Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı
Yüklə 9,25 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İran’daki Türk Nüfusunun İstatistik Sonuçları
- 4.Kısım İRAN TÜRKLERİ 1.Afşarlar
İran’daki Türk Nüfusunun İstatistik Sonuçları
Bu çalışma ile halen İran’da yaşamakta olan Türklerin nüfusunun 30.855.205 olduğunu tespit etmiş olduk. Türk yurtlarının yerlerini, nüfus verilerini açık-seçik gördükten sonra, Türkler hakkında verilecek bilgiler daha rahat takip edilecektir. İran Türkleri’nin nüfusunun tespiti hususunda daha objektif ve bilimsel bir metod uygulanabilir mi?” Sorusuna cevap aranmalıdır. Adından ısrarla bahsettiğimiz General Dr. Ahmet Penahiyan Tebrizi, İran’da oturan Türklerin nüfusunu; şehir şehir, mahalle mahalle, köy köy, il il/ ulus ulus, tayfa tayfa ve cemaat cemaat vermiştir. O günden bu güne değişen iç ve dış göç, asimilasyon, farklı etnik gruplarla karışık evlilik, sınıf değiştirme, etnik kimlikten uzaklaşma vb. sosyal olguların belirlenmesi hâlinde İran’daki Türk nüfusunun daha mükemmel olarak tespit edilmesi mümkündür. Bunun için üniversite ve stratejik araştırma merkezlerinin koordineli olarak çalışmasını sağlayacak bir araştırma enstitüsünün kurulması ve finans gereklidir. Haliyle böyle bir çalışmaya İran resmi kurumlarının desteği şarttır.
*Elburz BV, 2010 yılında Tahran BV’den ayrılmıştır 4.Kısım İRAN TÜRKLERİ 1.Afşarlar افشار- افشارها Afşar ilinin adı, Ebül-Gazi Bahadır Han hariç, diğer ana kaynakların yanı sıra İranlı araştırmacıların eserlerinin tamamına yakınında “Afşar افشار ” olarak yazılmıştır. Yazar Emin Güli ise “Avşar” formunu kullanmıştır. Azerbaycan ve Türkmenistan kaynaklarında da “Afşar”dır. Türkiye’de ise kısmen “Avşar” şekli revaçtadır. Türkmen araştırmacı Soltanşa Ataniyazov da “Afşar” şeklinde kaydetmiştir. “Afşar” kelimesinin anlamı; “Çalak ve be-şikâr-ı Canvaran alakamend/ Çevik ve yaban hayvanlarının avına ilgi duyan” demektir. Afşarlar, 24 Oğuz boyundan biri olup, Oğuz Han oğlu Yıldız Han’ın dört oğlundan ilkidir. Diğer oğulları sırasıyla; Kızık, Begdili/ Beydili ve Karkın’dır. Afşarlar, Türk tarihi sürecinde her dönem isim ve önemlerini korumuştur. Kaşkarlı Mahmut, Oğuz boyları listesinde altıncı, Reşideddin Fazlullah Hemedani ise, dokuzuncu sırada göstermiştir. Afşar İli, Osmanlı ve Türkiye tarihine göre, İran Türk tarihinde daha etkin bir konumda rol oynamıştır. İranla ilgili hemen hemen tüm kitaplarda –şahıs adı da olsa Afşar ismi muhakkak geçer. “Afşar” kelimesi; Ahenkli, uyumlu, çevik, murakıp, işinin ehli, tecrübeli, itaatkâr, yerdımsever, avda başarılı gibi çok sayıda anlamı da içinde barındırmaktadır. Afşarların ongunu, “Tavşancıl” da denen “Cürre-Laçin”dir. Cürre-Laçin, “Torumtay” anlamına da gelmektedir. Toyda, merasimde Afşarların et payı sağ umacadır. Türkmenlerdeki geleneğe göre, oğlan evinde kurban edilen koyunun döş denen göğsünden bir miktar kesilip, üzerine birkaç altın ve gümüş sikke yapıştırılarak kız evine gönderilir. Ongun olan uçucu kuşların avlanması ve etinin yenmesi hoş görülmez. Bu gelenek Türkmen ve Yörükler arasında halen devam etmektedir. “Ongun avlayan onmaz” denir. M. Ö. 256-M. S. 226 yıllarında İran’a hâkim olan Eşkani hanedanının Afşar olduğu veya Afşarların Eşkanilerden olduğu konusunda tarihi kayıtlar bulunmaktadır. Firdevsi, Şehname’de Afşarlardan bahsetmiş, onlardan bir kişinin Makedonyalı İskender’i satranç oyununda yendiğini kaydetmiştir (MÖ. 331-336). Şehname, Eşkanilerin Turani kökenli oldukları yönündeki görüşleri desteklemektedir. X. yüzyıldan önce Seyhun nehri sahilinde ve Deşt-i Kıpçak’ta yaşamışlar ve XI-XII. yüzyıllarda gerçekleşen göçlerle İran’a ve Anadolu’ya haraket etmişlerdir. Aksungur idaresinde Suriye’ye, Aslan idaresinde Huzistan’a gitmişlerdir. (SelçukName, 1.cilt, s.159-160, 162-163, 2.cilt, s.10-11, 32-34, 60, 121, 142) Afşarlar, Azerbaycan ve Horasan Türkleri’nin asli unsurlarındandır. Ayrıca Hamse Vilayetinin güneyi, Huzistan, Kûhgiluye, Kazerun, Kaşan ve Kirman başta olmak üzere, İran’ın her mıntıkasında yaşamaktadırlar. Kaşkayı-Yurt da denen Fars ve civar vilayetlerde yaşayan Kaşkayı Türk aşiretleri birleşiği içerisindeki; Kırklu, Celayirlu, Köse-Ahmedlu, Areşlu, Arpalu (yanlış olarak Araplu denmektedir), Eymirlu, İnanlu/ İnallu (Eynallu), Kutulu, Gündüzlü ve Tekelular Afşar ili bünyesinde mütalaa edilmektedir. Soltanşa Ataniyazov şöyle diyor: Tarihi kaynaklarda “Avşar, Afşar” şeklinde yazılan ve söylenen Oğuz-Türkmen boylarından biridir. Kaşkarlı Mahmut ve Salar Baba, 24 Oğuz boyunun altıncısı, Reşideddin, Yazıcıoğlu ve Ebül-Gazi ise, dokuzuncusu olarak kabul eder. Salar Baba, Afşar’ı Oğuz-Han’ın oğlu Ay-Han’ın ikinci oğlu olduğunu söylese de, diğer müellifler onu Yıldız-Han’ın birinci oğlu olduğunu belirtir. “Çevik, atik ve vahşi hayvan avına hevesli (Reşidedin), Hızlı haraket eden, süratli ve ava, hayvana, kuşa hevesli (Yazıcıoğlu), Çalak/ çok süratli (Salar Baba), İşini yıldam/ çabuk yapan (Ebül-Gazî)” şeklinde açıklamıştır. “Çalak/ çok süratli” sözü, muhtemelen “çalasın/ hızlı haraket eden” anlamlarını taşır. Afşar adının etimolojisi hakkında, yukarıda zikredilen güvenilir kaynaklardaki fikirlerin aksine, biz onu farklı şekilde açıklayacağız. Afşar, Avşar, Ovşar etnonimi, “og/ ov” sözünden, ayrıca “-ş” ve “-ar” eklerinden meydana gelmiştir. “Og”, boy, il/ ulus anlamındadır. (Bu konuda Sultanşa Ataniyazov’un ‘Oguz’ isimli bir makalesi vardır) “-ş” ve “ar” ekleri, eski Türk dili çoğul ekleridir. Etnonimin aslı “ovuş”tur. Bunu Yomutların Orsukçu uruğuna bağlı Ovuş tiresinin adı doğrulamaktadır. “Ov” ve “–uş” birbiri ile birleşip, bir söze çevrildikten sonra, çokluk eki olan “-ar” eki ikinci defa eklenmiştir. Abdalların Ogşuk (Ogşuk-Baba) tiresi adında bulunan “oguş” sözüne, başka bir çoğul eki olan “-ok” eklenmiştir. Nadir Şah’ı çıkaran tayfa, bu şahın döneminde çok güçlü bir il/ ulusa dönüşmüş, İran, Türkiye ve Azerbaycan’a yayılmıştır. Azerbaycan’daki Apşaron Ab/pşeron, Azerbaycan Türkçesi’nde “Avşaran/ Avşar+an”, yani “Avşarlar/ Afşarlar” yarımadasına, Türkistan’ın bugünkü Türkmenistan topraklarından göçüp gelen Afşarların etnik adı takılmıştır. Nadir Şah döneminde, ana bölümü İran’a giden Afşarların kalan bölümleri daha sonra ayrı ayrı tireler halinde Göklen (Gökleñ, Gökleng), Mürçeli, Eski ve Ersarı tayfalarına katılmıştır. Bugün Mürçelilerin büyük bölümünü oluşturmaktadır. Alililerin yapılanmasında da Afşarlar önemli rol oynamıştır. (Soltanşa Ataniyazov, Şecere, s.164-165) Mîrza Reşid Edîb’üş-Şuarâ’ya göre, Afşar ilinin soyu: Afşar ilinin şeceresi, Oğuz-Han oğlu, Yıldız-Han oğlu Afşar’dır. Tek Tanrı’ya inanan Kara-Han’ın oğluna ulaşmaktadır. Nesilleri birkaç göbek vasıtasıyla da Nuh oğlu Yafes oğlu Türk’e dayanmaktadır. Bu il Horasan, Fars, Azerbaycan ve Aran memleketlerini vatan tutmuştur. Afşar emirleri, kendilerine tabi olan aşiret ve cemaatlerini koruyan ve iyi idare eden kişiler olarak tanınmıştır. Safeviler iktidara geldikten sonra, Afşarların güçlü soy yapıları dikkat çekmiş, devlet yönetiminde güç kazanmaya ve isimlerini duyurmaya başlamıştır. Afşar begleri, yakın çevrelerini, dolaştıkları bölgeleri itaat altına alıp, sadakatlarını, iyi niyetlerini ortaya koymuşlar, şöhret ve makam sahibi olmuşlardır. On bin haneden oluşan Araşlu عرشلو/ (Farsça söylenişi: Areşlu) ilinin reisi olan Emir Aslan Sultan, I. Şah Tahmasb tarafından dokuzuncu oğlu Sultan Ahmed Mirza’nın atabegliğine tayin edilmiştir. Allah-Kulu Han Korçu-başı, yönetici/ hâkim olarak Kirman sarayına gönderilmiştir. Oğlu Yusuf Han ise, Kirman’da hâkim naibi yapılmıştır. Mahmut Sultan Kasımlu da, II. Şah İsmail Safevi döneminde Kirman hâkimliğine Nail olmuştur. Halil Han Gündüzlü, Fars Kûhgiluyesi’nde iktidar bayrağını yükseltmiştir. Gene benzer şekilde Tahmasb Sultan İmanlu ve oğlu Kasım Sultan, I. Şah Abbas’ın saltanatı döneminde, “Han” unvanı verilerek, yüksek memuriyetlere getirilmiştir. Daha sonra Afşarların devlet katında üst düzey görevlere getirilmesi sürmüştür. (Mîrza Reşid Edîb’üş-Şuarâ, Tarih- Afşar, s.9-10) Areşlu, Atauşağı, Celalilu, Cihankulu-Şahlu, Eşreflu, Gamzelu, Hallac, Haydar-Muhammed-Şahlu, Kemerbazlu, Kasımlu, Gündüzlü, Mircanlu, Mirikitlu, Molla-Taharlu, Pir-Muradlu, Seyf-kulu Hanlu/ Seyfkulu Evladı ve Sultan-Alilu Afşar tayfalarından bazılarıdır. İran’da Afşar Türkleri’nin sayısının bir milyon civarında olduğu tahmin edilmektedir. Nadir Şah, Türklüğünü ve Türk dilini önemseyen ve öne çıkaran önemli devlet adamından biridir. Nadir Şah Afşar’ın Türkçe’ye verdiği özel değerin bir nişanesi olarak hazırlattığı kitabe örnekleri aşağıdadır. Nadir Şah Afşar’ın Kelat Kitabesi Nadiri taş yazıtı, Türkçe olup, “Ketîbe-i Nadiri/ Nadir Kitabesi” adı ile tanınmaktadır. Bu kitabe, Horasan’ın Deregez kentinde, Nadir Şah Afşar’ın babasının mülkü olan Kelat-ı Nadiri’de كلات نادرى (Nadir Kale/ Nadir Kalesi/ Dere-i Nadiri) Argun Şah Derbendi’nin girişindedir. Şiir, blok bir kaya üzerine Hicri 1100-1107/ 1689-1696 yılında Arap alfabesi ile Türkçe olarak yazılmıştır. Kitabe, bulunduğu dere yatağından 15 m yüksekliktedir. Kitabedeki Türkçe şiir 24 beyt olup, 4 beyti Farsça’dır. Şiir, Nadir Şah’ın Saray Şairi Gülbun Afşar tarafından kaleme alınmıştır. Gülbun Afşar hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Ancak bir şiir kitabı çalışması, vefatı nedeniyle yarım kalmıştır. Kitabenin hakkâkı konusunda şimdilik bilgiye rastlanmamıştır. Nadir’in Taş Yazıtı/ Ketîbe-i Nadiri
Qadir-i lәm yәzәl u alim u dana vu hâkim O ki, kövn-i mәkânı yaradıb qüdrәtdәn O ki, bu bәhr u bәrri xalq edib şövkәtdәn İki âlәmdә O’dur bәndәlәrә yavәr u yar Hikmәtindәn görünür bәndәlәrә hәr asar Xәlq-i âlәm hamı möhtacdır o dәrgahә O, vurub Nur-u mina, kövkәb-i mehr-u mahә Hәmd-i Hәqq’dәn so(n)ra oldu qәlәmim nur-әfşan Be-sәna qosteri-yi xәtm-i rәsul, fәxr-i cahan Nәbi-yi Hәşimi yu Әhmәd u Mahmud sifәt Kim Xuda’dan ola daim “әleyhi sәlam u salavat” Âl u әshabına hәm rәhmәti bisyar ola ! Ola Hәqq yavәri, hәr kim o(n)lara yar ola Hәmd-i nemәt-i Hәqq’dәn so(n)ra “ba sidq-ı zәban” Fәrzdir bәndәlәrә mәdh-i Şehinşah-ı cahan O, Şehinşah-ı fәlәk mәrtәbә-yi çәrx-i sәrir Şah Nadir, ki adı tәk yox misl u nәzir Demәk olmaz bu Şehinşah, bәlkә ola peyğəmbәr Ya muqərrәb mәlәkidir, olub әz-novi bәşәr Leyk çün qüdrәt-i Hәqq zahir edib biş әz-biş Nəzər-i Həqq ona, hər kimsə desә Hәqq demiş Nisbәt ilә şәrәf u fәxr-i Ocaq-ı Teymur Hәsәb ilә be cahan, Şah-ı şehandır mәşhur Mustafa xulq-u Mәsiha dәm u Yusif təlәt Bu-ali daniş u hatәm, kef-u Loğman-ı hikmәt Qabiliyyәtlә ona verdi Xudavәnd-i Kәrim Tac u tәxt-ı şehi yu әdl-u kәrәm, xәlq-i әzim Hәr şәrafәt ki desәm şah-ı şehandır kâmil Mәrhәmәtdәn onun eltaf-ı Xudadır Şamil Etiqadı belәdir, O şeh-i pakizә nihad Bağlamış sidq-i Xudavənd’ə edərlər belә yad Elә girmәz belә dövlәt be-sipah u şәmşir Olabilmәz belә iqbal be-fәzl u tәdbir Sәn veribsәn Ona bu sәltәnәt u təxt u sipah Sәn veribsәn Ona tac u qәmәr u fәrr u külah Dövlәtim hafizi sәnsәn, sәnәdir üm(m)idim Mәn sәnә bağlamışam sidq, budur tәyidim Dövlətim münkirini sәn elәdin xar u zәlil Düşmәnim korluğuna yavәr ol, ey Rәbb-i cәlil Çünki sidqi belәdir Haqqına әz-ruy-i yəqin Bu sәbәbdәn ona eltaf-ı Xuda oldu muin Әlini tutdu Xudavәnd-i cahan qüdrәtdәn Kamyab әtdi onu mәdilәt u şövkәtdәn Bәxt u iqbal ilә heç kim belә olmaz baqi Gün kimi dövlәtinә âlәmә rövşәn baqi Şax-ı gül nәşv u nüma buldu nәm-i feyzindәn Ki bu әşar olub mәdh-sәra “gülbun”dәn. Nadir Şah Afşar’ın Necefül Eşref’teki Kitabesi Irak’ın Necef kentinde, Hz. Ali’nin makberindeki eyvanın üstüne konulmuş olan manzume, Nadir Şah Afşar’ın siparişi üzerine hazırlanmıştır. Manzumeden anlaşıldığına göre, kitabenin hazırlanıp kabre yerleştirilmesinde Osmanlı hükümdarı ve Bağdat valisinin yardımı ve desteği bulunmaktadır. Şiir, matematikçi ve şair Mirza Abdürrezzak Tebrizi Cihanşahi tarafından yazılmıştır. “Neş’e veya Nişa’” mahlasını kullanmıştır. Mirza Abdürrezzak Tebrizi Cihanşahi, Türk hükümdarlarından Sultan Cihanşah Kara-Koyunlu’nun ahfadındandır. Türkçe birkaç divanı Tebriz, İstanbul ve Tahran kütüphanelerinde bulunmaktadır. Nadir Şah Afşar’ın Buyruğu ile Hz. Ali’nin Necef-ül Eşref’teki Ravza-i Müteberrikesine Konulan Türkçe Kitabe Şeh-i Cәm hәşmәt-i Dara dirayәt, Nadir-i dövran Ki təxt-i dövlәti, Cәmşidә varisdir cahan üzrә Bәdәxşan lәli vә umman incisin vermiş xәracından Günәş tәk hökm-ü nafiz, müttәsil dәrya vu kân üzrә Çәkilmәz kәhkәşanın yayı tәk naqqaş әgәr çәksin Misal-i qüvvәt-i bazu-yi iqbalin kәman üzrə Bülәnd iqbal olan әdaların da sәrbülәnd eylәr Mükәrrәr eylәmiş düşmәnlәrin başın sinən üzrә Ayar-ı xalis kânını, edibdir gün kimi rövşәn Qәza cәryan edib fәrman-ı izz u şan üzrә Ki lazımdır Әli’nin rövza-i pakın tәla etmәk Münәvvәrdir mәqam-ı mehr dayim asiman üzrә Zeh-i nam-ı humayun kim yazanda kâtib-i qüdrәt Gәrәk tuğra-yı bismillah çәksinlәr nişan üzrә O kövkəb kim ki әflakı xilafәt içrә әnvarın Salıb çәrx-i çaharumdan zәmin üzrә, zaman üzrә Olur mirat-ı dinin sayqalı, dövlәt bu üzdәndir Qәza təxt-i xilafət rәsmin etmişdir cahan üzrə Vücud-u tәxt üçün illәt gәrәk naçar çar olsun Müәxxәr illәt-i qayi olur zahir ıyan üzrә Sәn kâmil bahadırsan, giramisәn ki haqqında Demiş hәr cövhәri, bir qiymət-i naqis, güman üzrә Şәha bi-ixtiyaram mәdh-i şahәnşah-ı dövranә Bu üzdәndir mükәrrәr eylәrәm cari zәban üzrә Dәlil-i şövkәti bәsdir hәmin nam-ı humayuni Mәani lәfzdən Zahir olur lövh-i bәyan üzrə Deyildir kәhkәşan tәsxir üçün әzm elәyib güya Kәmәnd-i himmәt-i valasın atmış asiman üzrə Edib icad çün sanii, bu şahәnşah-i dövranın Hüsul-i mәqsәdin fәrmanına tuәm cahan üzrә Rıza verdi ona Sultan-ı Rum, İskәndәr-i Sani Ki vacibdir dua-yı dövlәti, İslamiyan üzrә Zehi şövkәt ki gәr küffar ilәn әzm eylәsin rәzmә Çәkәrlәr minnәt-i şәmşirini baş üstә, can üzrә Salah-ı dövlәtini istәyәn Bağdad valisi Çalıb itmam üçün sәy ilә damanin miyan üzrә O sahib cah kim zikr etsәlәr nam-ı giramisinin Edәrlәr hәmd әsma ilәn, cari zәban üzrә Bu xeyr әmrin mühәyya oldu çün itmamı Rıza-yı padişah-ı tacbәxş-i kâmran üzrә Zәr-i nabın әyarın etdi öz ixlası tәk şahid Müyәssәr nәqd-i can ilәn, muadil imtihan üzrә Mәlayiq oldular hәmdәst-i üstadan-ı çabukdәst Tәladan asiman icad olundu asiman üzrә Zәrih üzrə münәvvәr günbәd-i xurşid xasiyyәt Sanırsan qübbe-yi yaqut-u әhmәrdir cinan üzrә Göyül pәrvaz edib sәrtovq-i zәrrinin xıyal eylәr Ki açmış bal-ı tavus-u behişti aşiyan üzrә Müәzzin bülbül-ü tәsbih-xan-u sәhn-i gülşәndir Gızıl gül dәstәsi, güldәstәlәr bağ-ı cәnan üzrә Tәmәnna-yı sәlatindir üzün sürtmәk bu dәrgahә Zehi rifət ki istәr sәdr düşsün asitan üzrә Dәyәrkәn әql-i zahirbin mәnә şol qubbәdir guya Ki olmuşdur tәla-yı nab ilә zәrrin cәhan üzrә Cavabım nәşә oldu murassa tarixi itmamә Ədәb bil mehr! Sakin dur! Mutaf-ı ins-ü can üzrә (http://xorasan.blogspot.com/; Düzenleme: Dr. Seyfettin Altaylı) * Yüklə 9,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||