Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı
KÜREK-ÇAYI MUKAVELESİ/ ANTLAŞMASI
Yüklə 9,25 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- GÜLİSTAN MUKAVELESİ 12 Ekim 1813
- TÜRKMENÇAY MUKAVELESİ/ ANTLAŞMASI 10 Şubat 1828
KÜREK-ÇAYI MUKAVELESİ/ ANTLAŞMASI 14 Mayıs 1805/ Sefer ayı 1220 TRAKTATIN LAYİHӘSİ QADİR ALLAH NAMİNӘ Biz, yә’ni Şuşalı vә Qarabağlı İbrahim Xan ve bütün Rusiya qoşunlarının infanteriya generalı, Qafqaz müfәttişliyinin infanteriya müfәttişi ki, Pavel Sisianov, olduqca mәrhәmәtli böyük İ.Ә.(İmperator Ә’lahәzrәtlәri) Aleksandr Pavloviçin verdiyi tam sәlahiyyәt vә ixtiyarla Allahın kömeyi ilә Şuşalı vә Qarabağlı İbrahim Xanın bütün ailәsi, nesli ve ölkәsi ilә Bütün Rusiya İmperiyasının vә indi baxtiyarlıqla hökmranlıq eden böyük İ.Ә.Aleksandr Pavloviç vә onun yüksek varislәrinin әbәdi tәbәәliyini qәbul etmәsi mәsәlәsinә başlayarak aşağıdakı şәrtlәri bağladıq, qәrara aldıq ve imzaladıq: Birinci maddә Mәn Şuşalı vә Qarabağlı İbrahim Xan öz adımdan, varislәrim vә vәliәhdlәrim adından İran vә ya hәr hansı ad altında olsa da, hәr cür asılılığından tәntәnәli surәtdә hәmişәlik imtina edirәm ve bütün dünya qarşısında bununla bildirirәm ki, mәn özüm vә varislәrim üzәrinde Bütün Rusiyanın böyük İ.Ә.-nin vә onun yüksek varislәrinin vә vәliәhdlerinin ali hakimiyyәtinden başqa heç bir dövlәtin hakimiyyәtini tanımıram, hәmin taxt-taca sәdaqet vә’d edirәm, çünki onun sadiq quluyam vә bu haqda, adәtә göre, muqәddәs Qur’ana and içmәliyәm. İkinci maddә İ.Ә. zati-alilәri (Xan) hәzrәtlәrinin bәlә sәmimi söz vәrmәsini qәbul edәrәk, özünün vә vәliәhdlәrinin adından İmperator sözü ilә vә’d edir vә söz verir ki, onlar zati-alilәri Şuşalı ve Qarabağlı İbrahim Xandan vә onun varislәrindәn öz sadiq tәbәәlәri kimi mәrhәmәt ve nәcib havadarlığını heç vaxt әsirgәmәyәcәklәr, buna subut olaraq İ.Ә. zati-alilәrinin (Xanın) vә onun varislerinin ölkәsinin bütövlüyünün saxlanmasına öz imperator zәmanәtini vәrir Üçüncü maddә Zati-alilәri Mәn Şuşalı vә Qarabağlı İbrahim Xanın Bütün Rusiya İmperatorlarının vә onların vәliәhdlәrinin öz üzerinde ali ve yәganә hakimiyyәtini bәlә sәmimiyyәtlә qәbul etmәsi muqabilinde qәrara alınır ki, adı çәkilәn xan, ondan sonra isә böyük oğlunun vә bu qayda ilә nәslin yaşca sonrakı böyüyü irsәn xanlığa bәrqәrar olmaq haqqında dövlәt möhrü ilә tәsdiq edilmiş imperator fermanından ibarәt investitura adından sonra bütün Rusiya İmperiyasının tәbәәliyinә sadıq olmasına, özü vә varislәri üzәrindә Bütün Rusiya İmperatorlarının ali vә yeganә hakimiyyetinin tanınmasına tәntәnәli surәtde and içmәlidirlәr. Andın forması traktata elave olunur ki, indi hakim olan Şuşalı vә Qarabağlı İbrahim Xan bu mәrasimi Gürcüstan Baş hakimini ve bu qәtnamәni başa çatdıran inf.-gen. knyaz Sisiyanovun iştirakı ilә yәrinә yәtirsin. Dördüncü maddә Mәn, Şuşalı vә Qarabağlı İbrahim Xan, mәnim vә varislәrimin Bütün Rusiya İmperiyasına sadıq tәbәәliyimiz vә hәmin imperiyanın ışıqlı ali vә yәqane hakimiyyәtini qәbul etmәyimiz haqda mәnim mövqәyimin tәmizliyini göstermәk üçün Gürcüstan Baş hakimi ilә qabağcadan qarşılıqlı razılıq olmadan qonşu hakimlәrlә әlaqә saxlamamağa, onlardan elçilәr gәlәrsә vә ya mәktub göndәrilәrsә, onlardan mazmunca tutarlı olanları baş hakimә göndәrmәyә vә ondan icazә istәmәyә, dәyәri az olanlarlar haqda isә mә’lumat vәrmәyә vә Gürcüstan Baş hakimi tәrәfindәn mәnim yanıma tә’yin edilmiş şәhsә mә’lumat vәrmәyә vә onunla mәslәhәtlәşmәyә söz vәrirәm. Beşinci maddә İ.Ә.-i Şuşalı vә Qarabağlı İbrahim Xanın ölkәsi üzәrindә özünün ali vә yәganә hakimiyyәtinin tanınmasını razılıqla qәbul edәrәk, özünün vә vasilәrinin adından söz verir: 1) hәmin ölkәnin xalqlarını Böyük Rusiya İmperiyasının sakinlәrinden az da olsa ayırmayaraq öz tәbәәlәri sayacaqdır. 2) İbrahim Xan zati-alilәrinin vә onun ocağından olan varislәrinin vә arxasının Qarabağ Xanlığı üzәrindә hakimiyyәti dәyişilmәz saxlanacaqdır. 3) Daxili idarә etmә ilә bağlı hakimiyyәt işlәri, mәhkәmә vә divanxana işlәri, bununla yanaşı ölkәdәki yığılan gәlir zatı-alilәrin (Xanın) sәlahiyyәtindә qalacaqdır. 4) Zati-alilәrinin vә onun sülalәsinin, elәcәdә onun ölkәsinin qorunması üçün Şuşa qalasına 500 nәfәrlik Rusiya qoşunu qәrargah vә baş zabitlәri ilә, (habelә) toplarla birlikdә yeridilәcәk, ciddi müdafiә üçün isә Gürcüstan Baş hakimi şәrait vә ehtiyaca görә bu dәstәni güclәndirәcek vә zati-alilәrinin ölkәsini Bütün Rusiya İmperiyasına mәxsus olan bir ölkә kimi hәrbi quvvә ilә müdafiә edәcәkdir. Altıncı maddә Mәn, Şuşalı vә Qarabağlı İbrahim Xan, mәnim sadiq tәbәәlik istәyimin әlamәti olaraq söz vәrirәm: 1) İstәr indi, istәrsә de sonralar yuxarıda adı çәkilәn qoşuna lazım olan buğda vә darı yarmasını (Gürcüstan) Baş hakiminin müәyyәn ettiyi qiymәtlә tәdarük edәcәyәm, çünki onların Yelizavetpoldan gәtirilmәsi ya çox çәtindir ya da tamamilә qeyri mümkündür. 2) Qoşunların Şuşa qalasına yәrlәşmәsi üçün qoşun rәisinin bәyәndiyi evlәri ayıracaq vә lazimi qәdәr odunla tә’min edәcәyәm. 3) Şuşa qalasına Yelizavetpol tәrәfindәn yoxuşu sahmana salacaq ve yolu arabaların qedişi üçün yararlı edәcәyәm. 4) Hökümәt Şuşa qalasından Cavada qedәn yolu qaydaya salmaq istәsә, onda bu iş üçün lazımi olan işçilәr hökümetin müәyyәn etdiyi mәzәnnә ilә mәnә vәrilmәlidir. Yeddinci maddә İ.Ә.-nin zati-alilәri Şuşalı vә Qarabağlı İbrahim Xana vә onun varislәrinә böyük ehtiram vә mәrhәmәt әlamәti olaraq onu vә varislәrinin üzәrindә Bütün Rusiya İmperiyasının gerbi olan bayraqla tәltif edir, bayraq onun yanında saxlanmalı vә bu ölkә üzәrindә әlahәzrәt tәrәfindәn bәxş edilmiş xanlıq ve hakimiyyәt rәmzi kimi muharibәyә gәdәndә özü ilә aparılmalıdır. Sekkizinci maddә Mәn, Şuşalı vә Qarabağlı İbrahim Xan, İ.Ә.-nin yüksәk razılığı ilә özümün gelirimden hәmişәki kimi istifadә etmәyә icazem olduğundan İ.Ә.-nin Tiflisdә yәrlәşәn xәzinәsinә ildә 8000 çervon bac vermәyi öhdemә alıram, bac iki müddәtә, yә’ni bir hissәsi fevralın 1-dә, o biri hissәsi isә sәntyabrın 1-de, özü de bu traktatın İ.Ә. tәrәfindәn tәsdiqi zamanı birinci hissәsinin, yә’ni 4000 çervonun ödәnişi ilә başlanır. Bundan başqa Asiya qayda-qanunu ilә and içmәklә yanaşı, mәn böyük oğlum Mәmmәdhәsәn-Ağanın ikinci oğlu Şükürallahı hәmişәlik Tiflisdә yaşamaq üçün qirov vәrmәliyәm. Doqquzuncu maddә İ.Ә. özünün xususi mәrhәmәti ilә, Tiflisdә sәdaqәt bildirmәk üçün saxlanılmalı olan zati-alileri (Xanın) nәvәsinin dolanışlığı üçün Rusiya pul vahidi ile günde 10 gümüş manat iltifatla bexş edir. Onuncu maddә Bu muqavilә әbәdi müddәtә bağlanır ve bundan bәlә hemişelik heç bir dәyişikliyә uğramamalıdır. On birinci maddә Bu traktın İ.Ә. tәrәfindәn onun dövlәt möhürü vurulmuş Ali Fәrmanı ilә tәsdiqi bu sәnәdin imzalanmasından 6 ay gәçәnәdәk vә ya mümkün olsa, daha tez olmalıdır. Yuxarıdakıların hәqiqәtә uyğun olduğunu (bildirmәk) üçün aşağıda imza edәnlәr Yelizavetpol dairәsinin düşerqesinde, Kürәk çayı yaxınlığında, miladın 1805-ci ilinin yayında, mayın 14-de (Müselman tәqvimi ile 1220-ci il Sәfәr ayında) bu meddelere qol çәkәrәk öz möhürlerini vurdular. (Трактат Между КараБахской Ханом и Российской Империей о Переходе Ханства Под Власть России От 14 Мая 1805 Года, ‘Акты, ТиФлись 1868’/ Азәрбајҹан тарихи узрә гајнаглар. Бакы 1989, сәh. 272-276) GÜLİSTAN MUKAVELESİ 12 Ekim 1813 Gülistan (Gülüstan) Antlaşması, 12 Ekim 1813 tarihinde Rusya İmparatorluğu ile Kacar Türk İmparatorluğu arasında imzalanmıştır. Bu antlaşma sonucunda Güney Kafkasya’da bulunan verimli ve bereketli Karabağ toprakları Rusya yönetimine geçti. İran adına antlaşmayı Abbas Mirza Kacar’ın vekili Mirza Abdül-Hasan Han Şirazî imzaladı. Bu antlaşma ile Kuzey Azerbaycan toprakları tarihte ilk kez Rusya’ya bağlandı. Güney Azerbaycan İran’da kaldı. Bu bölünme, Türkmençay antlaşmasıyla pekişmiş ve günümüze kadar devam etmiştir. Talış (bir bölümü), Şirvan, Bakü, Gence, Karabağ ve Şeki hanlıkları Rusya tarafından ilhak edildi. İran; İlisu Sultanlığı, Gürcistan sınırları içerisinde kalan Azerbaycan’a ait Kazak ve Şemseddil Sultanlıkları toprakları ile Dağıstan’a ait iddialarından vazgeçtiğini taahhüt etti. Talış Hanlığı topraklarının bir bölümü ile Revan ve Nahçıvan hanlıkları İran hâkimiyetinde kalıyordu. Hazar denizinde donanma bulundurma hakkı Rusya’ya bırakıldı. Rus tacirlerine, dâhili gümrük vergisinden muaf olarak ticaret yapma imkânı verildi. GÜLİSTAN ANTLAŞMASI METNİ İran’ın savaşta yenilmesi, Kuzey Kafkasya topraklarının Kacar hanedanının elinden çıkmasına neden oldu. Bu uluslararası ilişkilerde köklü değişiklilerin olması nedeniyle antlaşma yapılma sürecini hızlandırdı. Yeni şarlardan yararlanmasını bilen İngiltere, Rusya ile İran arasındaki görüşmelerde aracılık yapma arzusuna Nail oldu. 12 Ekim 1813 tarihinde Karabağ’da antlaşma imzalandı. “Gülüstan Müqavilesi” adını taşıyan antlaşma budur. 1813 yılı Ekim’in 12’sinde Zeyve çayı yakınlarındaki Gülüstan köyünde Rus ordugâhında her iki tarafın yetkili müvekkilleri vasıtasıyla Tüm Rusya Arazisinin İmparatoru ve İran Devleti arasında akdedilmiş ve 1814 yılı Eylül ayının 10’unda Tiflis’te her iki devletin yetkili vekillerinin teati ettikleri retifikasyonlarla tasdik edilmiş ebedi sulh ve dostluk... Aşağıda verilen hem Gülistan, hem de Türkmençay antlaşmalarının metinleri “Azerbaycan Tarihi” isimli kitapta Türkçe olarak ilk defa yayınlanmıştır. GÜLÜSTAN MÜQAVİLӘSİ QADİR ALLAHIN ADI İLӘ İmperator Ә’lahәzrәtlәri, Bütün Rusiyanın en şöhrәtli әzәmәtli böyük hökmdarı vә imperatoru ve İran Dövlәtinin sahibi, hökmdarı Ә’lahezret Padşahın öz tәbәәlәrinә yüksәk hökmdar mühәbbәtinә görә, onların ürәklәrinә zidd olan savaşın fәlakәtlәrine son qoymağı vә qәdimdәn Bütün Rusiya İmperatorluğu ve İran Dövlәti arasında mövcud olmuş sәbatlı sülh vә xeyirhah qonşu dostluğunu möhkәm әsas üzәrindә bәrpa etmәyi sәmimi-qәlbdәn qarşılığı surәtdә arzulayaraq, bu әdalәtli ve nicatvәrici iş üçün aşağıdakıları vә sәlahiyyәtli Müvәkkillәri tә’yin etmәyi faydalı bilmişlәr: Ә’lahәzrәt Bütün Rusiya İmperatoru –öz General-leyTenantı, Gürcüstandakı vә Qafkaz xәttindәki qoşunların Baş Komandanı, Xәştәrxan vә Qafkaz quberniyalarında, Gürcüstan’da Mülki hissә, hәmçinin bu ölkәnin bütün sәrhәd işlәri üzrә Baş Müdiri… Zati-alilәri Nikolay Rtişçevi, Ә’lahәzrәt İran Şahı isә – özünün, Türkiyә vә İngiltәrә Saraylarında fövqәl’adә elçisi olmuş, İran Rәislәri arasında seçilmiş… Mә’muru, Ali İran Sarayının Gizli İşlәr Müşaviri, Vәzir nәslinә mәnsub olan, İran Sarayında ikinci dәrәcәli Xan, Yüksәk rütbәli vә Çoxhörmәtli Mirzә Hәsәn Xanı, bu sәbәbtәn dә Biz, yuxarıda adları çәkilmiş sәlahiyyәtli Müvәkkillәr Qarabağ mülkünde, Zәyvә çayı yaxınlığındakı Gülüstan kәndindә toplaşaraq, vәkalәtnamәlәrimizi bir-birimizә tәqdim әtdikdәn sonra, hәr birimiz öz tәrәfindәn bizim Böyük hökmdarımız adından bәrqәrar edәcәyimiz sülh vә dostluğa aid olan hәr bir şәyi nәzәrdәn keçirib, bizә vәrilmiş hakimiyyәt vә Ali sәlahiyyәtlәrә görә aşağıdakı maddәlәri qәrara aldıq vә әbәdiyәt üçün tәsdiq etdik. Birinci maddә İndiyәdәk Rusiya İmperyası vә İran Dövlәti arasında mövcud olmuş düşmәnçilik vә narazılığa bu Müqavilә ilә bu gündәn vә gәlәcәkdә son qoyulur vә qoy İmperator Ә’lahәzrәtlәri Bütün Rusiya hökmdarı ilә Ә’lahәzrәt İran Şahı, onların vәliәhdlәri, Tahtlarının varislәri vә qarşılıqlı olaraq onların Yüksәk Dövlәtlәri arasında әbәdi sülh, dostluq vә xeyirxah andlaşma olsun. İkinci maddә Bir halda ki, hәr iki Yüksәk Dövlәt arasında ilkin әlakәlәr vasitәsilә status quo ad prezenten, yә’ni hәr bir tәrәfin hazırda tam malik olduğu torpaqlara, xanlıqlara, mülklәrә sahib qalması özülündә sülhün bәrqәrar edilmәsi artıq qarşılıqlı surәtdә razılaşdırılmışdır, onda bugündәn vә qәlәcәkdәn Bütün Rusiya İmperyası ve İran dövlәti arasında sәrhәd aşağıdakı xәtt olsun: Adınabazar adlanan yerdәn başlanaraq, düz xәtlә Muğan düzündәn Araz çayında Yeddibulaq keçidinәdәk, oradan üzü yuxarı Kәpәnәk çayının Arazla qovuşduğu yerә, sonra da Kәpәnәk çayının sağ tәrәfi ilә Mehri dağları silsilәsinә vә oradan da xәtti Qarabağ vә Nahçıvan Xanlıqlarının mәrzlәri ilә davam etdirәrәk, Alagöz dağları silsilәsilә Qarabağ, Nahçıvan, İrәvan Xanlıqlarının vә Yelizavetpol dairәsinin (kәçmiş Gәncә xanlığının) bir hissәsinin mәrzlәri birlәşәn Dәrәlәyәz mәrzinәdәk, buradan İrәvan Xanlığını Yelizavetpol dairәsidәn, hәmçinin Qazax ve Şәmsәddin torpaqlarından ayıran mәrzlә Eşşәkmeydan mәrzinә, oradan da dağlar silsilәsi ilә, çayın sağ tәrәfi ilә, onun axarı yönünde Hәmzәçimәn yolu ilә, Pәnbәk dağları silsilәsi ilә Şurekel mәrzinin küncünәdәk, bu küncdәn de qarlı Alagöz dağının başınadәk, buradan da Şurakel mәrzi ilә, dağlar silsilәsi ilә, Mastaras vә Artkin arası ile Arpaçayadәk. Bununla belә Talış mülkü müharibә vaxtı әldәn-әlә keçdiyinә görә, hәmin xanlığın Zinzeley ve Әrdәbil tәrәfdәn olan hüdudları daha artıq dürüstlük üçün, hәr iki tәrәfdәn qarşılıqlı razılıqla seçilmiş Komissarlar (onlar Baş komandanlarının rәhbәrliyi ilә indiyәdәk hәr bir tәrәfin gerçәk hakimiyyәti altında olmuş torpaqların, kәndlәrin, dәrәlәrin hәmçinin çayların, dağların, göllәrin, tәbii mәrzlәrin dәqiq vә tәfsilatlı tәsvirini verәcәklәr) tәrәfindәn, bu müqavilә bağlanıb tәsdiq olundukdan sonra müәyyәn edilәcәk, onda (Status quo ad prezenten) әsasında Talış Xanlığının sәrhәd xәtti ile müәyyәnlәşdirilәcәk ki, hәr bir tәrәf malik olduğu torpaqların sahibi qalsın. Elәcә dә, yuxarıda xatırlanmış sәrhәdlәrdә, bu vә ya başqa tәrәfin xәtdindәn kәnara nә isә çıxarsa, hәr iki Ali dövlәtin Komissarlarının tәhlilindәn sonra hәr bir tәrәf status quo ad prezenten әsasında tә’minat vәrәcәk. * Status quo ad prezenten(Lat.) Halen mevcut durum Üçüncü maddә Şah Ә’lahәzrәtlәri, Ә’lahәzrәt Bütün Rusiya İmperatoruna sәmimi dostluq hislәrinin sübutu üçün tәntәnәli surәtdә hәm öz adından, hәm dә İran taxtının Yüksәk Veliәhdlәri adından Qarabağ vә indi Yelizabetpol adı altında әyalәtә çәvrilmiş Gence Xanlıqları, hәmçinin Şәki, Şirvan, Dәrbәnd, Quba ve Talış (bu xanlığın Rusiya İmperiyası hakimiyyәti altında olan torpaqları) Xanlıqlarının, bununla yanaşı Dağıstan, Gürcüstan (Şurakel) әyalәti ile birlikdә İmeretiya, Quriya, Minqreliya ve Abxaziya, әynәn dә indi bәrqәrar edilmiş Qafkaz sәrhәd xәtti (bu sonuncuya vә Xәzәr denizine aid olan torpaqlar ve xalqlarla birlikdә) arasındaki bütün mülk ve torpaqların Rusiya İmperatorluğu mülkiyyәtinә mәnsub olduğunu qәbul әdir. Dördüncü maddә Ә’lahәzrәt Bütün Rusiya İmperatoru, Ә’lahәzrәt İran Şahına öz qarşılıqlı dostluq hislәrini ifadә etmәk ve İranda – ona gonşu olan bu Dövlәtdә, möhkәm özül üzәrindә mütlәqiyyәt ve hökmran hakimiyyәt görmәk arzusunu sәmimi-qәlbdәn tәsdik etmәk üçün, bununla, öz adından vә öz Vәliәhdlәri adından İran Şahı tәrәfindәn İran Dövlәtinin Varisi tә’yin edilәcәk Vәliәhdә lazım geldikdә kömәk göstәrmәyi vә’d edir ki, heç bir xarici düşmәn İran Dövlәtinin işinә qarışabilmәsin vә Yüksәk Rusiya Sarayının kömәyi ile İran Sarayı möhkәmlәnsin, Bununla belә İran Dövlәti işlәri üzrә Şah oğulları arasında münaqişәlәr baş verәrsә, Rusiya İmperatorluğu hakimiyyәtdә olan Şah xahiş etmәyince bunlara qarışmayacaq. Beşinci maddә Rus ticaret gәmilәrinә әvvәlki qayda üzrә Xәzәr sahilleri yaxınlığında üzmәk vә onlara yan almaq hüququ verilir, hәm dә gәmi qәzası zamanı İranlılar tәrәfindәn dostluq kömәyi edilmәlidir. İran ticarәt gәmilәrinә dә hәmin bu hüquq, әvvәlki qayda üzrә, Xәzәr dәnizindә üzmәk vә Rusiya sahillәrinә yan almaq ixtiyarı vәrilir, burada da gәmi qәzası zamanı qarşılıklı surәtdә İranlılara hәr cür yardım göstәrilmәlidir. Hәrbi gәmilerә gәldikdә isә, savaşdan öncә, habәlә sülx vaxtı vә hәr zaman Xәzәr dәnizindә Rusiya hәrb bayrağı tәkcә yәllәnmişdir. Hәmin ehtiram daxilindә kәçmiş ixtiyar indi dә yalnız Rusiya Dövlәtinә vәrilir ki, Xәzәr dәnizindә ondan başqa heç bir dövlәtin hәrbi bayrağı dolaşabilmәz. Altıncı maddә Hәr iki tәrәfdәn döyüşdә әsir alınmışları, Xristian dininә vә sair dinlәrә mensub әlә kәçirilmiş sakinleri Müqavilә bağlanıb imzalandıqdan sonra, üç ay әrzindә, hәr bir tәrәfdәn Qarakilisәyәdәk (burada sәrhәd rәislәri әsirlәri qәbul etmәk üçün öz aralarında qarşılıqlı әlaqә yaradırlar) azuqә vә yol xәrclәri ile tә’min edilәrәk, buraxsınlar. Özbaşına yaxud qanunu pozaraq qaçanlardan hәr birinә, milliyәtinden asılı olmayaraq, öz könüllü istәyinә göre öz Vәtәninә qayıtmaq azadlığı verilir, qayıtmaq istemәyәnlәr isә mәcbur edilmәsin. Bununla yanaşı hәr iki tәrәfden qaçmışlara amnistiya yaxud bağışlanma vәrilir. Yeddinci maddә Bütün yuxarıda deyilәnlәrә әlavә olaraq, Ә’lahәzrәt Bütün Rusiya İmperatoru vә Ә’lahәzrәt İran Şahı buyururlar ki, lazım olduqda Ә’lahәzrәtlәrin İqamәtgahlarına göndәrilәn, Onların Yüksek Saraylarının qarşılıqlı Nazirlәri ve Elçilәri rütbәlәrinә vә onlara tapşırılmış işlәrin dәyәrinә uyğun qәbul edilsinlәr; şәhәrlәrdә ticarәtә himayәçilik üçün qoyulmuş Müvәkkillerin vә ya Konsulların on nәfәrdәn artıq mәiyyәti olmasın, onlar vәkil edilmiş Mә’murlar kimi vәzifәlәrinә layiq hörmәt ve şәrafәtә malik olmalıdırlar, bir dә Әmrnamә üzrә onları bundan sonra nәinki incitmәk olmaz, hәtta inciklik olarsa, tәqdim edildikdәn sonra, hәr iki tәrәfin tebәәlәrini әdaletlә mühakimә etmәk, incidilmişlәri mürvәtlә razı salmaq gәrәkdir. Sekkizinci maddә Ә’lahәzrәtlәrin, öz hökumәtlәrindәn, yaxud hökumәtlәri tәrәfindәn tә’yin edilmiş sәrhәd rәislәrindәn alınmış, onların hәqiqәtәn tacirlәr, Rusiya vә ya İran tәbәәlәri olduğunu tәsdiq edәn yazılı sәnәdlәrә malik tәbәәlәri olduğunu tәsdiq edәn yazılı sәnәdlәrә malik tәbәәlәri arasındakı ticarәt әlaqәlәrinә gәldikdә, saziş bağlayan hәr iki yüksәk dövlәtә quru yolla vә dәnizlә sәrbәst gәlmәyә, orada nә qәdәr istәyirsә yaşamağa, tacirlәr göndәrmәyә, hәmçinin heç cür gecikdirilmәdәn oradan çıxıb getmәyә, Rusiya İmperatorluğuna mәnsub olan yәrlәrdәn İran dövlәtinә gәtirilәn vә qarşılıqlı olaraq, İrandan ora aparılan malların satılmasına vә başqa mallarla dәyişdirilmәsinә icazә verilәcәk, hәr iki Yüksek Dövlәtin tacirlәri arasında baş vәrә bilәcәk mübahisәlәrә, onların vәzifәlәri ve sair ilә bağlı şikayәtlәrinә adi qayda üzrә baxılması Konsula, yaxud Müvekkilә, onlar olmadıqda isә yәrli rәise tapşırılır. Onlar xahişlәrә tam әdalәtlә baxmalı, özleri haqq tә’minatı vermәli, yaxud bunu başqa lazımi şәxslәrin vasitәsilә tәlәb etmәli vә onların incidilmәsinә vә sıxışdırılmasına qәtiyyәn yol vermәmәlidirlәr. Rusiya tәbәәliyindәn olan İrana gәlmiş tacirlәr, istәsәlәr, oradan öz malları ilә birlikdә İrana dostluq edәn başqa dövlәtlәrә dә sәrbәst gәdәcәqlәr; bundan ötrü İran hökümәti bu tacirlәrin sәrbәst kәçmәsi üçün onları pasportlarla tә’min edәcәkdir; buna ticarәt işlәri ilә bağlı Rusiyadan, Rusiya ilә dostluq edәn başqa dövlәtlәrә getmәk istәyәn İran tacirlәri üçün dә qarşılıqlı surәtdә riayәt edilәcәkdir. Rusiya tәbәәlәrindәn İran’a gәlmiş kimlәrinsә ölümü baş verәrsә, onların müxәllәfatları, hәmçinin başqa daşınan әmlakı ve mülklәri, dost Dövlәtin tәbәәlәrinә mәxsus olduğu üçün saxlanılmadan vә gizlicә mәnimsәnilmәdәn, Rusiya İmperiyasından ve bütün mәdәni dövlәtlәrdә icra edildiyi kimi, kimin hansı dövlәtә mensubiyyәtindәn asılı olmayaraq, qanuni әsasda, qәbzlә ilk növbәdә onların yoldaşlarına, yaxud qohumlarına vәrilmәli, hәmin qohumlara öz arzuları ilә vә öz xeyirlәri üçün bu әmlakları istәdiklәri adamlara satmağa icazә vәrilmәlidir.
Onuncu maddә Malları müqavilә bağlanmış hәr iki dövlәtin sahillәrinә vә ya limanlarına, yaxud da quru yolla sәrhәd şәhәrlәrinә gәtirdikdәn sonra, qarşılıqlı surәtdә, tacirlәrә nәzarәt altında olduqları gömrük hakimlәrindәn vә ya iltizamçılardan icazә almadan öz mallarını satmaq, başqa malları satın, yaxud dәyişmә yolu ilә almaq azadlığı verilir ki, ticarәt manәәsiz dövriyyәdә olsun, hәmçinin satıcıdan vә ya alıcıdan dövlәt xәzinәsi üçün müntәzәm olaraq vә könüllülük şәrtilә qanuni rüsumlar yığılsın. On birinci maddә Bu müqavilә imzalandıqdan sonra hәr iki Yüksәk Dövlәtin müvәkkillәri qarşılıqlı surәtdә vә tә’hirә salınmadan bütün yәrlәrә onun haqqında lazımi xәbәr vә hәr yәrdә hәrbi әmәliyyatların dәrhal dayandırılması barәsinde әmrler göndәrsinlәr. İki bәrabәrhüquqlu nüsxәdә (Fars dilinә tәrcümәsi ilә birlikdә) yazılmış vә saziş bağlayan Yüksәk tәrәflәrin yuxarıda göstәrilmiş Müvәkkilleri tәrәfindәn imzalanaraq, onların möhürleri ile tәsdiq edilmiş vә qarşılığı surәtdә dәyişdirilmiş bu әbәdi sülh Müqavilәsi Ә’lahәzrәt İran Şahı tәrәfindәn bәrqәrar edilәcәk vә Ә’lahәzrәtlәrin öz әllәri ilә imzalanmış tәntәnәli ratifikasiyalarla tәsdiq olunacaqdır. Bu Müqavilәnin hәmin tәsdiq olunmuş nüsxәlәri bu Yüksәk Saraylardan, qarşılıqlı surәtdә göndәrilmәklә, onların yuxarıda adları çәkilmiş Müvәkkillәrinә üç ay müddәtindәn sonra çatdırılacaq. Müqavilәnin min sәkkiz yüz on üçüncü il oktyabr ayının on ikinci günü, İran sayması ile min yüz iyirmi sәkkizinci il Şәvval ayının iyirmi doqquzuncu günü Qarabağ mülkündә Zәyvә çayı yaxınlığındakı Gülüstan kәndinde Rus ordugahında bağlanmışdır. İmzalamışlar: Müvәkkil ve Gürcüstanda Baş Komandan Nikolay Rtişçev (M.Y)
(M.Y.)
Ancak, Seyyid Ali Hameneî’nin bu düşüncesine Azerbaycan aydınları katılmıyor. Fuad Aliyev ve Mirabdulla Aliyev; “İran, yenilmiş olsa da toprak yitirmedi. Aksine Güney Azerbaycan’ı elde etti. Azerbaycan’ın kuzey topraklarına Rusya sahip oldu. Bu savaşlar sonucunda kaybeden sadece Azerbaycan halkı oldu -Bağımsızlığını, hem de uzun süreyle”. (F.Aliyev-M.Aliyev, Nahçıvan Hanlığı, s. 106) Görüldüğü gibi Türkmençay Antlaşması’ndan esas zarar gören Azerbaycan ve Azerbaycan Türkleri’nin millî çıkarları olmuştur. Azerbaycan ve Azerbaycanlılar, halkını ve topraklarını kaybetmiştir. Fuad Aliyev ve Mirabdulla Aliyev’in dediği gibi, İran Güney Azerbaycan’ı elde ederek bu savaştan kârlı çıkmıştır. Objektif olarak baktığımızda Safeviler, Afşarlar ve Kacarlar, Farsların değil, Azerbaycan Türkleri’nin şahları değil mi? Güney Kafkasya’da, 1747-1844 yılları arasında fiilen bağımsız olan Türk Hanlıkları, Afşar ve Kacar hanedanları döneminde egemenlikleri altına alınmaya çalışılmış, büyük ölçüde başarılmışdır da. Ancak bu Türk hanlıklarından Bakü Hanlığı, Şirvan Hanlığı, Derbend Hanlığı, Karabağ Hanlığı, Gence Hanlığı, Şeki Hanlığı, Kuba Hanlığı ve Talış Hanlığı (bir kısmı) 1813 Gülistan Antlaşmasıyla Rus egemenliğine geçmiştir. Geri kalan Talış Hanlığı (tamamı), Nahçıvan Hanlığı ve Revan Hanlığı 1828 tarihinde ilhak edilmiştir. Güney Azerbaycan’daki Tebriz Hanlığı, Urumiye Hanlığı, Hoy Hanlığı, Erdebil Hanlığı, Makû Hanlığı, Merağa Hanlığı ve Karadağ Hanlığı toprakları İran yönetimine geçmiştir. Çarlık Rusyası, İran’ı antlaşmaya mecbur etmek için Ocak 1827 tarihinde orduyu Karadağ’ın merkezi Eher’e sevkederek ele geçirdi. Kışın ortasında General Madatov, “Muhasara döneminde çekilen sıkıntıyı gidersin diye Karabağ ve Şirvan birliklerini sevkedip Mişgin ve Eher’i talan etmeye gitti. Mişgin Vilayetini soyup soğana çevirdiler”. (Mirza Yusuf Nersesov) Nisan ayında Rus ordusunun Karabağ birliği, Huda-Aferin köprüsünü ele geçirmek amacıyla savaşıyordu. Birliklerin bir bölümünü Ağzıböyük geçidi üzerinden İrevan’a getirdi. Bu sırada Yermolov’un görevden alınması, General Madatov’u da yerinden oynattı. Graf/ Baron İvan Paskeviç onu Huda-Aferin köprüsü üzerinden götürüp Knyaz Abhazov ile yer değiştirdi. Bu yer değiştirmenin sebEbi, Madatov’un “Mişgin harekâtına” müsaadesiz gitmesi değildi. Paskeviç, kendisi de Karadağ Vilayetine benzer şekilde soygun için gitmişti. Sebep, yerli ahalinin, han ve beylerin Yermolov-Madatov “siyasetine” kesinlikle rıza göstermemeleri ve isyan etmeleriydi. Çar hükümeti, bu deyişimle aynı zamanda ordusunun üzerindeki “Trans-Kafkas işini” hafifletmeyi amaçlamıştı. 20 Nisan 1827 tarihinde Huda-Aferin köprüsü tutuldu. Önemli bir güç Eçmiadzin/ Eçmiyazin’e gelerek İrevan’a doğru ilerledi. İrevan’ın iki aylık muhasarası gene uğursuz oldu. 28 İyun/ Haziran’da Nahçıvan kalesi çatışmasız ele geçirildi. Rus birlikleri, stratejik değeri olan Abbasabad kalesine yaklaştı. Abbas Mirza, 16 bin kişilik ordusuyla kale garnizonunun yardımına geldiyse de, kale düştü. Ağustos ayında Alagöz’ün eteklerinde, Aştarak ve Uşagan köyleri yakınlarında gerçekleşen çatışmalarda Ruslar üstün geldiler. Sonra SerDarabad düşdü. İrevan kalesinin muhasarası 26 Eylül’de başladı. Paskeyeviç şöyle yazıyordu: “İrevan Hanlığı/ İrevan Vilayetinde 10 bin Azerbaycan Türkü ve sadece 3 bin Ermeni ailesi yaşamaktaydı”. 01 Ekim’de gün kararmaya yakın kanlı çatışmalardan sonra İrevan kalesi ele geçirildi. I.Nikolay’ın fermanı ile “Glinyany qorşok/ Kilden yapılmış küp” adını verdiği İrevan kalesine Graf Paskeviç’in adı verildi. Paskeviç’in Güney Azerbaycan’a girilmesini yasaklamasına rağmen Rus birliklerinin komutanı Aristov, 02 Ekim’de Merend’i ele geçirip, Tebriz’e doğru ilerledi. Tebriz’de Şah Garnizonu’nun komutanı Allahyar Han, savunmaya hazırlandı. Ancak Tebriz’in ruhani lideri Ağa Mir Fettah, Rusların tarafına geçerek, şehir halkını peşinden sürükledi. 13 Ekim’de Rus birliği Tebriz’e girdi. M.N.Pokrovsky, Güney Azerbaycan halkının da Rus birliklerine “şiddetli direniş” gösterdiğini yazmıştır. Tebrizli bazı din adamları, Kacar şahlarının Safevi tahtını kanunsuz olarak ele geçirdiklerini söylemekteydiler. -Bu din adamları muhakkak art niyetliydi. Safevi iktidarını Kacar hanedanı sonlandırmadı. Safevi iktidarı ile Kacar iktidarı arasında yarım asırlık bir süre vardır. Bu süre içerisinde Efagâne/ Hûtekî/ Afgan, Afşar ve Zend hanedanları tahta oturdu. -Aklı başında kimse çıkıp da mollalara; “Yalan söylüyorsunuz!” diyemedi. Kacarlar, Zendlileri yenip tahta oturduğu zaman ortada Safevi hanedanı diye bir şey yoktu. Rus Başkomutanı İvan Paskeviç, Yermolov’un sebep olduğu yanlış uygulamalardan uzak durmaya çalıştı. Halkı ve yerli yöneticileri huzursuz etmemeye gayret ediyordu. İran’da Batı yanlısı yenilikçilerin öncüsü Abbas Miza’nın merkezileştirme siyaseti, Güney Azerbaycan hanlarını Rusya’ya bağlanmaya doğru sürüklemekteydi. Bütün bunlar Rus birliklerinin ilerlemesini kolaylaştırdı. Tebriz’in düşmesinden sonra Tahran yolunda bir engel kalmadı. Gelecek sulh antlaşmasının başlıca iddiaları, artık 16 Eylül 1826 tarihinde Rusya’nın bir beyannamesinde belirtilmişti. Yermolov ve Menşikov’un bir ay sonra Rusya Dışişleri Bakanı Graf K.V.Nesselrode’ye sundukları yazılı teklifleri de dikkate alınarak barış ve ticaret antlaşmasının lâyihası hazırlanmıştı. Yapılacak antlaşmanın şartları hakkında Çar’ın fermanı 24 Mayıs 1827 tarihinde Calaloğlu yakınındaki Rus ordugâhına ulaştı. Garaziyaeddin görüşmelerinde A.S.Qriboyedov, İran memurlarının “düşüncelerini etkilemek amacıyla” şöyle haber gönderdi: “Biz ilerleyip, Azerbaycan’ı ele geçirerek bu geniş Vilayetin bağımsız olmasını sağlayacağız”. 06 Kasım’da Dehhargan’da görüşmeler yeniden başladı. Tazminat meselesi konusunda bazı ciddi itirazlar nedeniyle 07 Ocak’ta görüşmeler kesildi. Ruslar, “Azerbaycan’ın bağımsızlığını sağlayacağız” ifadesindeki ciddiyeti vurgulamak ve İran’ı antlaşma masasına oturtabilmek için ileri harekât başlattı. 28 Ocak’ta Urumiye, 08 Şubat’ta Erdebil ele geçirildi. Mukavelenin akti hız kazandı. Şubat’ın 09’unu 10’una bağlayan gece Tebriz’e bağlı Miyane ilçesinin kuzeybatısında yer alan Türkmençay köyünde imzalandı. Türkmençay Antlaşması, XVI maddeden ibarettir. Gülistan Antlaşması’nın bazı maddelerinin mazmunu bu antlaşmada korunmuş, tazminat ve sâir konular hakkında yeni maddeler eklenmiştir. Birinci madde ile taraflar arasında ebedî barış ilan edildi. Mukavele, İrevan ve Nahçıvan hanlıklarının Rusya’ya geçtiğini (III.madde) kesinleştirmekte, sınırları ayırmakta (IV.madde), ayrıca İran’ın Rusya’ya 20 milyon gümüş ruble tazminat ödeyeceğini belirtmektedir (II.madde). Abbas Mirza’nın veliahd olarak tanınmasına ayrıca yer verildi (VII.madde). Hazar denizinde sadece Rusya’nın donanma bulundurma hakkı tasdik edildi (VIII.madde). X. madde ticaret ataşeliklerinin/ konsolosluklarının açılmasından, XI. madde karşılıklı olarak savaş nedeniyle yarım kalmış işlere yeniden başlanmasından bahsetmektedir. XII, XIV ve XV. maddelerde iki ülke arasında ahalinin geliş gidişi ve diğer meselelere yer verilmektedir. XV. madde Ermenilerin İran’dan Güney Kafkasya’ya göçürülmesi (tarafların rızası ile), sonuncu madde ise, barış hakkında gereken yerlere bilgi verilmesi hakkındadır. Rusya, antlaşmayı 20 Mart 1828, İran 03 Temmuz 1828’de onaylamıştır. Mukavele, on altı maddeden ibarettir. Türkmençay Mukavelesi, XIX. yüzyılda İran’ın İngiltere, Fransa, Rusya ve Türkiye ile aktettiği antlaşmalar içerisinde en ağırıydı. Rusya, işgal politikasını sürdürmeye niyetliydi. Kafkasya’nın Karadeniz sahillerini ele geçirmeye başladı. 1802-1827 yılları arasında Karadeniz limanlarından ihracatını %3.5’ten %30.4’e çıkarmıştı. Kuzey Kafkasya ve Gürcistan’ın kuzeybatısını stratejik nedenlerle ele geçirmek istiyordu. Nisan ayında Osmanlılara savaş ilan etti. Muharebeler Kafkasya ve Balkanlarda cereyan etti. Eylül 1829 tarihinde Edirne Antlaşması imzalandı. Böylece Rusya, Güney Kafkasya’nın işgalinin Türkler tarafından hukuken kabulüne Nail oldu. Türkmençay Antlaşması ile ilgili bir şehir efsanesi anlatılır. Güya Türkmeçay Antlaşması 99 yıllığına akdedilmiştir. Bu süre Muhammed Rıza Şah zamanında dolmaktadır. Muhammed Rıza Şah, sürenin dolması nedeniyle Ruslara verilen Revan Hanlığı, Nahçıvan Hanlığı ve Talış Hanlığı topraklarını nota ile SSCB’den geri ister. Rusya’dan cevap gelir: Bu süre dün doldu. Eğer bu notayı dün gönderseydiniz, Türkmençay Antlaşması ile sizden aldığımız toprakları iade ederdik. Şehir efsanesini anlatanların, antlaşma metninde böyle bir maddenin olup olmadığından haberleri olmadığı gibi, 1828 tarihi ile 99’u topladıkları zaman hangi tarihin ortaya çıkacağından da Bihaberler. O tarihte Muhammed Rıza Şah mı, yoksa babası Rıza Han mı tahtta oturuyordu? Bu tür şehir efsaneleri her ülkede anlatılır. İnananları da oldukça fazladır.
27.830 km² lik bir alana sahip olan Erivan Guberniyası (Эриванская Губерния/ Erivanskaya Guberniya), 1850’de kurulmuştur. 1897’de yapılan nüfus sayımına göre Erivan Guberniyası’nın nüfusu 829.556 kişi olup, nüfusun %56’sı Ermeni, %37.5’i Azerbaycan Türkü, %5.5’i Kürt, %0.6’sı Rus etnik gruplarından ibaretti. 1917 Devrimi’nden sonra Rus Çarlığı’nın çöküşü üzerine kurulan Transkafkasya Federasyonu, 26 Mayıs 1918’de üç cumhuriyete bölündü. 28 Mayıs 1918’de Erivan’da Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti ilan edildi. İkibuçuk yıl süren bağımsızlığı sırasında ekonomik, askerî ve siyasi krizle sarsılan cumhuriyet, 1920 Kasım ayında Sovyet ordusunun işgaline uğradı ve bağımsızlığını kaybetti. 02 Aralık 1920’de Ermenistan Sosyalist Cumhuriyeti adıyla Sovyetler Birliği’ne katıldı. Sovyetler Birliği’nin dağılması üzerine 23 Ağustos 1991’de bağımsızlığını ilan etti. Azerbaycan’a saldırarak, Dağlık Karabağ, Laçin Koridoru vd. Azerbaycan topraklarını işgal etti. Etnik temizlik harekâtına girişerek, hem Ermenistan’da, hem de işgal ettiği topraklarda tek bir Türk bırakmadı. Ermenistan ve işgal altındaki Azerbaycan topraklarındaki Türkler katliama tabi tutuldular. Kurtulabilenler de kaçkın oldular. Ermenistan topraklarında bulunan ve yönetim hakkı Azerbaycan’a ait idari çok sayıdaki bölgelerden(Anklav/ Enclave) ses seda çıkmadı. İşte Batı Azerbaycan topraklarında Türkmençay Antlaşması’nın ardından kurulan yapay sözde Ermenistan’ın hikâyesi budur. Bu hikâye bilinmeden Ermeniler ve Sözde Ermeni Soykırımı konusunda fikir beyan etmek doğru değildir. 29.800 km² yüzölçümüne sahip olan Ermenistan’nın 2011 yılındaki nüfusu 3.262.000’dir. (Hayots Achkhar gazetesi) 1990 yılında 2.101.000, 2008’de ise 3.230.000 nüfusa sahip olan Ermenistan’da bugün hiç Türk bulunmamaktadır. 1990 yılında Türklerin nüfusu 155.000 idi. Halen Ermenistan’da Ermenilerin dışında; 40.620 Yezidî, 14.660 Rus, 1.633 Ukraynalı, 1.519 Kürt ve 1.176 Greko-Latin kökenli yaşamaktadır. Deniz bağlantısı bulunmayan Ermenistan’ın Azerbaycan’a 566 km, Türkiye’ye 268 km, Gürcistan’a 164 km, Nahçıvan’a 221 km, İran’a ise 35 km sınırı bulunmaktadır. TÜRKMENÇAY ANTLAŞMASI METNİ TÜRKMӘNÇAY MÜQAVİLӘSİ I maddә Bütün Rusiya İmperatoru hәzrәtlәri ve İran Şahı hәzrәtlәri arasında onların vәrәsәlәri ve taht-tacın varislәri, onların dövlәtlәri ve qarşılığı surәtdә tәbәәlәri arasında bundan sonra әbәdi sülh, dostluq ve tam razılıq olacaqdır. II maddә
III maddә İran Şahı hәzrәtlәri öz adından vә öz vәrәsәlәri vә varisleri adından Arazın o tayı vә bu tayı üzrә İrәvan Xanlığını ve Naxçıvan Xanlığını Rusiya İmperyasının tam mülkiyyәtinә güzәşt edir. Şah hәzrәtlәri güzәşt nәticәsindә, hәzirki müqavilәnin imzalanmasından sayılmaqla altı aydan gec olmayaraq, yuxarıda adları çәkilәn hәr iki xanlığın idarә edilmәsinә aid olan bütün arxivlәri ve ictimai sәnәdlәri Rusiya rәisliyinә vәrmәyi vә’d edir. IV maddә Müqavilәyә qoşulan yüksәk tәrәflәrin razılığı ile hәr ik dövlet arasında sәrhәdlәr aşağıdaki hüdudda gәrara alınır: sәrhәd xәtti Türkiye torpaqlarının ucundaki kiçik Araratın zirvәsindәn Aralıda düz istiqamәtә әn yaxın nöqtәdәn başlayaraq o dağların zirvәsindәn kәçir; buradan maillik üzrә kiçik Araratın cәnub tәrәfindәn axan Aşağı Qarasu çayının yuxarılarına düşür, sonra sәrxәd xәtti o çayın axarı üzrә Şerur qarşısında onun Araza töküldüyü yәrәdәk dәvam edir; buradan qalanın Arazın sağ sahilindә yәrlәşәn xarici istehkamları yanında yarım ağac, yә’ni 31/2 Rusiya versti eninde bütün istiqamәtlәrdә dövrә haşiyәlәnәcәk ve o әtrafda olan torpaq sahәsi büsbütün mәhz Rusiyaya mәxsus olacaqdır vә bu gündәn sayılmaqla iki ay әrzinde әn yüksek dәqiqliklә ayrılacaqdır. Sәrhәd xәtti, o yәrdәn başlayaraq bir daha o çayın yatağı ile Yәddibulaq bәrәsinәdәk gedir; buradan İran torpaqları Araz çayının yatağı üzrә 3 ağac, yә’ni 21 Rusiya versti uzanacaqdır; sonra sәrhәd Mugan düzü vasitәsilә Bolqarçayadәk, iki kiçicik Adınabazar ve Sarıqamış çaylarının birlәşmәsindәn 3 ağac, yә’ni 21 verst aşağıda olan torpaqlara gedir; sәrhәd buradan Bolqarçayın sol sahili ile yuxarı, adları çәkilәn kiçik Azınabazar ve Sarıqamış çaylarının birlәşmәsinәdәk, sonra Şәrqi Adınabazar çayının sağ sahili üzrә onun yuxarılarınadәk dәvam edir, buradan isә Cikoir yüksәkliyinin zirvәsinәdәk әlә davam edir ki, o yüksәklikdәn Xәzәr dәnizinә tökülen bütün sular Rusiyaya mәxsus olacaqdır, İran tәrәfә axan bütün sular isә İrana mәxsus olacaqdır. Burada iki dövlәt arasındaki sәrhәd dağ zirvәlәrilә müәyyәn edilir; qәrarlaşdırılmışdır ki, onların Xәzәr dәnizinә doğru enişi Rusiyaya mәxsus olmalıdır, o biri yandaki enişi isә İrana mәxsusdur. Sәrhәd Cikoir yüksәkliyi zirvәsindәn, Talışı Әrş dairәsindәn ayıran dağlar üzrә Qәmәrkuhun zirvәsinәdәk kәçir. Suların axarını iki yәrә bölәn dağların başı, yuxarıda Adınabazarın yuxarı axarı ve Cikoir zirvәsi arasındaki sahә haqqında dәyilәn kimi, burada da әlәcә dә sәrhәd hüdudunu tәşkil edәcәkdir. Sonra sәrhәd xәtti suların axarına aid yuxarıda şәrh olunan qaydalara aramsız әmәl etmәklә Qәmәrkuhun zirvәsindәn Zuvand ve Әrş dairәlәrini ayıran dağ silsilәsi üzrә Velgic dairәsinin sәrhәdlerinәdәk uzanacaqdır. Bәlәliklә, adı çәkilәn dağın zirvәsindәn әks tәrәfә yәrlәşәn hissәsi istisna olmaqla Züvand dairәsi Rusiyaya birlәşir. Hәr iki dövlәt arasındaki sәrhәd xәtti su axınının yuxarıda qәyd olunan qaydalarına daima uyğun olaraq, Velgic dairәsi sәrhәdindәn Kloputanın zirvәsi vә Velgic dairәsindәki dağların baş silsilәsi üzrә Astara çayının şimal mәnbәyinәdәk, buradan o çayın yatağı boyu onun Xәzәr dәnizinә töküldüğü yәrәdәk dәvam edәcәk ki, burada da Rusiya torpaqlarını İrandan ayırmalı olan sәrhәd xәtti qurtarır. V maddә İran Şahı hәzrәtlәri Bütün Rusiya İmperatoru hәzrәtlәrinә öz samimi dostluğuna sübut olmaq, bu madde ilә hәm öz adından hәm dә öz vәrәsәlәri ve İran taxt-tacının varislәri adından, yuxarıda göstәrilәn sәrhәd xәtti arasında, Qafkaz sıra dağları vә Xәzәr dәnizi arasında yәrlәşәn bütün torpaqların vә bütün adaların, bununla berabәr hәmin mәmlәkәtlәrdә yaşayan bütün köçәri vә başqa xalqların әbәdi zamanadәk Rusiya imperyasına mәxsus olduğunu tәntәnә ilә tanıyır. VI maddә İran Şahı hәzrәtlәri hәr iki dövlәt arasında yaranmış savaş ile Rusiya imperyasına vurulmuş xәyli ziyana, hәmçinin Rusiya tәbәәlәrinin düçar olduğu qurbanlara ve itkiyә hörmәt alamәti olaraq, onların әvәzini pul tazminatı ile ödәmәyi öhdәsinә götürür. Müqavilәyә qoşulan hәr iki yüksәk tәrәf o mükafatın mәblәğini on kurur tümәn raicә, ya iyirmi milyon gümüş manat qәrarlaşdırmışdır, onun vaxtı, ödәniş qaydası ve tә’minatı sözbәsöz hazırkı Traktata daxil edilә bilәcәk qüvvәyә malik olan xüsusi müqavilәdә qәrarlaşdırılmışdır. VII maddә İran Şahı hәzrәtlәri öz Ә’lahәzrәt oğlu Şahzadә Abbas Mirzәni öz vәrәsәsi ve taxt- tacın varisi tә’yin etmәk iltifatında bulunan kimi, Bütün Rusiya İmperatoru hazrәtlәri İran Şahı hazrәtlәrinә öz dostluq münasibәtlәrini vә bu varislik qaydasının tәsdiqinә kömәk etmәk arzusunu açıq-aşkar sübut etmәkdәn ötrü bundan sonra Abbas Mirzә hәzrәtlәrinin simasında İran taxt-tacının vәrәsәsi vә varisini, onun taxta çıxmasından sonra isә onu o dövlәtin qanuni hökmdarı hәsab etmәyi öhdәsinә götürür. VIII maddә Rusiya tacir gәmileri, әvvәlki qayda üzrә, Xәzәr dәnizindә vә onun sahillәri boyunca azad üzmәk bununla bәrabәr onlara yaxınlaşmaq hüququna malikdir; gәmi qәzası hallarında İranda onlara hәr cür kömek edilmәlidir. Bu üsulla İran ticarәt gәmilerinә dә Xәzәr dәnizindә әvvәlki qayda ilә üzmәk ve Rusiya sahillerinә yan almaq hüququ verilir ki, orada gәmi qәzası hallarında onlara qarşılığı sürәtdә hәr cür vәsaitlә kömek göstәrilmәlidir. Hәrbi gәmilәrә gәldikdә isә, qәdimdә olduğu kimi, yalnız Rusiya hәrbi bayrağı altında olan hәrbi gәmilәr Xәzәr dәnizindә üzә bilәr; bu sәbәbdәn dә әvvәlki müstәsna hüquq indi dә onlara verilir vә tәsdiq edilir ki, Rusiyadan başqa hәç bir dövlәtin Xәzәr dәnizindә hәrbi gәmileri ola bilmәz. IX maddә Bütün Rusiya İmperatoru hәzrәtlәri ve İran Şahı hәzrәtlәri hәr vasıtә ilә onlar arasında bu qәdәr xoşbәxtliklә bәrpa olunmuş sülh ve dostluğu bәrqәrar etmәyi arzulayaraq, müvәqqәti tapşırıqların icrası vә ya daimi qalmaq üçün bu vә ya o biri dövlәtә göndәrilәn yüksәk sarayların (hökümәtlerin-Red.) sәfirlәrinin, nazirlәrinin vә işlәr müvәkkillәrinin, onların dәrәcәsinә, razılığa gәlәn yüksәk tәrәflәrin şәrәfinә, onları birlәşdirәn sәmimi dostluğa vә yәrli adәtlәrә uyğun olaraq, ehtiramla vә (hәr birinin) ayrılıqda gәbul edilmәsini qarşılıqlı surәtdә rәva bilirlәr. Xüsusi protokol ilә bu vә ya o biri tәrәfin әmәl etmәsi üçün bu mәzmunda mәrasim qәrarlaşdırılacaqdır. X maddә Bütün Rusiya İmperatoru hәzrәtleri vә İran Şahı hәzrәtlәri hәr iki dövlәt arasında ticarәt әlagәlәrinin bәrpa olunmasını ve gәnişlәnmәsini sülhun bәrgәrar olmasının әn başlıca xәyirxax nәticәlәrindәn biri saydıqları üçün, tam qarşılığı razılıq әsasında hökm vәrdilәr ki, ticarәtә hamilik edilmәsinә ve qarşılıqlı sürәtdә tәbәәlәrin tehlükәsizliyinә aid olan bütün sәrancamlar sәadәtlә yoluna goyulsun ve onlar onu qarşılıqlı surәtdә müvәkkillәr tәrәfindәn bağlanacaq bu sülh müqavilәsinin әyni güclü hissәsi sayılmalı olan vә ona әlavә edilәn ayrıca Akt ilә izah etsinlәr, İran Şahı hәzrәtlәri, qabaqlar olduğu kimi, Rusiyaya ticarәtin xәyrinә tәlәb olunan hәr yәrә konsullar vә ticarәt agentleri tә’yin etmәk hüququ vәrir vә öhdesinә götürür ki, hәr birinin meiyyәti on nәfәrdәn çox olmayacaq konsul ve agentlәrә hamilik göstәrsin ki, onlar öz rütbәlәrinә vәrilmiş şan-şövkәt ve üstünlüklәrdәn istifadә etsinlәr. Bütün Rusiya İmperatoru hәzrәtlәri öz tәrәfinden İran Şahı hәzrәtlәrinin konsul vә ya ticarәt agentlerinә münasibәtdә tam qarşılıqlığa әmәl etmәyә vә’d verir. İran hökümәtinin Rusiya agentine vә ya konsuluna әsәslı şikayәti olarsa, Rusiya naziri (sәfiri-Red.) vә ya Şah hәzrәtlәri sarayı yanında işlәr müvәkkili ya da onların bilavasitә rәisi öz mülahizәsinә әsasәn günahkarı vәzifәsindәn uzaqlaşdıra ve onu müvәqqәti olaraq diğәr şәxsә hәvalә edәbilәr. XI maddә Qarşılıqlı surәtdә tәbәәlәrin bütün tәlәblәri vә savaş ilә dayandırılmış başqa işlәr sülh bağlandıqdan sonra әdaletlә bәrpa olunacaq vә hәll edilәcәkdir. Qarşılığı surәtdә tәbәәlәrin öz aralarında bu vә ya o biri hökümәtin xәzinәsinә müqavile tәәhhüdlәri dәrhal vә tamamilә tә’min edilmәlidir. XII maddә Barışığa gәlәn yüksәk tәrәflәr tәbәәlәrin xәyri üçün özlerinin ümumi razılığı üzrә qarşılıqlı surәtdә qәrara almışdır; onların Arazın hәr iki tәrәfindәn tәrpәnmәyәn әmlaka malik olanlarına üç il vaxt verilmәlidir ki, onlar bu müddәt әrzindә onu azad satsınlar vә dәğişsinlәr. Lakin Bütün Rusiya İmperatoru hәzrәtlәri, ona aidiyyatı olduğuna göre, keçmiş İrevan Sәrdarı Hüseyin Xanı, onun qardaşı Hәsәn Xanı vә kәçmiş Nahçıvan hakimi Kәrim Xanı bu iltifatlı sәrәncamdan kәnar edir. XIII maddә Axırıncı ve bundan qabaqkı savaşın gәdişindә әsir alınmış hәr iki tәrәfin bütün hәrbi әsirleri, bununla bәrabәr hәr iki hökumәtin nә vaxtsa qarşılıqlı әsir düşmüş tәbәәlәri azad edilmәli vә dörd ay әrzindә qaytarılmalıdır; onlar hәyati azuqә vә diğәr tәlabatlarla tә’min edilmәli ve onları qәbul etmәk ve sonraki yaşayış yәrine yollamağa sәrәncam vermәk üçün hәr iki tәrәfdәn ayrılmış komissarlara vermәktәn ötrü Abbasabada göndәrilmelidirlәr. Razılığa gәlәn yüksәk tәrәflәr hәr iki tәrәfdәn әsir düşmüş, lakin olduqları yәrin uzaqlığına vә ya başqa bir sәbәbә vә ya vәziyyәtә göre göndәrilen müddәtә qaytarıla bilmәyәcәk bütün hәrbi әsirlәrә, habәlә Rusiya ve İran tәbәәlәrinә dә bu yolla yanaşacaqlar. Her iki dövlet bәlәlәrinin hәr bir vaxt tәlәb edilmәsindә özünә dәqiq vә qәyri-mәhdud hüquq verir vә öhdәsinә götürür ki, onlar aşkar edildiğindә vә ya onlar haqqında tәlәblәr alındıqda qarşılıqlı surәtdә onları (bir-birinә) qaytarsınlar. XIV maddә Razılığa gәlәn yüksәk tәrәflәrdәn hәç biri axırıncı savaşın başlanmasınadәk vә ya o vaxtı digәrinin tәbәәliyinә kәçmiş olan satqınların vә fәrarilәrin vәrilmәsini tәlәb etmәyәcәkdir. İran hökumatı, bu qaçqınlardan bә’zilәrinin ve onların köhnә hәmvәtәnlәrinin vә ya hakimiyyәti altında olanların arasında qәrәzli әlaqәlәrdәn qarşılıqlı surәtdә baş vәrә bilәcәk zәrәrli nәticәlәrin qarşısını almaq üçün öhdәsinә götürür ki, indi vә ya sonralar Rusiya hökumәtinin adbaad göstәrdiyi adamların Arazla Çara çayının, Urumiyә gölünün, Cakatu çayının ve Qızıl Üzәn çayının Xәzәr dәnizinә töküldüyü yәr arasında yaratdığı hüdutdakı öz topraqlarında olmasını qadağan edәcәkdir. Bütün Rusiya İmperatoru hәzrәtlәri öz tәrәfindәn İran qaçgınlarının Qarabağ ve Naxçıvan Xanlıqlarında ve İrәvan Xanlığının Araz çayının sağ sahilindә yәrlәşәn hissәsindә yurd salmasına vә ya yaşamalarına (hәr hansı) bir qәrarda icazә vәrmәyәcәyini vә’d edir. Lakin özlüyünde aydındır ki, ancaq rәsmi rütbә daşıyan vә ya müәyyәn leyaqet sahibi olan adamlara: şәxsi nümunәlәri, nәsihәt ve gizli әlaqәlәri ilә kәçmişdә onların idarәsindә vә ya hakimiyyәti altında әvvәlki hәmvәtәnlerinә zәrәrli tә’sir göstәrә bilәn xan, bәy ve dini rәislәr vә ya mollalara qarşı bu şәrtin gücü var vә olacaqdır. Ümumiyyәtlә, hәr iki dövlәtin sakinlerinә gәldikdә isә, razılığa gәlәn yüksәk tәrәflәr qәrara alır ki, hәr iki tәrәfin bir dövlәtdәn o birinә kәçmiş ve ya bundan sonra kәçәcәk tәbәәlәri onların kәçdiyi hökumetin icazә vәrdiyi hәr yәrdә yurd sala vә yaşaya biler. XV maddә
XVI maddә Müvәkkiller bu sülh müqavilәsi imzalandıqdan sonra, qarşılıqlı surәtdә tә’xirә salınmadan tә’cili olaraq, hәrbi әmәliyyatların kәsilmәsi haqqında bütün yәrlәrә xәbәr vә lazımi fәrman göndәrmәlidir. Eyni mezmunda iki nüsxәdә tәrtib edilmiş, hәr iki tәrәfin müvәkkillәri tәrәfindәn imzalanmış onların gәrbi möhürleri ilә tәsdiq edilmiş vә qarşılıqlı olaraq bir-birinә vәrilmiş bu sülh müqavilәsi bütün Rusiya İmperatoru hәzrәtlәri ve İran Şahı hәzrәtlәri tәrәfindәn tәsdiq ve ratifikasiya edilmәli ve onların imzaladığı ratifikasiya mәtnlәri tәntәnәli şәkildә hәr iki tәrәfin müvәkkillәri tәrәfindәn dört ay әrzindә vә ya mümkün olduqca daha tәz dәyişdirilmәlidir. Fevral ayının 10-unda İsanın anadan olmasının 1828. ilindә Türkmәnçay kәndinde bağlanmışdır. Әsline qol çәkmişlәr: Rusiya adına İvan Paskeviç, A.Obrezkov İran adına Abbas Mirzә (Azәrbaycan Tarixi, s.618-624; Araz, Yanvar-Mart 1997, s.10-12; Hüseyn Hüseynçî Garaağaç, Nigahi be-Türkmençay, s.147-155; “Nigahi be-Türkmençay/ Türkmençay’a Bakış” isimli kitapta; bu köyde akdedilen antlaşmanın 22 Fevriye/ February 1828/ 05 ŞehRiver 1243 tarihinde akdedildiği berlirtilmektedir) *
Rusya, Güney Kafkasya’da kendine müzahir Hıristiyan devletçikler yaratmak amacıyla uzun, sabırlı ve akıllıca politikalar izlemiştir. Rusya’nın Kafkasya politikasının tahlil edilEbilmesi için Azerbaycan Hanlıkları çerçevesinde Gence, Karabağ, Nahçıvan ve İrevan (Revan) Hanlık tarihlerinin enine boyuna tahlil edilmesi gerekmektedir. Böylece Türk toprağı olan Karabağ ve İrevan’ın Türklerin elinden nasıl kayıp gittiği, uluslararası arenada mağdur gösterilmeye çalışılan ve mağduru oynayan Ermenilerin gerçek niyeti daha iyi anlaşılmış olacaktır. Güney Kafkasya’da Hıristiyan devletçiklerin desteklenmesi ve yaratılması konusunda çalışmalar daha da eskilere dayanmaktadır. Kartli-Kahetiya Çarı II. İrakli’nin Azerbaycan Hanlıklarınca desteklenmesi hususunda Rusya’nın girişimleri oldukça önemlidir. Bu hususların dayanağı Georgiyevsk MukaveleNamesi’dir. Rus İmparatoriçesi II. Katerina’nın Şark Siyaseti’nin takipçisi olan Feld-mareşal Grigori Aleksandroviç Potyomkin (1739-1791) de Kırım’da ve Kafkasya’da Türkler aleyhinde başarılı bir strateji izlemiştir. (Azerbaycan Tarixi, s.600-607, 616-623; Dr.M.Kengerli, “Türkmençay Mukavelesi, 10 Şubat 1828”, Azerbaycan Türk Kültürü Dergisi, Sayı: 319, s.18-27; Yasin Aslan, Baltanın Sapı Bizden, s.133-140; “Qülüstan Müqavilәsi”, Araz, No: 1, s. 81-83; “Türkmәnçay Müqavilәsi”, Araz, No: 1 ‘2’, S. s.10-129; Hüseyn Hüseynçî Garaağaç, Nigahi be-Türkmençay, s.147-155) Yüklə 9,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|