkanlığını yaptığı Savak tarafından öldürüldü. Muhammed Rıza Şah’ın, “Ak Devrim” adı altında 1962 yılında uygulamaya koyduğu reformlar (özellikle toprak reformu) nedeniyle güney aşiretlerinden Kaşkayı İli ve Lorlar (Buyer-Ahmedi, Kûhmerre Sorhî, Memeseni, Muslu, Kuregânî vd.) ayaklandılar. Sadece Lorların yirmi bin silahlısı bulunduğu bu geniş çaplı isyanı bastırmak için Fars General Behram ArayâNa görevlendirildi. Aşiret bölgelerini uçaklarla bombalayan ordu, 1963 yılında aldığı sert önlemlerle bu geniş çaplı aşiret isyanını bastırabildi. Bu ayaklanmada Aşağı Buyer-Ahmedi Hanı Abdullah Zarğampur, Yukarı Buyer-Ahmedi Hanı Nasir TahiRi, Kûhmerre Sorhî Hanı Habib Şahbazî, Muslu savaşçılarının lideri Hurdel Muslu liderlik yapmışlardır. Bu olaydan sonra aşiret ağa, bey ve hanlarının bölgedeki etkinlikleri tamamen yok edildi. Lorlarla ilgili kararlar, diğer il/ uluslara yönelik uygulamalarda da görüldüğü gibi, onlara danışılmadan Tahran’da alındı. 1979 yılında Muhammed Rıza Şah rejimi çöktüğünde Lorlar İran’ın en geri kalmış halkları arasında yer alıyordu. Şah döneminin son başbakanı Şahpur Bahtiyar Lor idi. 1988 yılında Paris’te öldürüldü. Buyer-Ahmediler, petrol bölgelerine yakınlıklarından ötürü Lorların en medenileşmiş aşireti kabul edilir. İran petrolününün önemli bölümü Lor, Bahtiyari, Buyer-Ahmed ve Kûhgîluye topraklarından çıkarılsa da, Lorlar yoksulluk, fakirlik ve perişanlık içerisinde yaşamaktadır. Lorlar arasında kadınlar Türk Kaşkayı ve Kürt aşiretlerinde olduğu gibi özgür değildir. Çok eşlilik -Türk Kaşkayıların aksine Lorlar arasında yaygındır. Bir araştırmaya göre, Lorlarda birden fazla kadınla evlenme oranı %44’tür. Buyer-Ahmedi ve Memeseni gibi Lor aşiretlerinde 8-9 yaşında kızları evlendirerek koca evine göndermek yaygın bir olaydır. Teft’te, Bahtiyari kadınları olabildiğince ortada görünmezler. Lor kadın kıyafetlerinin Sasani devri kadın giysilerine benzediği söylenmektedir. Tengistanlılar, özgün geleneklere sahiptir. Lorların, “Mîr” adı ile tanınan sınıfı, kendilerini Arap soylu ve Beni-Haşim neslinden sayarlar. Bunlar (Sadat/ Seyyitler) dil, gelenek, görenek ve kültür yönünden diğer Lorlarla aynıdırlar. Sadat/ Seyyidler; Cezayir, Tabatabai, Çemdavud, ve Zerûnî gibi alt gruplara ayrılırlar. Lor-Bahtiyariler arasında, çok sayıda Türk tiresi bulunmaktadır. Daha sonra da temas edileceği üzere, bu tireler, Kaşkayı ilini zayıf düşürmek amacıyla Bahtiyari hanlarınca davet edilmiştir. Diğer bölümü ise, iç huzursuzluklardan ötürü yurtlarını terk edip, Bahtiyarilere sığınmıştır. Bahtiyari Hanları, bunlara topraklarında yerleşme izni vermiş, yaylak ve kışlak tahsis etmiştir. Benzer şekilde Kaşkayılara iltica eden ve zamanla Türkleşmiş olan Lor-Bahtiyari tayfa ve cemaatları da bulunmaktadır.
*Görüldüğü üzere listeki tayfaların büyük bölümü Türk’tür. Tamamının Lor kökenli olduğunu kabul etmek doğru değildir. Sasani ve Büyük Konstantin zamanında Lor-Bahtiyarilerin Hıristiyan oldukları iddiaları vardır. GAli Şiilerden İsmailîlerin 1252 yılında Herdkûh’ta yerleştikleri ifade edilmektedir. 1427’de Şahruh’un yaşamına kastetmiş olan Ahmed Lor, GAli Şii hareketlerinden Hurûfîliğin kurucusu olan Azerbaycanlı Fazlullah Hurûfî’nin taraftarlarından idi. Safevi döneminde Küçük Lor valileri, soylarının Hz.Ali’den geldiğini iddiasında bulunuyordu. Tarihte Lorlar arasında Mutasavvıfa/ GAli Şiilik çok yaygınlaşmıştır. Bugün ise Lorların tamamı Şii’dir. Fakat bunların Şiiliği İran’ın resmî mezhebi olan Müteşerria/ İmami/ Caferi Şiiliğinden çok uzaktır. XIX. yüzyılda onlara şeriatı öğretmek için bölgeye Caferi Ayetullahlar gönderilmiştir. Bugün bile Papî bölgesindeki Şahzade Ahmed Şah Çerağ Dergâhı’ndaki bütün din görevlileri kızıl başlık takarlar. İran’da Alevi-Kızılbaş ibâdethanelerine “Ali Dergâhı” denmektedir. Ali Dergâhı tabiri, Türkiye’deki Cemevi’nin karşılığıdır. Göçer aşiretlerin tamamına yakınında olduğu gibi Lorların ağırlıklı olarak Alevi olduklarını ifade etmemiz yanlış olmaz. Şah Abbas, Lor Şadlu aşiretini Kafkasya’ya sürmüştür. (R.Blaga, s.188-203) Bkz.→Loristan BV Yüklə 9,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||