İran Türkmenistanı
veya
GüneybatıTürkmenistan
Gülistan Bölge Valiliği (Ostan-ı Gülistan) kurulmazdan öce Türkmenlerin yaşadığı bölge “Türkmen Vilayeti, İran Türkmenistanı veya Sahra-yı Türkmen” adları ile anılmaktaydı. İran Türkmenistanı, Ceyhun’dan başlayan ve Hazar’a uzanan Türkmen yurdunun doğal uzantısıdır. Bu bölge, İran topraklarına ilhak edilinceye kadar, diğer Türkmen yurtları gibi bağımsız hanlıklar halinde varlığını sürdürmüştür. Türkmenlerin 1881 yılında Göktepe Savaşı’nda Ruslara yenilmesinden sonra, İran ile Rusya Çarlığı arasında 09 Aralık 1881 tarihinde imzalanan Ahal Antlaşması sonucu Türkmen arazisinin bir bölümü İran hâkimiyetine geçmiştir.
Muhammet Aydogdıev tarafından kaleme alınan ve Aşkabat’ta 1992 yılında basılan “Araçegiñ Añırsındakı Arkadaşlar” isimli kitaptan da istifade ile Gülistan Bölge Valiliği kurulmazdan önceki Türkmen Vilayeti hakkında aşağıdaki bilgilerin verilmesinde yarar vardır. O dönemde Türkmen Vilayeti, biri Gürgân/ Gürgen, diğeri Deşt-i Gürgân/ Gürgen Sahrası olmak üzere iki şehir ile bunlara bağlı şehir ve kasabalardan oluşmaktaydı.
1.Gürgân/ Gürgen şehri:
27.000 km² yüzölçüme sahip olan Gürgân kenti, Şahruh dağının eteğinde, deniz seviyesinden 120 metre yükseklikte konuşludur. 1962 yılında başlatılan, Ziraat Bakanı Hasan Ersencani tarafından yürütülen Muhammed Rıza Şah’ın “Ak Devrim/ İnkılap-ı Sefid” programı doğrultusunda toprak reformu gerçekleştirildikten sonra, çevresindeki doğu ve güneydoğu bölgelerine müstakil yer-yurt edinmek arzusunda olan insanlar göçüp gelmişlerdir. İranlı yazar Mümin Esedullah’ın da ifade ettiği üzere, günümüzdeki Gürgân kentinde Türkmenlerden başka göçmen olarak gelen çok sayıda Fars, Beluç, Sistani, Azerbaycan Türkü, Sebzevarlı, Mazenderanlı, Kürt ve diğer etnik halkların mensupları yaşamaktadır. Bunların dışında, Rusya’da kolektif devrimin gerçekleşmesinden sonra gelen, halen Gurgân, Bender-Türkmen’in Kazak mahalı ile Künbet-i Kavus’un Çayboyu mahalında 3.5-4 bin hane civarında Kazak yaşamaktadır. Bunların dışında Afganistan’a yapılan emperyalist müdahalelerden sonra 3 bin civarında Kazak İran’a iltica etmiştir. Bunlardan yaklaşık bin kişi 1993 yılında Kazakistan’ın daveti üzerine bu ülkeye gitmiştir.
İranlı yazar Mesud Gürgânî’ye göre, Gürgân bölge nüfusunun % 60’ını Türkmenler, kalanını ise göçmenler oluşturmaktadır.
Ülke demiryollarının son ulaşım noktası olan Gürgân kenti, aynı zamanda bölgenin ticaret ve yönetim merkezidir. Kent merkezinde yönetim binaları, bankalar, çeşitli firmaların temsilcilikleri, fabrikalar ve çiftlik yönetim binaları bulunmaktadır. Şehirde Çehelsütun ve Ağa Muhammed Han gibi tarihî mekânlar vardır. İki tarafında bir-iki katlı binaların bulunduğu birkaç ana cadde bulunmaktadır. Ayrıca, küçük çaplı bir stadyumu, birkaç sinema ve kentin bir bölümünün su ihtiyacını karşılayan su sistemi mevcuttur. Halkın geri kalanı suyu artezyen kuyularından sağlamaktadır.
Gürgân’ın yedi nahiyesi bulunmaktadır. Bunlar Merkez-nahiye, Kurtkûy (Kurt-kuyu), Gümüştepe (eski Gümüşan köyü), Akkala (Pehlevidej), Aliabad (Kotul) nahiyeleridir.
Merkez-Nahiye’ye; Esterabad, Rustaq, Malég, Seden-Rustaq gibi önemli yerler bağlıdır. Bu nahiyelerin küçüklü büyüklü 86 köyü bulunmaktadır. Bunların tamamı Gürgân-Şahrud anayolu istikametinde yerleşmiştir. Bölgede hububat, govaça/ pamuk, tömbeki/ tütün, şali/ çeltik vb. ürünler yetişmektedir. Kadınlar, ipekçilik ve ipek dokumacılığı ile meşguldür.
Şii inançlı Farslar fazla olduğu için bölgede Farsça yaygındır. Türkmenler, kendi aralarında Türkmen dilini kullanmaktadır.
Kurtkûy(Kurt-kuyu) nahiyesi:
Kurtkûy nahiyesine bağlı 25 köy, Bender Türkmen (Bender Şah)-Gürgân ve Sari-Gürgân yolları boyunca yerleşmiştir. Nahiye halkının çalışma ve faaliyetleri, din ve dilleri Merkez-nahiye ile aynıdır.
Bender-i Gez nahiyesi:
Büyüklü küçüklü 20 köyü bulunan Bender-Gez, Hazar denizi sahilindedir. Nahiyenin merkezi Gez liman kentidir. Hazar denizinin çekilmesi nedeniyle eski önemini yitirmiştir. Halkı esasen balıkçılıkla geçimini temin etmektedir. Aynı zamanda Gürgân’ın pirinç üretim merkezidir. Pirinçten başka hububat, fidan, tütün, kenep/ kenevir, yetiştirilmektedir. Halkı Mazenderan dilinde konuşmaktadır.
Bender-Türkmen nahiyesi:
Bender-Türkmen nahiyesinin Aşırada/ Aşurada, Siyahabad, Sicivan, Garadepe, Garaşalı, Niyazabad isimli altı köyü bulunmaktadır. Yerli halkı, balıkçılık ve çiftçilikle meşguldür. Bölgede el sanatları çok yaygındır. Bender-Türkmen kentinde çırçır ve un fabrikaları bulunmaktadır.
Gümüştepe şehri:
Eski adı Gümüşan köyü olan Gümüştepe şehri nahiye merkezidir. Bu nahiyenin yerli halkı ticaret, balıkçılık ve tarımla geçimini sağlamaktadır. Şehir, Hazar denizinin doğu sahilindedir. Kuzeyde Türkmenistan ile sınırdır.
Buradan akan Gürgân/ Gürgen çayı, yerli halkın tarımla uğraşması için olumlu şartları sağlamaktadır. Halk, hububat tarımı yapmaktadır. Tarımın yanı sıra, yukarıda da bahsedildiği üzere hayvancılık ve balık ticareti ile uğraşmaktadır. Yerli halk, önceleri Hazar denizi yoluyla Rusya ile ticaret yapmaktaydı. Ticaret, bölge halkının sosyal seviyesinin yükselmesine katkı sağlamıştır. Muzaffereddin Şah dönemi yazarlarından biri kitabında; “Rusya ile yoğun ticari ilişkiler nedeniyle Caferbayların kültürel ve medeni seviyesi yükselmiştir. Onlar giyinmesini, oturup kalkmasını bilen insanlardır. Onların Gümüştepe’de tanınmış bir pazarı vardır. Burada çeşitli Rus mallarını bulabilirsiniz” diye yazmıştır.
Akgala nahiyesi:
Bölge, baştanbaşa verimli topraklara sahiptir. Akgala nahiyesi, Gürgân çayı boyunca kurulmuştur. Nahiye halkının ana uğraşı kaynağı çiftçiliktir. Toprakları verimlidir. Hububat, pirinç, tütün, pamuk, fide ve sebze ekilmektedir. 27 köyü bulunmaktadır. Yakınında eski Akgala isimli kale harabesi vardır. Nahiye merkezi ve çevrenin tamamında Yomutların Ak-Atabay uruğu yaşamaktadır.
Aliabad (Kotul) nahiyesi:
Aliabad (Kotul) nahiyesinin 41 köyü vardır. Aliabad, Gürgân-Meşhed ana yolu üzerinde kurulmuştur. Halkı arpa, buğday, pamuk, tütün, pirinç, fide, sebze ekiminin yanı sıra, bahçe tarımı ile uğraşmaktadır. Aliabad’ın etnik yapısı karmakarışıktır. Her etnik gruptan insan bulmak mümkündür. Bu nedenle ortak anlaşma dili Farsça’dır. Türkmenlerin yoğun olarak yaşadığı Ceññelli mıntıkasında halk Türkmence Türkmen Türkçesiyle konuşmaktadır. Türkmenlerin çoğu Farsça da bilmektedir. Halkın bir bölümü, Türkmence Türkmen Türkçesi ile Farsça’yı birbirine karıştırarak anlaşabilmektedir. (Muhammet Aydogdıev, Araçegiñ Añırsındakı Arkadaşlar, s.25-27)
2. Deşt-i Gürgân/ Gürgen Sahra şehri (Şehrin merkezi Kümmethovz/ Kümbet-i Kavus’dur):
Türkmen Vilayetinin diğer bir şehri olan Deşt-i Gürgân toprakları 10.000 km²’dir. Bu topraklarda Türkmenlerin çeşitli tire kol ve tayfalarının yanı sıra, esasen Yomut ve Göklenler (Gökleñ/ Gökleng) ile onların alt tire kol ve cemaatleri yaşamaktadır. Magtım, Şıh, Ata gibi cemaatler, diğer Türkmen cemaatleri ile karışmıştır.
Yomutların Caferbay uruğu çoğunlukla Gümüşdepe, Garasuv, Omçalı bölgesinde, yani Hazar denizi sahillerinde, ayrıca Etrek nehri kıyılarında yaşamaktadır. Ekonomik ve sosyal bakımdan diğer Türkmen tire-tayfalarına göre refah seviyeleri yüksektir. Bunun nedeni, sahilde yaşamaları ve Rusya ile devam etmekte olan ticari münasebetleridir.
Atabaylar, esasen çiftçilik ve hayvancılıkla meşguldür. Ekip biçmenin dışında, dünyaca ünlü Ahal-Teke atlarının cinsini koruyup geliştirmeye önem vermektedirler. Atabaylar, Vilayetin sahralık ve düzlük yerlerinde yaşamaktadır. Gürgân Sahrası (Deşt-i Gürgân), adını bunların yaşam sahasından almıştır. Burada Yomutlardan başka Göklenler (Gökleñ/Gökleng) de yaşamaktadır.
Gürgen Sahra’nın merkezi Kümbet-i Kavus’dur (Kümmethovz). Halkının yarısı başka yerlerden göçüp gelmiştir. Buraya adını veren tarihî bir abide olan Kavus Kümbeti, eski kentin sınırında, yani Eski Gürgân’da (Köne Gürgen/ Köhne Gürgen) kalmıştır. Eski Gürgân, kuzeydoğunun kadim şehirlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Orta asırlarda bu şehir “Curcan” adıyla anılmaktaydı. Burada Yahya İbn-i Zeyd’in türbesi bulunmaktadır.
Kümbet-i Kavus, bölgenin iktisadi ve kültür merkezidir. Şehirde halı dokuma atölyeleri, çırçır fabrikaları, elektrik üretim merkezi, un değirmenleri, kereste atölyeleri ve tuğla imalathaneleri bulunmaktadır. Halkının büyük bölümü çiftçilik ve hayvancılıkla meşguldür. Toprakları verimlidir. Ancak yeterli suyun bulunmaması, arazinin atıl kalmasına neden olmaktadır.
Kümbet-i Kavus kentinin; Merkez nahiye (bölge ağzıyla Hoyme), Helale, Moravetepe, Daşburun, Ramiyan, Minudeşt, Hasarça (diğer adı Göklen) isimli yedi nahiyesi bulunmaktadır. Türkmenler, Gürgân ve Deşt-i Gürgân (Kümbet-i Kavus merkezli) şehir ve bölgelerin yanı sıra Horasan, Mazenderan, hatta Tahran’da da yaşamaktadır.
Nüfusu:
İran’da 1956 yılında gerçekleştirilen sayıma göre, Türkmen Vilayetinin nüfusu 320.181 kişidir. Bunun 189.247’si Gürgân’da, 130.933’ü ise Deşt-i Gürgân (Merkezi Kümbet-i Kavus) şehrinde yaşamaktadır. 1966 yılında yapılan nüfus sayımının sonuçlarına göre, Vilayetin nüfusu 592.917’olmuş, Gürgân kenti 310.070 kişiye, Deşt-i Gürgân şehri 286.847’ye ulaşmıştır. Yani on yıl zarfında Vilayetin nüfusu %86 artmıştır.
Burada şu konuyu dikkate almak gerekmektedir. İran’ın doğu mıntıkalarında nüfus sayımı tertipli ve düzenli yapılamadığından, çok sayıda eksiklik ve yanlışlıkların bulunması doğaldır. Bunun yanı sıra, İran’ın monarşi yönetimi döneminde çeşitli küçük halkların ve milletlerin resmi olarak dile getirilmesi söz kunusu olmadığı gibi, sayıları da az gösterilmekteydi. Onların kendi dillerinde okullarının bulunmaması, milliyetlerinin hiçbir yerde dile getirilmemesi buna şahitlik etmektedir. Bu çerçevede, İran’daki nüfus artışını dikkate aldığımızda, ülkede 1-1.5 milyon Türkmen vardır diyebiliriz. İran’da yaşayan Türkmenler de aynı rakamı ifade etmektedir. (Muhammet Aydogdıev, Araçegiñ Añırsındakı Arkadaşlar, s.27-29)
Burada İran Türkmenistan’ı “Türkmen Vilayeti” bazında işlenmiştir. Gülistan Bölge Valiliği, kendi başlığı altında ayrıca incelenmiştir. Bkz→Gülistan Bölge Valiliği, ayrıca Türkmenler bahsi
İran Türkmenistanı (Güneybatı Türkmenistan)
Kadim merkezi: Kümbed-i Kavus
İran’daki Türkmen nüfusu yaklaşık 1-1.5 milyondur
İran Türkmenistanı toprakları, günümüzde merkezi Gülistan Bölge Valiliği olmak üzere; Kuzey Horasan, Rızavi Horasan, Simnan ve Mazenderan bölge valilikleri arasında paylaştırılmış durumdadır
|
Bölge Valiliği, BV Merkezi (Yüzölçümü: km², Nüfusu 2006)
|
İran Türkmenistanı
Türkmenlerin yüzdesi
|
Yüzölçümü
(km²)
|
Türkmen nüfusu
(2006)
|
Gülistan BV
Gürgân
Yüzölçümü:
20.893 km²
Nüfusu:
1.419.201 (1996)
1.593.055 (2006)
2. Horasan
-İran’daki Nohurlar, Cergelan’daki Yekesud, Bağlık, Kerpiçli ve Kavulga köylerinde otururlar.
-Cergelan ve Bocnurd’a kadar Göklenler (Gökleñ/ Gökleng) bulunmaktadır. Cergelan’da Teke ve Nohurlar yaşamaktadır.
-Türbet-i Cam Türkmenleri
-Deregez kenti bölgesinde; Kara-Koyunlu, Anevli, Mehinli, Geversli, Alili ve Madvanlı Türkmenleri oturmaktadır
3. Mazenderan
-Abdülmeliki: Önce Deregez’den Şiraz’a, daha sonra Kerec’in Şehriyar’ına ve Mazenderan’ın Nur kentine göç ettiler. Mirza Ağa-Han NuRi, Hicri 1272/ 1856 yılında bunları Behşehr/ Zağmerz’e göç ettirdi. Önce Deregez’den Şiraz’a, daha sonra Kerec’in Şehriyar’ına ve Mazenderan’ın Nur kentine göç ettiler. Mirza Ağa-Han NuRi, Hicri 1272/1856 yılında bunları Behşehr/Zağmerz’e göç ettirdi.
-Geraylı Türkleri: Ağa Muhammed Han Kacar tarafından Kelpuş’tan Endu-rud, Miyandurud (Miyan-durûd) ve Gara-Toğan’a getirilmiştir.
-Afgani: Gılzai’lerden bir tayfa Behşehr/ Karatepe’de oturmaktadır.
-Behşehr İlçesi/ Karasiye: Nadir Şah, Afganistan’ın Kandehar kentinden göçürdüğü insanları Karasiye’ye yerleştirdi. Ancak Nadir’in ölümünün ardından Kandehar’a geri döndüler. Ağa Muhammed Han da buraya Afaganistan’dan insan göçürmüştür. Bugün Karasiye halkı, hem Türkçe, hem de Mazenderanice konuşmaktadır. Karasiyelilerin büyük bölümü Afganistan’dan göçürülen Türklerdir.
-Behşehr İlçesi/ Gelugâh: Mazenderan’ın doğusunda, Gülistan BV’ne sınır Behşehr ilçesine bağlı Gelugâh kenti halkı iki önemli il/ ulusa mensuptur. Bunlardan biri İmranlu/ Umranlu ilidir. İmranlu ili, Ağa Muhammed Han Kacar tarafından Hicri 1296/ 1879 yılında Azerbaycan’ın Karabağ ve Karadağ bölgelerinden getirilerek, sınır güvenliğini sağlamak üzere Gelugâh’a yerleştirilmiştir. Halen Azerbaycan Türkçesi konuşmaktadırlar. Gelugâh nahiyesi, Hazar sahilinde Halic-i Gürgân kıyısındadır.
Behşehr kentine bağlı Halic-i Gürgân kıyısında yer alan, Türklerin yoğun olarak yaşadığı bu sahil kasabası Gülistan Bölge Valiliği’nin Bender-i Gez kenti ile sınırdır. 45 köyü ile birlikte 50 bin nüfusa sahiptir.
|
1. Gülistan BV
1.593.055(2006)
Türkmenlerin yüzdesi %60
-Azadşehr (Şahpesend)
Genel nüfusu: 84.956 (1996)
Şehir merkezi: 38.260 (2006)
Azadşehr, Genellikle Sistani azınlığın oturduğu bir şehirdir.
-Akkala
Genel nüfusu: 98.664 (1996)
Şehir merkezi: 27.402 (2006)
-Bender Gez (Kurdkûy’un baliyosu)
Genel nüfusu: 45.750 (1996)
Şehir merkezi: 15.727 (1996)
-Bender Türkmen
Yüzölçümü: 2.299 km²
Genel nüfusu: 111.392 (1996)
Şehir merkezi: 45.045 (2006)
-Ramiyan
Genel nüfusu: 75.949 (1996)
Şehir merkezi: 11.001 (1996)
Ramiyan’da Azerbaycan Türkleri ağırlıktadır. Demirtaş Türkleri, Findirisk/ Féndirisk nahiyesinde oturmaktadır.
-Aliabad-Ketul
Yüzölçümü: 1.100 km²
Genel nüfusu: 117.287 (1996)
Şehir merkezi: 46.183 (2006)
-Kurdkûy
Yüzölçümü: 1.106 km²
Genel nüfusu: 67.051 (1996)
Şehir merkezi: 28.991 (2006)
-Kelale
Genel nüfusu: 127.545 (1996)
Şehir merkezi: 27.661 (2006)
-Gürgân
Yüzölçümü: 2.852 km²
Genel nüfusu: 323.106 (1996)
Şehir merkezi:269.226 (2006)
-Künbet-i Kavus
Yüzölçümü: 7.069 km²
Genel nüfusu: 249.395 (1996)
Şehir merkezi:127.167 (2006)
Kentin çevresinde, I.Dünya Savaşı’nda Türkmenistan’dan gelip yerleşen Türkmenler de yaşamaktadır
-Mînudeşt
Yüzölçümü: 467 km²
Genel nüfusu: 118.106 (1996)
Şehir merkezi: 25.983 (2006)
*
Gülistan Bölge Valiliği kurulmazdan önce bu bölge Mazenderan Bölge Valiliği’nin bir parçasıydı ve “Türkmen Vilayeti” olarak adlandırmaktaydı. Önceki dönemde Türkmen Vilayeti;
1.Gürgân (Merkezi Gürgân),
2.Deşt-i Gürgân/ Gürgen Sehrası (Merkezi Kümbet-i Kavus/ Kümmethovz), olmak üzere iki şehir ve bölgeden oluşmaktaydı. Yukarıda izah edildiği üzere, Vilayet topraklarının yüzölçümü 37.000 km² idi. “Gülistan” adı verilerek bölge valiliği haline getirildikten sonra bugünkü alanı 20.893 km²’dir. 1996 nüfusu 1.419.201, 2006 sayımına göre ise 1.593.055’tir. Mazenderan, Horasan ve Tahran’dakilerle birlikte hesap edilmesi halinde günümüzde İran’da 1.430.000 civarında Türkmen’in yaşadığını ifade edebiliriz.
2.Horasan
A.Kuzey Horasan Bölge Valiliği
-Bocnurd:
Yüzölçümü: 17.421 km²
Genel nüfusu: 278.818 (1996)
Şehir merkezi:
134.835 (1996)
172.772 (2006)
Dağlık olan kuzeybatı bölümünde Türkmenler meskûndur. Öte yandan kentin batı bölgesinde, I. Dünya Savaşı’nda Türkmenistan’dan gelip yerleşenler de yaşamaktadır.
-Cergelan (Bocnurd): Cergelan’da I. Dünya Savaşı’nda gelip yerleşen Türkmenler de meskûndur.
B. Rızavi Horsanı Bölge Valiliği
-Deregez:
Yüzölçümü: 4.314 km²
Genel nüfusu: 78.614 (1996)
Şehir merkezi:
31.162 (1996)
34.305 (2006)
Burada Türkmenler de yaşamaktadır.
-Serahs:
Yüzölçümü: 5.451 km²
Genel nüfusu: 73.604 (1996)
Şehir merkezi:
28.547 (1996)
33.571 (2006)
Türkmenler, daha çok kent çevresinde oturmaktadır.
-Kuçan:
Yüzölçümü: 5.340 km²
Genel nüfusu: 152.105 (1996)
Şehir merkezi:
85.750 (1996)
96.953 (2006)
Türkmenlerin yaşadığı bölgelerdendir. Özellikle bölgedeki Aladağ mıntıkasındadırlar.
3. Mazenderan
|
20.893
|
955.833
|
Bkz.→ Türkmenler, Gülistan BV, Mazenderan BV
Horasan Türkleri
Aşağıdaki bilgiler hazırlanıken, Ferheng-i Coğrafya-yı İran (İntişarât-ı daire-yi Coğrafya-yı Sıtad-ı Arteş-i İran/ Genel Kurmay Başkanlığı Coğrafya Dairesi Yayınevi, 4. cilt, Tehran 1328-1331/ 1949/-1952) isimli kitap eki olarak verilen harita esas alınmıştır. Bu kitabın yazılışından günümüze uzun zaman geçmesine rağmen, Horasan’ın Türk şehir, kasaba ve köylerindeki nüfus, bugünkü verilerle karşılaştırıldığında artış yerine 500 kişilik eksilme görülmektedir. Muhammet Aydogdıev’in, “Araçegiñ Añırsındakı Arkadaşlar” isimli kitabı ekinde yer alan harita, Horasan Türkleri, Gülistan Bölge Valiliği ve Türkmenler konusunda önemli bir kaynaktır. “Azerbaycan Sovet Ensiklopediyası” ve “Türkmen Sovet Ensiklopediyası”nı da zikretmek gerekir. Bir de İrec Afşar Sistani’nin, “Îlhâ, Çâdurnişînan ve Tavâyif-i Aşayiri İran” isimli kitabı bulunmaktadır. Bundan da sıklıkla yararlanılmıştır. Ancak bu kitaptan, diğer kaynaklarla karşılaştırmalı olarak yararlanılması daha uygundur.
Kuzey Horasan dendiğinde, sadece Kuzey Horasan Bölge Valiliği anlaşılmamalıdır. Eski Horasan bölge valiliği dikkate alınarak bakıldığında, Kuzey Horasan tabirinin içine, Rızavi Horasan’ın da girdiği görülecektir.
Horasan’ın kuzeyinde yaklaşık 2 milyon 500 bin Türk dilli halk yaşamaktadır. Bunların yarım milyona yakını Meşhed kentinde yaşayan Azerbaycan Türkleri’dir. Diğerleri, Horasan’ın yerli Türkleri ve Türkmenlerdir. Bunların dillerinde Azerbaycan, Türkmen ve Türkistan Türkçesi’nin özellikleri görülür.
Mazenderan Bölge Valiliği’nde, batıdan doğuya doğru Behşehr’den itibaren yavaş yavaş Türk il, oba, şehir ve köylerine ulaşılır. Buradan Horasan’a doğru Türkmenler ile Azerbaycan Türkleri iç içe yaşamaktadır. Kuzeyde Türkmenler, güneyde ise Azerbaycan Türkleri Gulugâh, Ramiyan, Minu-deşt gibi şehirlere yerleşmiştir. Hatta Şahrud kentinin Bestam, Meyamey nahiyelerinin birkaç köyünde Azerbaycan Türkçesi konuşulmaktadır. Buraları geçtikten sonra Bocnurd kentine ulaşılır.
Horasan Türkleri
Merkezi: Bocnurd
“Afşar-yurt” da denen Kuzey Horasan Türk toprakları 124.484 ile 140.000 km² alana sahiptir. Burada yaklaşık 2.5 milyon Türk dilli halk yaşamaktadır. Bunun 500 bini Meşhed kent merkezinde yaşayan Azerbaycan Türkleri’dir.
|
Bölge Valiliği,
BV Merkezi (Yüzölçümü: km², Nüfusu 2006)
|
Horasan Türkleri
yüzdesi
|
Yüzölçümü
(km²)
|
Türk nüfusu
(2006)
|
Horasan:
1.Kuzey Horasan Bölge Valiliği
Bocnurd
Yüzölçümü: 27.782 km²
Nüfusu:
733.065 (1996)
791.930 (2006)
2. Rızavi Horsan Bölge Valiliği
Meşhed
Yüzölçümü: 144.803-48.101 = 96.702 km²
Nüfusu:
4.906.664 (1996)
5.515.980 (2006)
*Rızavi Horasan’ın Haf, Rüşthar, Firdövs/ Firdevs ve Gainat (Gâin) ilçeleri Horasan Türk coğrafyası dışındadır. Ancak gerek bu şehirlerde, gerekse Güney Horasan BV’de Türk yaşamıyor anlamına gelmemektedir.
3. Güney Horasan Bölge Valiliği
Bircend
Yüzölçümü: 75.034,2 km²
Nüfusu:
348.300 (1996),
600.568 (2006)
|
Horasan Türkleri’nin yaşadığı topraklar:
27.782+(144.803-48.101=) 96.702 =124.484 km²
Horasan Türkleri’nin yaşadığı toprakların nüfusu:
791.930+5.515.980
(-359.087) = 5.948.823
Rızavi Horasan’ın, Horasan Türk coğrafyası dışında kalan ilçelerinin yüzölçümü: Haf(9.771) + Rüşthar( 3.397) + Firdövs (19.251) + Gainat (15.682) = 48.101 km²
Rızavi Horasan’ın, Horasan Türk coğrafyası dışında kalan ilçelerinin nüfusu: Haf(92.158) + Rüşthar (85.058) + Firdövs (54.920) + Gainat (126.951) = 359.087
Horasan Türkleri’nin yüzdesi % 42
Kuzey Horasan BV Türk Şehirleri:
-Esferayin (Miyanabad)
Yüzölçümü: 5.023 km²
Genel nüfusu: 118.334 (1996) Şehir merkezi:
41.062 (1996)
51.321 (2006)
*Esferayin ilçe merkezi ve köyleri Türk iskânı
*Bam-Sefiabad nahiye merkezleri, Mişkân ve Damene mahalları köyleri ile birlikte Türk’tür.
*Pir-Komac köyü Türk’tür.
-Bocnurd (Biryurd)
Yüzölçümü: 17.421 km²
Genel nüfusu: 278.818 (1996) Şehir merkezi:
134.835 (1996), 172.772 (2006)
*Bocnurd şehri ile Razyan/ Raz (Cergelan), Goşhane nahiyeleri ve bazı köyleri Türk’tür. Esedli ve Derbend bu köylerden bazılarıdır.
*Bocnurd’ta Enövlü/ Anayolu Türkmenleri oturmaktadır.
-Germe-Cacerm
Cacerm, Bocnurd’un banliyosudur.
Genel nüfusu:
55.001 (1996)
Şehir merkezi:
10.999 (1996)
24.368 (2006)
Bazı Türk yerleşimleri: Ribat-ı Aşg, Ribat-ı GaraBil
-Şirvan
Yüzölçümü: 3.910 km²
Genel nüfusu:
200.045 (1996)
Şehir merkezi:
70.028 (1996)
82.790 (2006)
*Şirvan şehri ve Fâruc nahiyesi merkezleri ile köyleri Türk’tür. Ziyaret, Bu köylerden birisidir. Şirvan’da Afşarlar da oturmaktadır.
-Mane ve Semelgan
Genel nüfusu:
80.867 (1996)
Şehir merkezi:
12.900 (1996)
Aşhane/Aşgan, Gazi, Pişkale
(Mane-Semelgan şehri, Aşhane nahiyesi ile köyleri Türk’tür)
2. Rızavi Horasan BV:
-Berdesken
Yüzölçümü: 7.400 km²
Genel nüfusu:
65.393 (1996)
Şehir merkezi:
17.365 (1996)
22.211 (2006)
Bazı Türk yerleşimleri: Maden
-Tayyibad
Yüzölçümü: 4.843 km²
Genel nüfusu:
127.679 (1996)
Şehir merkezi:
39.302 (1996)
46.228 (2006)
*Tayyibad ilçesi ve çevre köylerinde Türk iskânı
bazı yerleşimleri: Duharun, Kariz, Şehr-i Nov
-Türbet-i Cam
Yüzölçümü: 8.192 km²
Genel nüfusu:
210.253 (1996)
Şehir merkezi:
68.483 (1996)
83.558 (2006)
Bağlı şehirler:
Türbet-i Cam ilçesi ve
çevre köylerinde Türk iskânı bazı yerleşimleri: Hamam-Gala, Cennetabad, Salihabad
-Türbet-i Hayderiyye
Yüzölçümü: 13.588 km²
Genel nüfusu:
340.231 (1996)
Şehir merkezi:
94.647 (1996)
119.360 (2006)
*Türbet-i Hayderiye ilçesi, Colge-i roh nahiyesi ve çevre köylerinde Türkler oturmaktadır. Esedabad, Çahmag, Kedken, Ribat-ı Seng Türk yerleşimleridir. Türbet-i Hayderiye’nin güneyinde Geraylı ili mensupları oturur.
-Çenaran
Yüzölçümü: 3.881 km²
Genel nüfusu:
106.748 (1996)
Şehir merkezi:
32.064 (1996)
41.735 (2006)
Bazı Türk yerleşimleri: Enderuh, Kardeh
-Halilabad
(Kaşmir bünyesindedir)
Şehir merkezi:
7.935 (1996)
-Deregez
Yüzölçümü: 4.314 km²
Genel nüfusu: 78.614 (1996) Şehir merkezi:
31.162 (1996)
34.305 (2006)
*Deregez ilçesi, nahiyeleri ve köyleri Türk iskânı
*Geraylı ili mensupları, Deregez ilçe merkezi Muhammedabad ve Kepkân yerleşim birimleri Türk iskânı
*Deregez/ Kale-Mirde Gevars Türkmenleri oturur.
*Deregez’de, Horasan Türkçesi’nin yanı sıra, Azerbaycan Türkçesi de konuşulmaktadır.
*Deregez ve Ebiverd’te Afşarların Gündüzlü, Eberli, Karabaşlı, İnanlu, Areşlu, Bakışlu/ Bekeşlu, Alili, Kırklu, Ustaclu, Serurlu, Papalu, Köse-Ahmedli, Çapışlu ve Celayir tayfaları yaşamaktadır. Çapışlu Afşarları, Çapışlu nahiyesinde oturmaktadır. Ebiverd’te, Özdemirli cemaatı da meskûndur.
*Deregez ilçe merkezi Muhammedabad ile Novhandan nahiyesinin Kâhu, Derun ve Sadabad köylerinde Kara-Koyunlular oturmaktadır. Bunlardan geriye kalanlar, halen Kelate-Çenar, Aman-Mergen, Erbab Asaf, Kale- Çenar, Novhandan, Çağrı/ Çağroğlu ve Muhammedabad’ta yaşamaktadır.
*Deregez ilçe merkezi Muhammedabad, Novhandan nahiyesine bağlı Kelate-Çenar, Aman-Mergen, Erbab Asaf ve Çağroğlu köylerinde Enövlü/ Anayolu Türkmenleri oturmaktadır. Bunlardan bir grup Kuçan ve Bocnurd’tadırlar.
*Novhandan’da Aşkabad Türkmenleri’nden Madvanlu aşireti mensupları oturmaktadır.
*Deregez ve Lütfabad’ta Mehinli Türkmenleri oturmaktadır.
*Lütfabad’ta Horasan Türkçesi’nin yanı sıra, Azerbaycan Türkçesi de konuşulmaktadır.
*Deregez’in Şelikan yerleşim biriminde Ebiverd Türkmenleri’nden Alili aşireti mensupları oturmaktadır. (Yagul-u Zerrinkûh)
*Deregez kentinin merkezi olan Muhammedabad’a bağlı Kara-Koyunlu banliyosunda (şehrek) Kara-Koyunlular oturmaktadır.
*Deregez ve çevresindeki bazı Türk yerleşimleri: Çapışlu, Bacgiran, Kebkân, Cenk, Çaram, Goçku, Hisar, Hükmabad, Karabağ, Lenger, Maniş, Marşek, Nohur, Odabad, Sercam, Şeyh-Timur, Zûrem
-Sebzivar
Yüzölçümü: 17.421 km²
Genel nüfusu:
419.049 (1996)
Şehir merkezi:
170.738 (1996)
208.172 (2006)
*Sebzivar ilçesi, Cüveyn-Coğatay nahiyesi ve köyleri Türk’ür. Özellikle Cüveyn-Coğatay nahiyesi, 75-80 pâre köyü ile Coğatay, SultanAbad ve Hükmabad isimli üç şehirden oluşmaktadır. Bu bölgede konuşulan Türkçe, Bocnurd Türkçesi’nin bir dalıdır.
*Sebzivar ile Nişabur’un arasındaki köyler Türk’tür. Bazı Türk yerleşimleri: Uryan, Mezinan, Şeştemed, Kehek, Mehr, Daverzen
-Serahs
Yüzölçümü: 5.451 km²
Genel nüfusu:
73.604 (1996)
Şehir merkezi:
28.547 (1996)
33.571 (2006)
*Serahs şehir merkezi ve çevresindeki köylerde Türkler oturmaktadır. Bazı Türk yerleşimleri: Muzduran, Şirtepe
-Feriman
Yüzölçümü: 4.138 km²
Genel nüfusu:
77.555 (1996)
Şehir merkezi:
26.966 (1996)
32.610 (2006)
-Kuçan
Yüzölçümü: 5.340 km²
Genel nüfusu:
152.105 (1996)
Şehir merkezi:
85.750 (1996)
96.953 (2006)
* Kuçan şehir merkezi ve çevresindeki köylerde Türkler oturmaktadır. Şurek bunlardan biridir.
*Kuçan’da Enövlü/ Anayolu Türkmenleri de oturmaktadır.
*Azerbaycan Türkçesi, Kuçan’ın güneybatısına kadar yayılmıştır. Güneyde konuşulan Horasan Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi’nin tesiri altındadır.
-Kaşmir
Yüzölçümü: 4.381 km²
Genel nüfusu:
185.398 (1996)
Şehir merkezi:
69.177 (1996)
81.527 (2006)
*Bazı Türk yerleşimleri: Halilabad, Ataiye
-Kelat/Kelat-ı Nadiri
(Meşhed bünyesinde)
Şehir merkezi: 6.619 (1996)
*Kelat-ı Nadiri şehir merkezi ve köyleri Türk’tür.
Kelat’ta Afşarların Kırklu, Ustaclu, Serurlu, Papalu, Köse Ahmedli, Çapışlu ve Celayir tayfaları yaşamaktadır.
-Gunabad
Yüzölçümü:10.078
Genel nüfusu: 103.625 (1996)
Şehir merkezi:
30.149 (1996)
34.563 (2006)
*Bazı Türk yerleşimleri: Bidoht, Kâhek
-Meşhed
Yüzölçümü: 12.627 km²
Genel nüfusu:
2.277.811 (1996)
Şehir merkezi:
1.887.405 (1996)
2.410.800 (2006)
*Meşhed şehir merkezi ve çevresinde yoğun Türk yerleşimi bulunmaktadır.
Bazı Türk yerleşimleri: Emirabad, İmam Tagi, Abrevan, Kerhane-i Siman (Çimento Fabrikası), Tabadkan, Turgabe, Tus, Cağarg, Şandiz, Zoşg, Sengbest
-Nişabur
Yüzölçümü: 8.931 km²
Genel nüfusu:
411.235 (1996)
Şehir merkezi:
158.847 (1996)
205.972 (2006)
*Nişabur şehri halkının büyük bölümü Türk’tür. Bildiğimiz gibi Ömer Hayyam da buralıdır.
*Ser-Vilayet, 120 pâre köyü ile Nişabur’un en büyük mahalıdır. Çegene adlı nahiyesiyle beraber ahalisi Türk’tür.
Bazı Türk yerleşimleri: Firuze (Buzgan), Gademgâh, Harv-i bâlâ (Harv-i ulya), Derrud, Aşgabad, Taht-ı Colge, Ziberhan, Ser-Vilayet, Miyan-ı Colge ve Çegene nahiye merkezleri ile köyleri, Harv-i-ulya, Himmetabad ve Duğayi bunlardan bazılarıdır.
3. Güney Horasan Bölge Valiliği
*Bircend ilçesine bağlı Serbişe nahiyesinde Belvi Türkleri oturmaktadır.
|
124.484
|
2.500.000
|
Bkz.→Horasan Bölge Valilikleri (1.Kuzey Horasan BV, 2.Rızavi Horasan BV, 3.Güney Horasan BV); Türkmenler, Gülistan BV)
Dostları ilə paylaş: |
