Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

Sayın Kale/ Sayın Kale Afşar: Sayın Kale, bugünkü Şahindej kenti. (Batı Azerbaycan BV)

se: Üç rakamı.

Sebüktekin: Gazneli Sultan Mahmut’un babası. Alptekin’in gulamı. Alptekin, kızını Sebüktekin ile evlendirdi. Daha sonra Alptekin ve oğlu İshak Gazneyn’de fermanferma/ hâkim oldu. Nasir’üd-Dövle lakabını aldı. (Hasan Amîd, s.1241)

sebz: Yeşil.

Sefid/ sepîd: Ak, beyaz.

“Kûh-u Sefid”, “Kale Duhter”, “Pol-i Sepîd/ Sefid” gibi isimlerin aslı genellikle Türkçe “Akdağ”, “Kız Kalesi”, “Ağkörpü/ Akköprü”dür.

seg: İt, köpek.

Sehend: Doğu Azerbaycan bölge valiliğinde dağ. 3.562 m., 3.700 m ve 3.707 m yüksekliklere sahiptir. Çok sayıda çayın, derenin beslendiği ana menbadır. Tebriz ve çevresindeki ilçe, kasaba ve köylerin bereket kaynağıdır. “Sehend” ve “Savalan” aynı zamanda Azerbaycan Türkleri’nin millî sembollerindendir. Kendisine şiirler yazılır, dertler ve sevinçler, aşklar, nefretler anlatılır. “Sehend” ve “Savalan”, Azerbaycanlının sevincine, coşkusuna, derdine, gamına, gussasına ortaktır.

Selamullah Cavid (Dr.): 1898 yılında Halhal’da köylü bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. 1929 yılına kadar Bakü’de yaşadı. Birkaç yıl Tahran devlet sigorta idaresinde doktor olarak görev yaptı. İran Komünist Parti üyesi olup, faaliyetlerinden ötürü iki yıl süre ile hapiste kaldı. Hıyabani ve Lahuti hareketlerine katıldı. Tebriz’de demokratik harekât başladığında Azerbaycan’a döndü. “Hemkârlar Örgütü”nün lideri olan Dr.Selamullah Cavid, Azerbaycan Millî Hükümeti’nde İçişleri Bakanı olarak görev yaptı. (Cәmil Hәsәnli, XII. Bölüm)

Selm: Bkz.→Tur

Semere: Sâmire, Semen-Re’y kenti. (Arap Irak’ındadır)

seng: Taş.

ser: Baş, kafa; üst, başlangıç; başkan.

serdSir: Yayla, yaylak.

Seyhun: Siri Derya nehri. Oğuzlar bu nehre Yinçu Ögüz (İnci nehri) derlerdi. Cennetteki dört nehirden biri olduğundan bahsedilir. Oğuzlar bu nehrin sahillerinde çok sayıda şehir kurmuştur.

sigatü’l-İslam: Özellikle Kacar döneminde Meşrutiyet’e kadar ehl-i ilim din adamlarına verilen ünvan. Daha sonraları nikâh kıyabilen, namaz kıldırabilen, bağlı olduğu Ayetullah adına zekât, humus gibi cemaatın dinî yardımlarını toplayıp, gerektiğinde dağıtma yetkisine sahip din adamlarına denirdi. Bugünkü karşılığı Hüccetül-İslam’a yakındır.

Sinabad: Meşhed kenti. (Gürgânî, Safevi ve Afşar dönemleri)

sorh: Kırmızı.

sovlet: Savlet, kudret, heybet.

Sovletü’d-Dövle: Devlet’in heybeti. (Kacar dönemi unvanlarından)

Söhrab Han Kaşkayi: Mustafakulu Han’ın oğludur. Borazcan’da (Buşehr) İngiliz birliklerine düzenlediği unutulmaz gece baskını ile adını duyurmuştur. Şair Mezun, bu baskını nazım halinde kaleme alarak, günümüze ulaşmasını sağlamıştır. (http://elxan.blogspot.com)

-stan: Fasça yer ve mekân bildirir. Talıstan, Gobustan, Gülüstan/ Gülistan, Bilistan, Dağıstan, dâdistan: savcı/savcılık, Bİmaristan: hastane, Yunanistan, Bulgaristan, Gürcistan/ Gürcüstan ...

Susâ/ Sûsâ: Günümüzdeki Şuş kenti. (Huzistan BV)

Sûf’il-Ehvar/ Sûfî: Ahvaz/ Vâhur kenti. Huzistan’dadır. (Emevi ve Abbasi dönemleri)

Sultan Muhammed Han Kaşkayi: Şair Mezun’u himayesine alan ilim, irfan ve edep sahibi Kaşkayı İlhanı. “Senden sonra getdi zevk u muhabbet/ Senden sonra mensuh oldu sehâvet/ Gel ey kân-ı kerem, deryâ-yı rehmet/ Hûb Şehsuvar, hûb tîr-endâz-ı ilhanî”. (http://elxan.blogspot.com)

süfla: Genellikle yerleşim birimlerinin sonuna gelir. Arapça “aşağı ve alt” anlamına gelir. Bir yerleşim biriminin, diğerine göre aşağıda veya altta olduğunu ifade eder.
Ş

Şahabad/ Şahabad-ı Garb: İslamabad-ı Garb kentinin eski adı. (Kirmanşah BV)

Şah-Cihanabad: Delhi kentinin eski unvanı “Darül Hilâfe”. (AfŞar dönemi)

ŞAbur: Diğer adı SAbur kent Huzistan’dadır. (Emevi dönemi)

Şahî: Mazenderan BV’nin eski mülki birimlerindendir. Doğusunda Sari, batısında Babul, kuzeyinde Hazar denizi, güneyinde ise Simnan ve Demavend bulunmakta idi. Halen Cuybâr, Gaimşehr ve Pol-ü Sefid olmak üzere üç ilçeye bölünmüştür. (Sirus Nisari, Külliyat-ı Coğrafya-yı İran, s.211)

Şahindej: Türkçe olduğu gerekçesiyle değiştirilen Sayın Kale-Afşar (Sayın Kale) kentinin yeni adı. (Batı Azerbaycan BV)

şam-I: Mum.

şam-II: 1.Akşam. 2.Akşam yemeği.

Şam Gazan/ Şenb-i Gazan: İlhanlı hükümdarı Gazan Han’ın Tebriz’de yaptırdığı imaret. Daha önceleri şehir dışında idi. Kentin büyümesi ile mahalle haline gelmişdir. Halk “Şam-Gazan” demektedir. “Şam”, gecenin başlangıcı, akşamın serinliği ve yeşillik yer anlamlarına gelmektedir. “Şemb” ise, aynı yerde kadim zamanda bir yerleşim biriminin adı imiş. Ancak Tebriz’de halk, Şem-i KâZan/ Şam Gazan’ın; “Gazan Han’ın gece oturduğu yer” anlamına geldiğini söyler.

Şapur/ Şahpur: Salmas kenti, diğer adı Dilman’dır. (Batı Azerbaycan BV)

şeb: Gece.

Şehribânu: Sasanilerin son Şahı III.Yezigerd’in kızıdır. Prenses Şehribânu’nun Hz.Hüseyin ile evlendiği yönünde güçlü bir tez vardır. (Hasan Amîd, s.1244) İmam Hz.Zeynelabidin’in anasıdır. Tahran’ın güneyindeki Rey kenti yakında Bibi-Şehribânu isimli bir dağ, bu dağın başında ise bir makbere vardır. Bu makbere’nin Şehribânu Hatun’a ait olduğuna inanılır. III.Yezigerd’in diğer kızının adı İranşehr’dir. İranşehr, bir şair ile evliydi. Bu husus, Hüseyni seyyidlerinin sulbünün baba tarafından Hz. Muhammed’e, ana tarafından Sasani kisralarına dayandığının ifadesidir. Seyyid kökenli Ayetullahların iddiaları da bu yöndedir. Bu tez gereği Hüseyni seyyidleri vasıtasıyla Sasani süLalesi Müslüman kimliğe bürünmüştür.

Hz.Hüzeyin’in Kerbelâ’da şehit edildiği gün, Amr ve Zeynelabidin isimli iki oğlu, Fatıma, Sekine ve Zeynep isimli üç kızı hayatta idi.

Şehirdari: Belediye. Şehrdar→Belediye başkanı

Şehsuvâr: Mazenderan BV’nin eski mülki birimlerindendir. Şehsuvar’ın doğusunda Novşehr, batısında Gilan BV (Rudser ilçesi), kuzeyinde Hazar denizi, güneyinde Tahran ve Kazvin BV’likleri bulunmakta idi. Halen Çâlus, Tunekabun ve Ramser olmak üzere üç ilçeye bölünmüştür. (Sirus Nisari, Külliyat-ı Coğrafya-yı İran, s.213)

*

Şemsi aylar:

Şemsi Aylar/ Güneş Takvimi-I

1.Ferferdin (31 gün): 21 Mart-20 Nisan

2.Ordubehişt (31 gün): 21 Nisan-21 Mayıs

3.Hordâd (31 gün): 22 Mayıs-21 Haziran

4.Tîr (31 gün): 22 Haziran-22 Temmuz

5.Mordâd (31 gün): 23 Temmuz-22 Ağustos

6.ŞehRiver (31 gün): 23 Ağustos-22 Eylül

7.Mehr (30 gün): 23 Eylül-22 Ekim

8.Abân (30 gün): 23 Ekim-21 Kasım

9.Âzer (30 gün): 22 Kasım-21 Aralık

10.Dey/ DîMah (30 gün): 22 Aralık-20 Ocak

11.Behmen (30 gün): 21 Ocak-19 Şubat

12.İsfend (29 gün): 20 Şubat-20 Mart

*İran’nda kullanılan Şemsi aylar örnek olarak verilmiş olup, gün kaymaları dikkate alınmalıdır. KEbise yıl dikkate alındığında İsfend ayı 30 çeker.
Şemsi Aylar/ Güneş Takvimi-II

1.Ocak: 10 Dîmah/ Dey ilâ 10 Behmen arası

2.Şubat: 11 Behmen ilâ 8 İsfend arası

3.Mart: 9 İsfend ilâ 11 Ferferdin arası

4.Nisan: 12 Ferverdin ilâ 10 Ordubehişt arası

5.Mayıs: 11 Ordubehişt ilâ 10 Hordâd arası

6.Haziran: 11 Hordâd ilâ 9 Tîr arası

7.Temmuz:10 Tîr ilâ 9 Mordâd arası

8.Ağustos: 10 Mordâd ilâ 9 ŞehRiver arası

9.Eylül: 10 ŞehRiver ilâ 8 Mehr arası

10.Ekim: 9 Mehr ilâ 9 Aban arası

11.Kasım: 10 Aban ilâ 9 Azer arası

12.Aralık: 10 Azer ilâ 10 DîMah/ Dey arası

* Miladî ayların İran’da kullanılan Şemsi ay karşılıkları. Örnek olarak verilmiş olup, gün kaymaları dikkate alınmalıdır.
Şemsi Aylar/ Güneş Takvimi-III

1.Hamel (kuzu/ koç), 30 gün: 21 Mart-20 Nisan: Güneş bu burca, eski Mart’ın 9-unda girer.

2.Sevr (boğa/ öküz), 31 gün: 21 Nisan-21 Mayıs

3.CevZa (ikizler burcu), 31 gün: 22 Mayıs-21 Haziran: Güneş, Mayıs ayında bu burca girer.

4.Seretan (yengeç, çağanoz), 31 gün: 22 Haziran-22 Temmuz: Güneş’in 22 Haziran’da girdiği burc.

5.Esed (aslan), 31 gün: 23 Temmuz-22 Ağustos: Güneş’in 23 Temmuzda girdiği burc.

6.Sünbüle (başak), 31 gün: 23 Ağustos -22 Eylül

7.MîZan (terazi), 31 gün: 23 Eylül-22 Ekim

8.Akreb, 29 gün: 23 Ekim-21 Kasım

9.Kavs (gece yayı), 30 gün: 22 Kasım-21 Aralık

10.Cedî/ Cedy (erkek oğlak), 29 gün: 22 Aralık-20 Ocak

11.Delv/ Devle (su kovası), 30 gün: 21 Ocak-19 Şubat: Güneş, eski Ocak ayının 8. günü bu burca girer.

12.Hût (büyük balık) 30 gün: 20 Şubat-20 Mart: Güneş, Şubat’ta bu burca girer.

*Günümüz Afganistan’ında kullanılan aylar. Örnek olarak verilmiş olup, gün kaymaları dikkate alınmalıdır.
Kadim Takvimde Günlerin Adı:

1.Ûramezd. 2.Behmen. 3.Ordubehişt. 4.ŞehRiver. 5.SipânDarmez. 6.Hordâd. 7.Amordâd. 8.Déybâzer. 9.Âzer. 10.Abân. 11.Hur/ Hor. 12.Mah. 13.Tîr. 14.Gûş. 15.DîBamehr. 16.Mehr. 17.Rûşen(I). 18.Rûşen(II). 19.Ferverdin. 20.Behram. 21.Ram. 22.Bâd. 23.Dîb-din. 24.Din (Melek adı). 25.Ard. 26.EşTad (Melek adı). 27.AsMan. 28.Ramyân. 29.Marespend (Mehr-İspend; Melek adı). 30.ENirân (İranlı olmayan).

Kadim Pars Takviminde Önemli Günler:

01 Ferverdin: 21 Mart’a raslayan Nevruz Bayramı. Bu güne “Ûremezd u FerverdinMah” denir.

Ûremezd: Ahura-Mazda. 1 Ferverdin; Menuçehr Pişdâdî zamanında İran ve Turan Savaşı’nın olduğu gündür.

02-04 Ferverdin: Nevruz Bayramı.

06 Ferverdin: Hordâd u FerverdinMah. Zad-ı rûz-i Aşur Zerdüşt/ Aşur Zerdüşt Peygamberin doğum günü. Bildiğimiz gibi Zerdüşt dini, temelde tek Tanrılı bir dindi. Erkânı; “PenDarı nîk/ KârDarı nîk/ GofTar-ı nîk: İyi düşünce/ Doğru işlem/ Hayırlı söz”...’dür.

06 Ferverdin: Rûz-i Ziyaret-i Pir-Herişt/ Pir-Herişt’in ziyaret günü.

13 Ferverdin: Sizdeh-i Nevruz/ Nevruz’un 13’ü.

19 Ferverdin: Ceşn-i Ferverdingân/ Ferverdingân Bayramı.

29 Ferverdin: Mantere Sepîd. Bu günün Zerdüşt dininde özel bir anlamı vardır. Türkçe, “Üzerliğin kuruduğu gün” diyebiliriz.

31 Ferverdin: Ûremezd u OrdubehiştMah/ Ahura-Mazda’nın, yani Tanrı’ının OrdubehiştMah ayı.

02 Ordubehişt: Ceşn-i Ordubehiştgân/ Ordubehiştgân Bayramı.

10 Ordubehişt: Çehre-i Meydyozermgâh/ Meydyozermgâh’ın yüzü.

30 Ordubehişt: Ûremezd u HordâdMah/ Ahura-Mazda’nın Hordâd ayı.

04 Hordâd: Ceşn-i Hordâdgân/ Hordâdgân Bayramı.

24-28 Hordâd: Rûz-i Ziyaret-i Sitî Pir-Pir-i Sebz/ Sitî Pir-Yeşilliğin Piri’ni ziyaret günü.

29 Hordâd: Ûremezd u TîrMah/ Tîr ayının Ûremezd’i/ Ahura-Mazda, yani Tanrı’nın Tîr ayı. Bu güne “Puruse پرسه ” denir.

02-06 Tîr: Rûz-i Ziyaret-i NarisTane/ NarisTane Piri’nin ziyaret günü. Ateşin bulunduğu gün.

08 Tîr: Çehregâh-ı Meydyozermgâh.

11-14 Tîr: Rûz-i Ziyaret-i Pir-i Bânu Pars. “Bânu Pars/ Pars kadını”; bir simgedir. İffetli kadını ifade eder. Bânu Pars Pirini ziyaret günü. Turanlılarda bunun karşığı Türkân/ Türken Hatun’dur. İffetli Türk kadınını ifade eder.

28 Tîr: Ûremezd u AmordâdMah/ Ahura-Mazda’nın Mordâd ayı.

2 Amordâd/ Mordâd: Ceşn-i Amordâdgân/ Amordâdgân Bayramı.

12-16 Amordâd/ Mordâd: Rûz-i Ziyaret-i Pir Naregî/ Naregî Piri’ni ziyaret günü. Naregî, “Ateşin gücü” demektir.

27 Amordâd/ Mordâd: Ûremezd u ŞehRiverMah/ Ûremezd’in ŞehRiver ayı.

30 Amordâd/ Mordâd: Ceşn-i ŞehRivergân/ ŞehRivergân Bayramı.

20 ŞehRiver: Çehre-i Pîteşehimgâh/ Pîteşehimgâh’ın yüzü.

20 ŞehRiver: Ûremezd u MehrMah/ Ûremezd’in Mehr ayı.

10 Mehr: Ceşn-i Mehrgân/ Mehrgân Bayramı.

20 Mehr: Çehre-i Eyâsirmgâh/ Eyâsirmgâh’ın yüzü.

25 Mehr: Ûremezd u AbanMah/ Ûremezd’in Aban ayı.

04 Aban: Ceşn-i Abangân/ Abangân Bayramı.

23 Aban: Mantere-Sipend (Bu günün adı) Bkz.→ 29 Ferverdin

25 Aban: Ûremezd u AzerMah/ Ahura-Mazda’nın Azer ayı.

03 Azer: Ceşn-i Azergân/ Azergân Bayramı.

14 Azer: VarahRam (Bu günün adı).

25 Azer: 1.Ûremezd u DeyMah/ Ahura-Mazda’nın Dey ayı. 2. Deygân Bayramı.

02 Dey: Ceşn-i Deygân/ Deygân Bayramı.

05 Dey: 1.HordeyMah. 2.Der-gozet-i Aşur Zerdüşt/ Aşur Zerdüşt Peygamberin ölümü.

09 Dey: Ceşn-i Deygân/ Deygân Bayramı.

10 Dey: Çehre-i MîdyâRimgâh/ MîdyâRimgâh’ın yüzü.

17 Dey: Ceşn-i Deygân/ Deygân Bayramı.

25 Dey: Ûremezd u BehmenMah/ Ûremezd’in Behmen ayı.

26 Dey: Ceşn-i Behmengân/ Behmengân Bayramı.

19 Behmen: Ceşn-i Sede/ Sede Bayramı.

25 Behmen: Ûremezd u İsfendMah/ Ahura-Mazda’nın İsfend ayı. Bu güne “Porse” de denir.

29 Behmen: Ceşn-i İsfendigân / İsfendigân Bayramı.

23 İsfend: Mantere-Sepîd (Bu günün adı).

25 İsfend: Pençe-i Çehre-i Hemspetmedimgâh.

29 İsfend: Vahşetuvâş (Bu günün adı).

*

-şen: Ermeni/ Hint menşeli bir kelime olup, “kend, köy” demektir: Daşuşen: Taşköy, daşu→taş; Maçkalaşen: Çiftçiler köyü, maçkala→çiftçiler; Noraşen: Yeniköy, nor→yeni; Metsşen: Büyükköy, mets→büyük; Sarupen: Dağköyü, sar→dağ; Spitakşen: Akkend/ Akköy, spitak→ak.

şeş: Altı rakamı.

Şir: Aslan.

Şiraz: Kentin eski unvanı “Darül İlm”dir. (Safevi, Afağâne, AfŞar ve Zend dönemleri)
T

Tazi/ Taazî: (Araplara alemdir. Tay kabilesi adından kaynaklandığı söylenir) Çoğulu→ Taziyân. Bu kelime aynı zamanda “Tazı” kastedilerek, hakaret ifadesi olarak da kullanılır.

Afşar, Ağaç-eri, Kaşkayı, Azerbaycan Türkleri ve diğer Türk aşiretlerinden oluşan Huzistan Türkleri, Birinci ve İkinci Dünya Savaşlarında Amerika, İngiliz ve diğer emperyalist ülkelere hizmet eden ve casusluk yapan Araplar için şu meselleri kullanır: “Araplar Bi şerefler; Başlarında var yırtık kelefler”, “Arap, hurmadan Allah düzelder, acığanda yiyer”.

Tabaristan: Mazenderan’ın kadim adı. Taporistan/ TapoRilerin yurdu/ Tabaristan.

tAbisTan/ tabisTanî: Yaz/ Yayla, yaylak.

Tahran: Kentin eski unvanı “Darül-Hilâfe”dir. (Kacar dönemi)

tahta kapu/ tahtakapu: Türkçe bir ıstılah olup, aşiretlerin köy ve şehirlere yerleşmesini/ yerleştirilmesini ifade etmektedir. İran’da aşiretlerin iskânı konusunda yürütülen devlet politikasına “SiYaset-i Tahta Kapu/ Tahta Kapı Politikası” adı verilmektedir. Aşiretlerin çadırlardan çıkartılıp, köy ve şehirlerde tahta kapılı evlere iskânı kastedilmektedir. Caferoğlu dâhil, Türkiye’de yayınlanmış bazı kitaplarda, bu ıstılah anlaşılamadığı için, “Tahtakapu” kelimesi aşiret adı gibi algılanmış ve kayıtlara bu yanlış haliyle, yani “Tahta-Kapu aşireti” şekliyle geçmiştir. Türk Aleminde “Tahta-Kapu” isimli bir tayfa veya cemaat adı ne duyulmuş, ne de görülmüştür.

İran’da, il/ ulus yapılanmasının yanı sıra, askerî ve idari terminolojisinin büyük bölümü Türkçe’den geçmiştir. Tarih, coğrafya, Etnoloji, antropoloji vb. hususların konu edildiği kitapların anlaşılabilmesi için bu sözcüklerin karşılıklarının bilinmesi gerekmektedir. Türkçe’den geçmiş olan kelimelerin büyük bölümü sözlüklerde bulunmamaktadır.

Taht-ı Tavus: Nadir Şah Afşar’ın Hindistan seferinden getirdiği elmas, yakut, zümrüt gibi kıymetli taşların hakkedildiği tahttır. Sekiz ayaklı olan taht üzerinde tavus heykeli olduğu için bu adla anılmıştır. Bu taht, Şah Cihan zamanında yapılmıştır. Ağa Muhammed Han Kacar’ın taht üzerindeki kıymetli taşları çıkartıp sattığı rivayet edilir.

Günümüzdeki Taht-ı Tavus adıyla anılan taht, Feth-Ali Şah Kacar’ın fermanı ile Isfahan valisinin nezaretinde yapıldığı ifade edilmektedir. Bu tahtın üzerinde altın ve elmastan yapılma güneş bulunduğu için bir ara “Taht-ı Hurşîd” adıyla anılmıştır. Ancak Feth-Ali Şah, yeni evliliğini “Tavus Tac’üd-Dövle” ile yapınca, bu tahta “Taht-ı Tavus” adını vermiştir. Bazı araştırmacılar, bu tahtın Nadir Şah tarafından ganimet olarak Hindistan’dan getirilen ünlü Tavus kuşlu taht olduğunu iddia etse de, üzerinde 1798-1834 yılları arasında yaşayan Fath-Ali Şah dönemine ait olduğunu gösteren izler vardır. Tahtın üzerindeki yazılar, altın zemin üzerine mavi mine ile işlenmiştir. Bu tahtın gerçekte Taht-ı Tavus olduğu, Fath-Ali Şah zamanında restorasyon gördüğü konusuna ise, kimse karşı çıkmamaktadır. Taht 1881 yılında Gülistan Sarayı’nda teşhir edilmiştir. 1927 yılından itibaren Bank-ı Millî’nin Mücevherler Müzesi’nde sergilenmektedir. Muhammed Rıza Şah, tac giyme töreninde bu tahtı kullanmıştır.

Topkapı Sarayı’nda, yanlış olarak “Şah İsmail’in Tahtı” olarak takdim edilen bir taht vardır. Bunu Nadir Şah Afşar’ın, Osmanlı Padişahı I.Mahmut’a Hindistan seferinden zaferle dönüşünün anısı olarak gönderdiğini kaydetmekte yarar vardır.

Taife:Tayfa, aşiret, tire.

tapşırmaq: Bir işi başkasının sorumluluğuna devretmek, ısmarlamak, emanet etmek.

Tebriz: Kentin eski unvanı “Darüs-Saltana”dır. (İlhanlı, Celayir, Kara-Koyunlu, Ak-Koyunlu, Safevi, Afşar, Zend ve Kacar dönemleri)

tehiyye: Hazırlama, bulundurma, tedarik etme.

tel: Yığın, küme, tepe.

ter-teRin: Farsça’da üstünlük oluşturmada kullanılır: beh/ bih/ iyi→bihter/ daha iyi→ bihteRin/ en iyi; müşkil/zor→müşkilter/ daha zor→müşkilteRin/ çok zor.

tire: Taife/ tayfa, aşiret.

Tuğtekin: Şam Atabekleri’nin kurucusudur. Ehl-i Salîbe karşı savaşan namlı Türk sedarlarındandır. (Hasan Amîd, s.1234)

Tur: İran destanlarına göre, Hz.Adem neslinden FeRidun’un oğlu, ilk Turan padişahıdır. Selm, İrec ve Tur, FeRidun’un çocuklarıdır. FeRidun topraklarını üç oğlu arasında paylaştırdı. Selm’e Roma topraklarını, İrec’e Babil, Cibal, Irak, Horasan ve Fars’ı, Tur’a ise Türkistan ve Çin ülkelerini bağışlamıştır. Selm Roma İmparatoru, Tur Turan Hakanı, İrec ise İran Kisra/ Şahı oldu. Daha sonra Selm ve Tur, kardeşleri İrec’i kıskandıkları için öldürdü. Keyfer oğlu Menuçehr, hem Selm’i, hem de Tur’u öldürerek İrec’in öcünü aldı. Tur’a, Turec de denir. Bu hadise Hz.Adem’den 440 yıl sonra cereyan etti. (Hasan Amîd, s.1235) Detay için bkz→.Genc-i Dâniş

Türk-i har: (Farslar, Türklere hakaret amacıyla kullanır) Eşşek Türk. Bazı Osmanlı müellifleri de aynı ifade ile Türklere hakarette bulunmuştur.
U

-uh, ruh, -muh, -ah: Kafkas dillerine ait, Farsça “-ân”, Türkçe “-lar, -ler” anlamlı toponim ekleri: Anıh, Gandah, Gatah, Halıh.

Urmi/ Urumi/ Urumiye/ Rızaiye: Kentin eski unvanı “Dar’ün-Neşat”tır. (Kara-Koyunlu ve Kacar dönemleri)

ulyâ: Genellikle yerleşim birimlerinin sonuna gelir. Arapça “yukarı ve üst” anlamındadır. Bir yerleşim biriminin, diğerine göre yukarıda veya üstte olduğunu ifade eder.

Ustaclu/ Ustacalu/ Usta-Hacılu: Ustaclu tayfası, Anadolu’nun; Sivas, Amasya, Tokat ve Kırşehir bölgelerinde Ulu-Yorük adı altında yaşarken, Şeyh Cüneyd ve Şeyh Haydar’a bağlanarak, Safevi devletinin kuruluşuna katkı sağlamıştır. Ustaclular, İran topraklarının tamamına yayılmakla beraber Azerbaycan, Kirman ve Kürdistan’da yoğunlaşmışlardır. Ustaclular Şamlu, Zülkadir (Dulkadar), Rumlu ve Tekelular gibi Kızılbaş tayfalarındadır. Ustaclular, daha sonra Kacar tayfalarına dâhil oldular. Bugün Kürdistan’da yaşayan Gelbağiler, Ustaclu tayfasının bir koludurlar. Zamanla Kürtçe-Türkçe karışımı bir dil kullanmaya başladılar. Zülkadir’in doğru söylenişi “Dulkadar”dır. “Dulka” kelimesi Moğolca “miğfer” demektir.
V

-van, -ban: Türkiye, İran ve Kafkasya’da geniş bir sahaya yayılmış toponim formlardan biridir: Bilim adamları, “mesken, ev, yaşam yeri” anlamlarını ifade ettiğini kaydetmiştir: Nahçıvan, Şirvan, Ardavan

-vâr, -veş (feş), -âsâ, -san, -fâm (vâm): Benzetme sıfatı yapmaya yarayan eklerdir: şahvâr→şaha, padişaha lâyık; gülfâm→gül renginde; müşkvâm→misk gibi

vasat: Genellikle yerleşim birimlerinin sonuna gelir. Arapça “orta” anlamına gelir. Diğer yerleşim birimlerinin ortasında olduğunu ifade eder.

Vilayethâ-yı Selas (Üç Vilayet): Melayir, Nihavend ve Tuyserkan şehirlerine Vilayethâ-yı Selas denir. Vilâyehâ-yı Selas; Nasreddin Şah döneminde oluşturulan Vilayetlerinden biridir. Bu Vilayet, bahsekonu üç şehirden oluşturulmuştur. 1924’ten itibaren Irak-ı Acem Vilayetlerinden biri olmuş, kısaca “Selâs” olarak anılmıştır.

-vend: 1.“Oğlu, nesli” anlamında nesil, soy, tire ve mensubiyet bildirir. Afşar-Uşağı/ Afşarvend, Gerayvend, Elvend, Hocavend vb. 2. Mekân ve yer ekidir.
Y

-y, -î: 1.Bir sıfatın sonuna geldiği zaman, o sıfatın anlam ismi olur. 2.İsimlerin sonuna geldiğinde mensubiyet anlamı verir. 3.Meslek, iş bildirir. 4.Çiçek sonuna gelince renk bildirir: Hûb/ güzel→hûBi/ güzellik; bed/ kötü→bedî/ fenalık; Turani→Turanlı; İrani→İranlı; Şirazî→ Şirazlı; KacaRi→Kacar hanedanına mensup, Kacar iline mensup; Zerdüştî→Zerdüşt dinine mensup; çeng/çalgı→çengî: çalgıcı; ceng/ savaş→cengî/ savaşçı; sünbülî→sümbül renginde; nîlî→mavi renk (nîl:çivit rengi). 5.Pehlevi dilindeki ilgi edatı olan “-ik” ile Arapça’daki ilgi edatı birbirine karışmıştır: Gencevî/ Genceî→Genceli; Hoyî→Hoylu; Erdebilî→Erdebilli; TebRizî→Tebrizli.

Yay: Yaz mevsimi.

yayla/ yaylak: tabisTanî, serdSir.

Yaz: İlkbahar mevsimi.

yek: Bir rakamı, tek.

Yezd: Kentin eski unvanı “Darül İbâde” ve “Subh-i Yezd”dir. (İlhanlı, Âli-Kord, Kara-Koyunlu, Ak-Koyunlu, Safevi, Zend ve Kacar dönemleri)
Z

-Zai, -zey: İsimlerin sonuna gelir. “-oğlu, -gil” anlamındadır. Mensubiyet anlamı da taşır. Bu ek, daha çok Sistan ve Beluçistan bölgesinde revaçtadır. Haliyle Afganistan’da da.

zarğâm: (Arapça “zırğam”dan) Aslan, esed, gazanfer, haydar, leys, Şir, cesur.

zarğâmüs-saltana: Saltanatın aslanı. Şahıs unvanlarından.