Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı
Yüklə 9,25 Mb.
|
* Şah döneminden kalma seçim bölgeleri yapılandırması ile Horasan’da çoğunluk oluşturmaları engellenerek, seçimlerde gerek Millî Meclis’e, gerekse belediye başkanlıkları ile şehir meclislerine Horasan Türkleri’nin girişinin engellendiği iddia edilmektedir. Horasan Türk Cumhuriyeti ve Muhammed Taki Han Sultanzade Püsyan (Tebriz 1887-Horasan1921) 1921 yılı Nisan ayında Horasan’da, liderliğini Kolonel Muhammed Taki Han Sultanzade Püsyan liderliğinde “Horasan Türk Cumhuriyeti” ilan edilmiştir. Bu cumhuriyet bir yıl kadar ayakta kalabilmiş, Rus ve İngilizlerin müdahaleleri, işgalci siyasetleri ve propagandaları sonucu yıkılmıştır. Bu cumhuriyete karşı, İngilizler ve Ruslardan oluşan yaklaşık altı bin kişiden oluşan birlik, silahlı müdahalede bulunmuş, o dönem Tahran yönetiminden ve bölgedeki Kürtlerden de destek sağlanmıştır. Muhammed Taki Han ve ekibi, bir yıl gibi kısa egemenlik süreci içerisinde, Horasan kentlerinde Türkçe okullar, subay ihtiyacını karşılamak üzere askerî okul açar. Jandarmaya çeki düzen verir. Yaylak ve kışlak bölgelerinde Türk ve diğer aşiretlerin güvenliğini sağlamak amacıyla, “fedâî-fedâiyân/ fedailer” isimli güvenlik gücü (deşt-i bân/ kır bekçisi) oluşturur, yetimler yurdu açar ve daha pek çok hizmette bulunur. Bugün Rızavi Horasan’ın merkezi Meşhed’e bağlı olan Kuçan kentinin Caferabad köyünde, İngiliz-Rus-İran birlikleri ile Horasan Cumhuriyeti kuvvetleri arasında cereyan eden kanlı çatışmalarda, Muhammed Taki Han Caferabad tepelerinde hayatını kaybetmiş, bununla yetinilmeyerek başı gövdesinden ayrılmıştır. Yerine mücadele yoldaşlarından İsmail Han Bahadur geçmiş, kısa bir süre sonra o da öldürülmüştür. Ardından Kuçan’ın kuzeydoğusundaki Deregez kentinde, hareketin lider kadrosundan Çiçi Han, Rus birliği ile girdiği çatışmada hayatını kaybetmiştir. Rus kuvvetleri, Çiçi Han’ın oğlunu Kürt işbirlikçilerin yardımıyla ele geçirerek öldürmüştür. Böylece bir yıl kadar bağımsız olarak yaşayan Horasan Cumhuriyeti, liderlerinin öldürülmesi ve Türk kuvvetlerinin dağıtılması ile ortadan kaldırılmıştır. Muhammed Taki Han Sultanzade Püsyan, İsmail Han Bahadur ve Çiçi Han’ın mücadelesi İran Türkleri arasında unutulmamıştır. Kolonel Muhammed Taki Han Sultanzade Püsyan, 07 Ağustos 1891 tarihinde Tebriz’de subay bir babanın oğlu olarak dünyaya gelmiştir. Babası General Muhammed Bağır Han İnayetüs-Sultan’ın ataları, XIX. yüzyılın ikinci yarısında Kuzey Azerbaycan’ın Şerur mahalı/ ilçesinin Püsyan köyünden göç ederek Tebriz’e yerleşmiştir. Tahran Harp Okulu mezunu aydın bir kişi olan Kolonel’in soyadı “Sultanzade” olmakla birlikte, atalarının geldiği köyün adı olan “Püsyan” adı ile anılmıştır. Tahran Harp Okulu’nda muallimlik yapmıştır. Birinci Dünya Savaşı’nda millî kuvvetler safında İngiltere ve Rusya’ya karşı savaşmıştır. Savaşta yaralanmış, Berlin’de tedavi görmüştür. Bir süre Laypzig’te hastanede kalmış, ardından matematik dersleri almış, daha sonra Tahran’a dönmüştür. Püsyan, 1921 yılı Nisan ayında şovenistler tarafından öldürülmüş, kesilen başı Tahran’a gönderilmiştir. Annesi İzzetül-Haciye Hanım, Tebriz’de Meşrutiyet mücadelesine iştirak eden Türk hanımları arasındadır. Müşirüd-Dövle hükümeti, Hıyabani hareketi aleyhine Azerbaycan’a gönderilecek silahlı birliğin başına Muhammed Taki Han’ın geçmesini teklif etmiş, ret cevabı almıştır. Daha sonra Horasan Vilayeti Jandarma Komutanlığı görevine getirilmiştir. Bu şahsiyetler için çeşitli ağıtlar ve şiirler yazılmıştır. Çiçi/Cuci Han’a yakılan ağıt: Çiçi Xan, xanlar xanı Dәrәgәz’de çoxtur şanı Ürәkdə qaldı armanı Heyf olsun, sәn öldün Çiçi ! Sәnin tәkin ana doğmaz Dövlәt sәnin qәdrin bilmәz Namәrd cavanmәrdi söymәz Heyf olsun, sәn öldün Çiçi! (www.mektebler.az/forum, 18 Mart 2009, ‘Әvәz Qurbanlı’; http://www.biroybil.com, Müge Çatinkaya; Hüseyin Baykara, İran İnlılAbı ve Azatlık Hareketleri, s.170-175) Horasan Türk Yurdu Çok geniş bir araziyi ifade eden Horasan adı Turanlılar, İranlılar, Afganlılar ve Tacikler için tarihî, siyasi ve kültürel anlamlar taşımaktadır. Detaylı bir konu olan Horasan hakkında hülâsa özet olarak vereceğimiz bilgiler, konunun anlaşılmasına yardımcı olacaktır. “Horasan”, hatta “Maveraünnehr” konusunda önemsenen birkaç kitaptan bahsetmekte yarar vardır. Bunlar; Mir Gulam Muhammed Ğubar’ın, “Horasan” isimli broşürü, Dr. Ahmed Rencber’in, “Horasan-ı Bozorg” ve Akademik Muhammedcan Şükürov’un “Horasan-est İnca” isimli kitaplarıdır. Konu ile ilgili İran, Afganistan ve Türk ülkelerinde çok sayıda kitap ve makale bulmak mümkündür. Tarih kitapları ve seyahatnameler de konuya ışık tutacaktır. “Horasan”ı başlık olarak kullanmış olan Hafız Ebru’nun “Abdullah bin Lütfullah, Coğrafyâ-yı Tarihî Horasan” isimli kitabını da kaydetmek gerekir. “Horasan” başlıklı buroşür (33 sayfa, Kabil, Peşaver), eski Afgan Meşrutiyetçilerden Mir Gulam Muhammed Ğubar tarafından kaleme alınmış, ilk baskısı Hicri 1326/ 1908 yılında yapılmıştır. Son baskı, milletvekillerinden Zahir Yunusi’nin himmetiyle gerçekleşmiştir. Kitabın takdim yazısını Akademisyen Ğulam Destegir Pençşiri kaleme almıştır. Destegir Pençşiri, Tacik’tir. Türkistan olgusuna inananlardandır. Yani Afganistan’ın kuzeyinde Türk ve Taciklerden oluşan Güney Türkistan yönetiminin kurulması taraftarlarından önemli bir fikir adamıdır. Hazaraların lideri olan Abdülali Mezari de aynı ideali taşımaktaydı. Zaten bu idealleri yüzünden öldürüldü. Her zaman Hazaraların Türk olduklarını savundu. Ancak “Güney Türkistan” ideali, hem Afganistan’da, hem de Afganistan dışında çok sayıda mihrakı rahatsız etti. Destegir Pençşiri, sosyal demokrat bir anlayışa sahiptir. Güruh-u Kâr/ Çalışma Grubu adını taşıyan Güney Türkistan’ın kurulmasını savunan sosyal demokrat partinin kurucularındandır. Bu parti, uzun yıllar yeraltındaydı. Aydınlardan ve ordu mensuplarından oluştuğu için çok güçlü bir partiydi. Zahir Şah dâhil, daha sonra iktidara gelen hükümetlerin ana yöneticileri gizli Guruh-u Kâr mensuplarıydı. CMİA kurulduktan sonra General Abdürreşid Dostum’u desteklediler. Kitabın içeriği; “Horasan, Horasan kelimesi, Horasan’ın sınırları, Horasan-ı Has, Mefhum bakımından Horasan-ı Amm ve Horasan Devletleri”nden oluşmaktadır. 15X9 ebadında, 37 sayfalık buroşür halindeki kitap, Horasan konusunu ebadının küçüklüğüne rağmen doyurucu şekilde ele almıştır. Bibliyografya bölümü 3 sayfadır. “Horasan-ı Bozorg/ Büyük Horasan” isimli kitabın yazarı Dr. Ahmed Rencber’dir. Tahran’da basılmış olan kitabın “Takdim” bölümü 12 sayfadır. Kitap için bilimsel çizginin umumen korunduğunu ifade edebiliriz. Horasan’ın Ebi-Verd/ Abivert, Usruşene, Buhara, Belh, Harezm, Serahs, Semerkand, Ğazne/ Gazne, Ferğâne/ Fergana, Merv, Nisa ve Herat gibi bazı şehir ve bölgeleri hakkında detaylı bilgiler vermektedir. 343 sayfa olan kitap, 20X12 ebadındadır. Bibliyografa bölümü 8 sayfadır. Ayrıca şahıs adları, yer adları, tayfa/ aşiret, hanedan… isimleri; tarihi binalar, mescid/ cami, türbe/ mezar, kütüphane adlarını havi 51 sayfalık dizin verilmiştir. Akademisyen Muhammedcan Şükürov tarafından kaleme alınan “Horasan-est İnca/ Burası Horasan’dır” isimli kitabın “Takdim” bölümü 11 sayfa olup, Layık Şirali tarafından kaleme alınmıştır. Önsözü de 11 sayfadır. 15X10 ebadında, 326 sayfa ve Duşenbe baskılıdır. “Istılahlar”, “Millî Dil” ve “Sonsöz” ile sona ermektedir. Muhammedcan Şükürov’un kitabında işlenen temalardan verilecek örnekler, onun sahip olduğu ruh hali hakkında fikir verecektir. Her şeye rağmen bu kitabın Türkçe’ye kazandırılması yararlı olacaktır. Layık Şirali tarafından kaleme alınmış olan Takdim/ Sunuş Bölümü: -70 yıl süreyle Ruslarla Türkler Taciklere cefa ettiler; Ana dillerinden uzaklaştırdılar; Tacikçe’nin yerine Rusça ve Türkçe kelimeler koydular; Ruslarla Türkler bizi Maneviyatımızdan ayırdı. 19-ncu sayfa: -XIII. yüzyılda Harezm’de, yani Özbekistan’da halk Tacikçe konuşurdu; Ruslarla Türkler can düşmanıdır. Ancak Taciklerin Türkleşmesinde işbirliği yaptılar. Tacikleri Özbekleştirdiler. 20. sayfa: -Semerkant, Buhara, Surhanderya, Taşkent, Fergana halkı halen Tacikçe bilir. Onların pasaportlarında/ kimliklerinde Özbek yazmaktadır. 29. sayfa: -Taciklerin Özbekleşme sebebi; Tacikler sağlam Müslüman, Özbekler ise değildir; XIX ve XX. yüzyılda Orta Asya’da Müslümanlığı Tacikler yaydı. Özbekler komünist oldu. Tacikler, Özbekleştirilerek komünistleştirildi. Sunulan birkaç örnekte de görüleceği üzere, Pan-Aryaist Tacik Akademisyen Muhammedcan Şükürov’un Türklere kustuğu kini görebilirsiniz. Kitapta buna benzer örnekler oldukça fazladır. Taciklerin tamamı Özbek Türkçe’si bilir. Ancak Özbekler Tacikçe bilmez. Bu husus Muhammedcan Şükürov’un canını fena halde sıkmışa benziyor. Her üç kitabın Türkçe’ye kazandırılması yararlı olacaktır. Horasan dört bölüme ayrılır: I. Bölüm: Nişabur’dur. Buraya Kâhistan, Tabissin, Herat, Buşenc, Badğız/ Badğıs, Tus (Tabiran ve Novgân isimli iki şehirden ibarettir) dâhildir. Klâsik şair ve düşünürlerden Firdevsi’nin kabri Tus’tadır. Tus, Keykavus zamanında İran ordusunun komutanı Novzar’ın oğlunun adını taşımaktadır. Bugün Meşhed’in dışında küçük bir yerleşim birimidir. (Mehr’üz-Zaman Novbân, s.88) II. Bölüm: Merv’dir (Şacihan/ Şahcihân/ Şah-ı Cihân). Buraya Serahs, Nisa/ Nissa, Mervrûd, Talegan, Harezm, Zem, Amel dâhildir. Zem ile Amel, Belenced nehri kenarındadır. III.Bölüm: Doğu Horasan’dır. Nehrin Doğu tarafıdır. Amu Derya’nın (Ceyhun) 8 km doğusundan başlar. Buraya FAryab, Cevzcan, TahârisTan-ı Ulyâ (Talegan), Hatel, Haş, Kubbâdiyân, Hıst, EnderAb, Bamyan, Bağlan, Olenc... Rusta-yı Bunek, Badahşan (Badahşan, Tibet’in kapısıdır. Bu yol Kabil ve Tirmiz/Termez’e gider. Termez, Belh’in doğusundadır), CigaNiyan, Zem, TahârisTan-ı Süfla, Holm, Semancan (Samangan) dâhildir. Katağan; Taharistan’ın eski adıdır. Taharistan/ Tahharistan; Tahar, Bedahşan ve Kunduz Vilayetleri eski Taharistan (Tahharistan) memleketidir. Taharistan ve Tahharistan formlarının her ikisi de kullanılmaktadır. IV.Bölüm: Maveraünnehir’dir. Buraya Çaç (Taşkent’in eski adı), Terarbend, Soğd, RubisTan’ın yarısı, Esrujune, Senam, Mugannı’ köyü مقنع , Fergana, Şam, Semerkand, Ebarket, Benaket ve Terk dâhildir. Mir gulam Muhammed Ğubâr göre; eski dönemlerde Afganistan ülkesi “AryaNa” adı ile bilinmekteydi. AryaNa adı ilk defa m Ö. III. yüzyıla ait “Aratisfen” isimli kitapta Yunanca şekliyle “Ariane” olarak görülmektedir. Bahsekonu AryaNa’nın sınırları şöyledir; Doğusunda Hindistan, batı sınırında Hazar Kapısı (Dervâze-i Hazer) denen Part (ParSid), Med/ Midiya, KâRamanyân ve Fars (PerSid), kuzeyinde Hindu-kûh/ Hindu-kuş dağları, güneyinde Hind okyanusu bulunmaktadır. AryaNa’yı oluşturan Vilayetler: -Bahter: Belh, Tahar, Merv, -Arya: Herat, -Harezmîş: Harezm, -Apertiyâ: Tus Vilayeti ve NiŞapur/ Nişabur, -KâRamanyâ: Kirman, -Sakastin ve DerangiyâNa (Sistan), -Arakosya: Kandehar, -Gedrosya: Beluçistan, -Paktiya: Host vilayetinden Sind’e kadar, -Gendehârâ: PeŞaver vilayetinden Kabil’e kadar, -Peropamis: Ğor ve HazaraCat. (s.3) Ermeni müverrihlerinden Horenli Musa’ya göre “AryaNa”; ...Aryan (yani AryaNa) doğudan Mada ve Pars’tır ve Hindistan’a kadar uzanmaktadır. Bu eyalette onbir bölge vardır. Kitab-ı Mukaddes’te, Aryan’ın tamamı için “Partiyâ” adı verilmektedir... Bu bölgeyi İranlılar, yani ParSiler “Horasan” olarak adlandırmıştır. Yani Doğu... (s.4) Yazarı belli olmayan “Tarih-i Sistan/ Sistan Tarihi” isimli kitapta, Aryana şöyle taksim edilmiştir: 1.Horasan, 2.İran (Haveran), 3.Nîmrûz, 4.Bahter. Diğer bir ifade ile; sınırı kuzey olan Bahter, güneyi sınır olan Nîmrûz, ikiye ayrılan orta kısımdan biri doğudaki Horasan, diğeri ise batıdaki İranşehr’dir. (s.4-5) Maveraünnehr; Ceyhun (Amuderya) nehri’nin iki yakasıdır. Doğudaki sınırı Seyhun (Siri Derya) nehri, batıdaki sınırı Morğab’tır. Morğab ile Ceyhun (Amuderya) nehri arası da Maveraünnehr’dir. Maveraünnehr’in yerli (kadim/ Bumî// otokton) halkının ana unsuru Türklerdir. Tarihî dönemlerde burada münferit Aryaî unsurlar da yaşamıştır. Maveraünnehr bölgesi, Türk kavimlerinin ana yurdudur. Burası Herat, Bamyan, Samangan, Meşhed, Ğazni (Gazni/ Gazne), Semerkand, Buhara kentleri ile Harezm bölgesidir. Grekler bu topraklara Trans Oksaniya/ Transoxania demektedir. Bu bölgede Buhara Emirliği, Hokand ve TimuRiler gibi çok sayıda Türk devleti hüküm sürmüştür. Soğd-Soğdiya; Bu bölgenin merkezi Semerkand’tır. Özbekistan ve Türkmenistan bu ülkenin topraklarıdır. Türkî/ Turani halkların ata babaları, bu meyanda Sarıkların ata babaları Soğdî/ Soktu’dur. Massagetler, Dahlar, Parfiyalıları oluşturan boylardan olan Partlar, Soğtlularla akraba olmalıdır. Türkmenistan’ın Mari Vilayeti Morğap ilçesinde Birinci Soktı, İkinci Soktı isimli köyler vardır. Bunlar Soğdlarla ilgilidir. Kadim Horasan toprakları, merkezi Kuzey Afganistan olmak üzere, Türkmenistan, Özbekistan, Tacikistan ve İran topraklarının bir bölümünü içine almaktadır. Afganistan’daki Horasan toprakları: Belh, Samangan/ Aybek, Gözganan /Cevzcan- Merkezi Şipirgan, Andhoy, Faryab-Meymene, Kaysar/ Kaysariyye/ Kayseriyye, Tahar, Kunduz, Bağlan, Talegan/ Talekan/ Talikan, Ser-i Pol (Enbar), Morğâp/ Morgab, Herat ve Badahşan (bir bölümü Afganistan’da, bir bölümü ise Tacikistan’dadır). Türkmenistan’daki Horasan toprakları: Aşkabat (eski Paltoraks), Merv, Mari ve Kerki. Özbekistan’daki Horasan toprakları: Taşkend, Karşi/Karşı, Semerkand ve Buhara. Tacikistan’daki Horasan toprakları: Hocend (eski Leninabad). İran’daki Horasan toprakları: Meşhed, Sebzivar ve Nişabur. Herat, Merv, Belh, Semerkand, Buhara kentleri sırası ile Horasan’ın yönetim merkezleri olmuştur. Günümüzde Tacikistan, Afganistan ve İran’da, Horasan’ın ve Maveraünnehr’in Turanlılara ait olmadığı, bu toprakların kadim Arya ülkesi olduğuna dair propaganda kitapları ve temalar üretilmektedir. Horasan’ın, Maveraünnehr’in bilim dünyasına tanıtılması için konunun tarafsız olarak ele alındığı bilimsel kitaplara büyük ihtiyaç vardır. Şimdiye kadar bahsekonu ülkelerde bazen ılımlı, bazen suçlayıcı/ şovenist/ ırkçı yaklaşımla kaleme alınmış kitaplarda savunulan tezlere burada cevap vermek çalışmamızın konusu değildir. Kadim Horasan topraklarında günümüzde oturan insanların ulusal kimliklerini sunmanın zihinlerde berraklık yaratacağı umulmaktadır:
Görüldüğü üzere, dün olduğu gibi günümüzde de Horasan topraklarında yaşayan insanların ağırlıklı unsurunu Türkler oluşturmaktadır. İran, “Horasan” adını siyasi müLahazalarla Türkmenistan ve Afganistan’a mücavir bölge valiliklerinde muhafaza etmeye çalışmaktadır. Bu bölgedeki “Horasan” adının tekrar kullanılmaya başlamasının yaklaşık 150-200 yıllık bir mazisi vardır. Sözün kısası, Türk olmayan bir Horasan ve Maveraünnehr coğrafyasından bahsedilemez. Afganistan Türkleri, 1993-1997 yılları arasında Pervan ile Bağlan Vilayetleri arasındaki Sâleng Geçidi’nden Badğıs Vilayeti merkezi olan Kale-i Nev’e kadar olan 900 km.’lik hat üzerindeki; 1)Bağlan, 2)Tahâr, 3)Kunduz, 4)Samangan, 5)Belh, 6)Cevzcan, 7)Ser-i Pol, 8)FAryab, 9)Badğıs olmak üzere dokuz Vilayete sahip oldular. Bu Vilayetlere “Kuzey Vilayetleri” denir. “Kuzey Vilayetleri”nin terminoloji karşılığı; “Zon-u ŞuMal” ve “Güney Türkistan”dır. Bu dönemde Kuzey Vilayetleri topraklarında CMİA lideri General Reşid Dostum liderliğinde gayrı resmi Güney Türkistan federal yönetimi oluşturuldu. Bu “Federal” lâfı komşu ülkelerde tepkiyle karşılandı. Bu sözden hiç hoşlanmadılar. Türk bölgesinin geleceğini risk altına sokmamak için Türk yöneticilerce “Federal” lâfı bir daha dillendirilmedi. Afganistan sınırları dahilindeki Güney Türkistan topraklarında Türklere ait beş Vilayet bulunmaktadır. Bu Vilayetler; 1.Samangan, 2.Belh, 3.Cevzcan, 4.Ser-i Pol ve 5.FAryab valilikleridir. “Afganistan’ın Kuzeyindeki Türk Vilayetleri” bunlardır. Kuzey Bölgesi’ni oluşturan Vilayetlerin toplam nüfusu: 8.500.000’dir. Bunun 5.100.000’i Özbek, 1.105.000’i Türkmen, 841.500’ü Güney Türkistanlı Tacik, 658.000’i Peştun/ Afgan, 522.500’ü Güney Türkistanlı HaZarâ, 260.500’ü Türkleşmiş Arap ve 12.500’ü ise, Türk/ Aymak’tır. Diğer bir ifade ile Kuzey Bölgesi’nin; %60’ı Özbek, %13 Türkmen, % 9.9’u Güney Türkistanlı Tacik, %7.74’ü Peştun/ Afgan, %6.15’i Güney Türkistanlı HaZarâ, %3.06’sı Türkleşmiş Arap ve %1.47’si ise Türk Aymak’tır.
Nüfusu yaklaşık 1.500.000’dir. Merkezi Aybek’tir. Vilayette; 1.090.000 Özbek, 272.500 Tacik, 120.000 HaZarâ ve 17.500 Peştun/ Afgan yaşamaktadır. -Aybek: 350 bin nüfusludur. % 80’i Özbek, %20’si Tacik’tir. -Dere-i Suf: 450 bin nüfusludur. % 90’ı Özbek, %10’u Tacik’tir. -Hazreti Sultan: 200 bin nüfusludur. Tamamı Özbek’tir. -Rûd-u Ab: 150 bin nüfusludur. % 80’i Güney Türkistanlı HaZarâ, % 20’si Özbek’tir. -Taşkurgan(Holm): 350 bin nüfusludur. % 50’si Özbek, % 45’i Güney Türkistanlı Tacik, % 5’i Peştun/ Afgan’dır.
Nüfusu yaklaşık 2.500.000’dir. Merkezi Mezar-ı Şerif’tir. Vilayette; 975.000 Özbek, 438.000 Peştun/ Afgan, 365.000 Güney Türkistanlı Tacik, 300.000 Güney Türkistanlı HaZarâ, 262.500 Türkmen ve 159.500 Türkleşmiş Arap yaşamaktadır. -Belh: 250 bin nüfusludur. % 50’si Özbek, %30’u Peştun/ Afgan, % 20’si Güney Türkistanlı Tacik’tir. -Çimtal: 200 bin nüfusludur. % 50’si Özbek, % 30’u Türkleşmiş Arap, % 20’si Peştun/ Afgan’dır. -Devletabad: 450 bin nüfusludur. % 60’ı Özbek, % 25’i Türkmen, % 14’ü Peştun/ Afgan, %1’i de Türkleşmiş Arap’tır. -Mezar-ı Şerif: 1.5 milyon nüfusludur. % 30’u Özbek, % 20’si Tacik, % 20’si Güney Türkistanlı HaZarâ, % 15’i Peştun/ Afgan, % 10’u Türkmen, % 5’i Türkleşmiş Arap’tır. -Nehr-i Şahi: 100 bin nüfusludur. % 35’i Peştun/ Afgan, % 30’u Özbek, %20’si Türkleşmiş Arap, % 15’i Güney Türkistanlı Tacik’tir.
Nüfusu yaklaşık 1.000.000’dur. Merkezi Akça’dır. Vilayette; 495.000 Özbek, 455.000 Türkmen, 27.000 Peştun/ Afgan, 19.000 Türkleşmiş Arap ve 4.000 Güney Türkistanlı Tacik yaşamaktadır. -Akça: 500 bin nüfusludur. % 55’i Türkmen, % 45’i Özbek’tir. -HamyAb: 50 bin nüfusludur. Tamamı Türkmen’dir. -Feyzabad: 100 bin nüfusludur. % 30’u Türkmen, % 30’u Özbek, % 25’i Peştun/ Afgan, % 15’i Türkleşmiş Arap’tır. -Karkın: 50 bin nüfusludur. Tamamı Türkmen’dir. -Mengicik: 100 bin nüfusludur. % 50’si Türkmen, % 50’si Özbek’tir. -Şibirğan: 200 bin nüfusludur. % 95’i Özbek, %2’si Türkleşmiş Arap, %2’si Güney Türkistanlı Tacik, %1’i de Peştun/ Afgan’dır. 4.Ser-i Pol Vilayeti: Nüfusu yaklaşık 1.000.000’dur. Merkezi Ser-i Pol ’dür. Ser-i Pol Vilayeti, Cevzcan’dan ayrılmıştır. Vilayette; 840.000 Özbek, 102.500 Güney Türkistanlı HaZarâ, 35.000 Güney Türkistanlı Tacik ve 22.500 Peştun/ Afgan yaşamaktadır. -KûhisTaNat: 350 bin nüfusludur. % 80’i Özbek, % 10’u Güney Türkistanlı Tacik, % 10’u Güney Türkistanlı HaZarâ’dır. -Ser-i Pol(Enbar): 450 bin nüfusludur. % 80’i Özbek, % 15’i Güney Türkistanlı HaZarâ, % 5’i Peştun/ Afgan’dır. -Sayyad: 200 bin nüfusludur. Tamamı Özbek’tir.
Nüfusu yaklaşık 2.500.000’dir. Merkezi Meymene’dir. Vilayette; 1.700.000 Özbek, 387.500 Türkmen, 165.000 Güney Türkistanlı Tacik, 153.000 Peştun/ Afgan, 82.000 Türkleşmiş Arap ve 12.500 Türk Aymak yaşamaktadır. -Andhoy: 550 bin nüfusludur. % 50’si Türkmen, % 45’i Özbek, % 5’i Türkleşmiş Arap’tır. -DerzAb: 400 bin nüfusludur. % 95’i Özbek, %3’ü Türkleşmiş Arap ve %2’si Peştun/ Afgan’dır. -Devletabad: 250 bin nüfusludur. % 45’i Türkmen, % 35’i Özbek, % 15’i Peştun/ Afgan, % 5’i Türkleşmiş Arap’tır. -Gurzivân: 200 bin nüfusludur. % 60’ı Özbek, % 40’ı Güney Türkistanlı Tacik’tir. -Kaysar: 400 bin nüfusludur. % 80’i Özbek, % 15’i Peştun/ Afgan, % 5’i Güney Türkistanlı Tacik’tir. -KuhisTan: 100 bin nüfusludur. % 65’i Güney Türkistanlı Tacik, % 35’i Özbek’tir. KuhisTan’a “Lavlaş” da denmektedir. -Meymene: 250 bin nüfusludur. % 85’i Özbek, % 5’i Peştun/ Afgan, % 5’i Arap, % 5’i Türk Aymak’tır. -ŞirintegAb: 350 bin nüfusludur. % 85’i Özbek, % 10’u Peştun/ Afgan, % 5’i Türkleşmiş Arap’tır. Burada dikkat edilmesi gereken husus Taciklerdir. Tacik ulusu, Türkistan halklarındandır. Arya kökenli olup olmadıkları kesin değildir. Taciklerde Turan etnogeni daha ağırlıktadır. Hem Tacikistan, hem de Afganistan Tacikleri Fars değildir. Zaten kendileri de bu tür yaklaşımı kesin dille reddederler. Binlece yıl beraber yaşadıkları Turanlılarla evlilik yoluyla akraba olmuşlardır. Taciklerin büyük bölümü Özbek Türkçesi’ni çok iyi bilmektedir. Tacikistan’ın Duşenbe ve Hocend (eski Leninabad) kentleri halkının büyük bölümü Özbek’tir. Kulab ve Badahşan ise Tacik kentleridir. Sâleng Geçidi; Pervan ile Bağlan Vilayetleri arasında, Güney Afganistan ile Kuzey Afganistan’ı birbirine bağlayan stratejik konuma sahip bir geçittir. Geçidin güneyine Sâleng-i Cenubi (Güney Sâleng), kuzeyine ise, Sâleng-i Şumali (Kuzey Sâleng) adı verilmektedir. Sâleng-i Cenubi, Pervan Vilayetine, Sâleng-i Şumali ise, Bağlan Vilayetine bağlıdır. Sâleng Geçidi’nin sağındaki bölge, Dere-i Gorbend adı ile anılmaktadır. Halkının büyük bölümü HaZarâ Türkü olmakla birlikte, içlerinde az sayıda Tacik de yaşamaktadır. Sâleng halkı, az sayıdaki HaZarâ dışında tamamen Tacik’tir. Geçidin etrafındaki dağlık mıntıkadaki dere ve vadilerde 10-15 kişilik aşiret grupları yaşamaktadır. Buralardaki büyük aşiretler, en fazla 50 evden oluşmaktadır. Türk Vilayetleri veya Safahât-ı Şumal olarak da anılan, yukarıda bilgi verilen Güney Türkistan’daki Vilayetler, liderliğini General Reşit Dostum’un yaptığı CMİA’nın (Combeş-i Millî İslami Afganistan/ Afganistan İslami Millî Hareketi) Afganistan’da güçlü olduğu 1993-1997 yılları arasında ilan edilmemiş bir muhtariyet dönemi yaşanmıştır. Bu dönem, etkisini 2001 yılına kadar sürdürmüştür. Okullarda Türkçe eğitim verilmesinin yanı sıra, gazete ve dergiler Özbek ve Türkmen Türkçesi basılmaya başlamıştır. Hatta General Reşit Dostum, bu dönem içerisinde kendi bölgesinde kullanılan yeni Afgan parası bastırmıştır. Bu para değer kazanmış, diğer bölgelerde de kullanılmaya başlamıştır. Afganistan lityum, altın, petrol (tahmin 1.8 milyar varil), uranyum, çinko, demir, bakır, kalay, potas, asbestos, magnezyum, kobalt, yakut/ Lâl-i Badahşan, oniks… gibi paha biçilmez doğal zenginliklere sahiptir. Bu zenginliklerin peşinde olan devletlerin Afganistan’ı işgali, Güney Türkistan’ın muhtar yapısını, halkını ve Türk kültürünün gelişimini olumsuz etkilemiştir. (Recep Albayrak, Afganistan Türkleri, s.35-38) * Türk boylarının içinde en büyük ve kalabalık olanı Oğuzlar ve Kıpçaklardır. XI. yüzyılın başlarında ve ikinci yarısından sonra Oğuzlar Siriderya (Seyhun) sahillerinden Ön Asya ve Anadolu’ya, Kıpçaklar İrtiş Havzası’ndan Hazar Denizi ve Karadeniz kuzeyindeki ovalara doğru kitleler halinde göç ettiler. Çeşitli yönlere yapılan göçlere rağmen, Türk boylarının en büyük kısmı Türkistan’da kalmıştır. Oğuz boyu, Batı Türkleri adıyla bilinen büyük gruba esas olurken, coğrafi bakımdan Orta Türk kütlesiyle ilgisi kesildi. Kıpçaklar kendilerinden önce Karadeniz’in kuzeyinden Tuna nehrinin denize döküldüğü yere kadar uzanan bölgede yerleşmiş olan Turanlıları kendi bünyesine alarak, büyük bir topluluk meydana getirdiler. Dolayısıyla Kıpçaklar, bugün Doğu Avrupa Türkleri diye adlandırılan grubun temelini oluşturdular. Üçüncü grup, Çağatay ulusu ile Cuci Han’ın torunu Özbek Han ulusunun kaynaşmasından meydana gelen Doğu Türkleri veya Türkistan Türkleri’dir. Bu büyük kütleyi Türkistan/ Orta Asya’da kalan diğer Türkler meydana getirdi. Türkistan’a daha sonra geri dönen Kıpçak unsurları da bu yapıya dahil oldu. Dördüncü grubu meydana getiren Türkler, Sibirya ve Altay Türkleri’dir. Türk boylarını, dağılmışlıktan kurtarıp bir araya getiren Karahanlılar devletidir. Bu devletin bütün Türk kavimlerini kucaklaması karşılık bulmuş, tamamı gönüllü Karahanlı hâkimiyetine girmiştir. Bu dönemden itibaren tarihi Horasan’da, -bugünkü Afganistan’ın büyük bölümü dâhil Türklerin parlak medeniyeti ve siyasi hâkimiyeti başlamıştır. m S. VII. yüzyıldan itibaren Horasan adı revaç bulmuştur. Bazı kaynaklarda, XIII. yüzyıldan itibaren özellikle bugünkü Kandahar Vilayetini kapsayan sınırlı bir bölgeye Afganistan adının verildiği ileri sürülmektedir. Ancak bu isim Güney Türkistan, Kabulistan/ Kabilistan, Sistan, Gazne, Herat ve diğer bölgeleri yuttuktan sonra XIX. yüzyıldan itibaren “Afganistan” adı siyasi anlam taşımaya başlamıştır. Horasan’da Türklerin yanı sıra, Taciklerin güneyinde yerel göçmen kavimlerin yani Peştunların yaşadığı hakkında tarihi kayıtlar bulunmaktadır. Bilindiği üzere, Afganistan adıyla anılan ülke, XIX. yüzyılın ortalarına kadar Horasan adıyla anılmaktaydı. Bazıları Horasan kelimesini iki cüzden oluştuğuna inanmaktadır. Hor-güneş ve âsân yer manasını ifade etmektedir. Yani “Güneşin doğduğu yer”. Horasan adı, güneşin doğduğu yeri veya şark/ doğuyu işaret etmektedir. Büyük şair ve âlim Fahruddin Gurgânî şöyle demektedir: “Horasan ân buved kezvey hor âyed/ Güneşin doğduğu yer Horasan’dır”. Horasan’ın hudut ve sınırları hakkında coğrafyacılar çeşitli fikir ve bilgiler vermiştir. Onlardan bazıları Sistan, KAbulistan ve Maveraünnehr’i de Horasan’ın bir bölümü saymıştır. Bildiğimiz gibi Gazne, Afganistan topraklarında bir ildir. Bu ilin adıyla ünlü Türk sultanı Gazneli Mahmut’un döneminde Melikü’ş-Şuarâ AnsûRi-i Belhî, Sultan Mahmut Gaznevî’yi överken DeRi Farsçasıyla “Hudayegân-ı Horasan ve Hisrev-i meşrık-zemîn/ Horasan’ın efendisi ve doğunun hükümdarı” diye hitap etmiştir. İranlı alim ve Aryaist Dr.Mahmud Afşar “Afganistan’da Tarih ve Dil” adlı kitabının sunuşunda, Horasan’ın hakkını teslim ederek, şöyle demektedir; “Farsça’daki şiir ve pek çok edebi eser Afganistan’da, yani eski Horasan’da Horasanîler tarafından söylenmiş ve yazılmıştır”. Coğrafya bilginlerine göre, dört yol ayrımında bulunan Horasan, İran ve Doğu Akdeniz memleketleri ile bir taraftan Hindistan’ı, diğer taraftan Maveraünnehr, Türkistan ve Çin’i birbirine bağlıyordu. Dolayısıyla ticaret geçidi üzerinde bulunan Horasan, savaşların ve saldırıların da güzergâhı olmuştur. Seferler ve saldırılar, bu bölgede yaşayan halkların tarihini, insan bilimi ve sosyolojik açısından araştırılmasını engellemiştir. Şu bir gerçektir ki, Horasan farklı din, mezhep, dil, örf ve adetlere sahip çeşitli millet ve kavimlerin, beraberce kardeşçe yaşadıkları büyük bir ülkedir. Zaman zaman birbirine karşı çıkarak, hâkimiyet mücadelelerine girmişlerdir. Arapların Horasan’ı fethettikleri sırada burada yaşayan Türklerin dışındaki insanların bir bölümünün ispat edilmemiş teori çerçevesinde Hint-Avrupa ırkına mensup “Aryan” veya “Arya” oldukları bilinmektedir. Bu toplum sonradan Tacik adıyla anılmıştır. Horasan’da, Taciklerin dışında başka kavimler de yaşamaktaydı. Bu kavimlerin çeşitli kollarının, bu bölgede hâkimiyet kuranlarla soy bağlılığı olduğu muhakkaktır. Bunların yanı sıra Horasan, yerel göçmenlerin, yani Peştunların, Beluç ve NurisTanî gibi kavimlerin ecdadlarının da meskenidir. Aynı zamanda Merkezi Horasan’ın, Gor/ Ğor ve Ğarcistan adıyla anılan dağlık kısmında Hazara ve NikuDaRi isminde kavimler yaşamaktaydı. Bunların Moğol hakimiyeti ile birlikte geldikleri ileri sürülmektedir. Bugün DeRice konuşan Hazara ve ve Hazaraların bir kavmi olan NikuDaRiler, Hazara aydınları gibi kendilerini Türk ve Türkistanlı olarak kabul etmektedir. Ğarcistan; Ğor’un yanındaki Vilayetler, yani Zabul, Meydan ve Gazne’dir. Özbek, Türkmen, Kazak, Kırgız, Afşar, Aymak, Tatar ve Moğol-Türk karışımından oluşan Afgan Türkleri, Horasan’da büyük medeniyet ve hâkimiyet yaratıp yaşatan millet olarak İslam’dan sonraki siyasi asırlarda Karahanlılar, Gazneliler, Harezm Şahllar, Türkî hakimiyetli Moğollar, Timurlular, BAburlular, Afşar ve Özbekhanlıların halefleri ve mirasçılarıdır. (Üstad Serdar Muhammed Rahmanoğlu, Afganistan Tarihinde Türklerin Konumu)
Yüklə 9,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||