Dırma'da mecburi ikamete tâbi tutuldu

GAFFAR⁵⁸⁴

GAFFARÎ

Ahmed b. Muhammedi Gaffârî-i Kazvînî (ö. 975/1567) İranlı edip ve tarihçi.

Muhtemelen 900 (1494-95) yılında Kaz-vin'de doğdu. VII. (XIII.) yüzyıldan beri tanınan münevver bir aileye mensuptur. Ünlü Şafiî fakihi ve el-Hâvi'ş-şağîr mü­ellifi Abdülgaffâr b. Abdülkerîm el-Kaz-vînî (ö. 665/1266) onun ata lan nd andı. Gaffarî nisbesini Abdülgaffâr'dan alır. Bazı âlimler, Gaffârî ailesinin sahabeden Ebû Zer el-Gıfârî'den geldiğini ileri sü­rerek nisbeyi Gıfârî şeklinde kaydetmiş­lerdir. Aslen Sâveli olan ailesinin Gaffa-rî'den en az 300 yıl önce Kazvin'e gelip yerleştiği anlaşılmaktadır. Zira VII. (XIII.) yüzyıldan itibaren bu aileden Kazvînî nis­besini taşıyan beş kişi Kazvin'de kadılık görevinde bulunmuştur.

Gaffârî'nin aynı zamanda şair olan ve şiirlerinde Visâlî mahlasını kullanan ba­bası Muhammed Rey'de kadı olup Safe-vî şehzadelerinden Mirza Şah Hüseyin ile münasebeti vardı. Çocukluk ve öğrenim dönemleri hakkında bilgi bulunmayan Gaffârî'nin eserleri ve üstlendiği görev­lerden çok iyi bir tahsil gördüğü anlaşıl­maktadır. Gaffârî de babası gibi kadılık yapmış ve yine onun gibi Safevî hüküm­dar ve şehzadeleriyle yakın ilişkiler için­de olmuştur. Kaşân'a yaptığı bir seyahatte meşhur şair Muhteşem-i Kâşânî ile tanıştı. Hayatının sonuna doğru hac fari­zasını ifa etti ve dönüşte Deybül'e (Hin­distan) gitti. Hintliler arasındaki şöhreti­ne bakarak onun burada bir süre kaldı­ğı söylenebilir. Deybül'de vefat eden Gaf­fârî'nin bazı kaynaklarda 905 (1499) ve­ya 965 (1557) yılında öldüğü zikredilir-se de bu doğru değildir. Zira eserlerin­den birini 959'da (1552), diğerini de 972'-de (1565) tamamlamıştır.

Hint tezkirecilerinden bir kısmının Hint âlimlerinden saydığı Gaffârfyi çağdaş­ları ve daha sonraki dönemde yaşayan­lar iyi bir edebiyatçı, âlim, hattat ve mün-şî olarak överler; ancak onun şiirlerin­den sadece bir beyit naklederler.

Eserleri

1- Nigâristân (Târîh-i Nigâris-tân). 959'da (1552) tamamlayıp Şah I. Tahmasb'a ithaf ettiği bu eser bazı ta­rihî hikâye ve olayları ihtiva eder. Altı­parmak Mehmed Efendi kitabı Nüzhet-i Cihan ve Nâdire-i Zaman (Higâristân Tercümesi) adıyla Türkçe'ye çevirmiştir⁵⁸⁵. Nigâ­ristân 1829 ve 1859'da Bombay'da ba­sılmış, ayrıca Murtazâ Müderris-i Gîlâ-nî tarafından Târîh-i Nigâristân adıyla neşredilmiştir.⁵⁸⁶

2- Cihânâ-râ. Nüsah-i Cihânârâ olarak da bilinen bu eser, İslâm öncesi dönemden 972 (1565) yılına kadar gelen muhtasar bir umumi tarih olup bir "unvan" ve üç "nü-sah"tan ibarettir. Unvanda dünyanın ya-

ratılışından ve peygamberlikten, birinci nüsahta peygamberler ve on iki imam­dan, ikincisinde İslâm Öncesi ve İslâmî dönemdeki hükümdarlardan, üçüncüsün­de ise Safevîler'den bahsedilir. Pîşdâdî-ter, Keyânîler ve Sâsânîler'le ilgili bölüm­ler İngilizce çevirileriyle birlikte Epito-me of the Ancient Hİstory of Persia adıyla W. Ouseley tarafından Londra'da (1799), Altın Orda ile ilgili bölüm ise Rus­ça tercümesiyle birlikte Sbornik mate-rialov adı altında Leningrad'da (1941) neşredilmiştir. Eserin tamamı Hasan-ı Nerâkî tarafından Tahran'da yayımlan­mıştır (1342 hş.).

Bibliyografya:

Gaffârî, Cihânârâ (nşr. Hasan-ı Nerâki), Tah­ran 1342 hş., s. 4; Sâm Mirza, Tuhfe-i Sâml (nşr Rükneddin Humâyûn-ı Ferruh), Tahran 1346 hş., s. 121; Emîn Ahmed-i Râzî, Heft İk-Itm, Tahran, ts. (İntişârât-ı İlmî), III, 178; Bedâ-ûnî, Müntehabü't-teuârîh, Kalküta 1829, III, 185; Lutf Ali Beg. Ateşkede, Tahran 1337 hş., s. 228; Siddîk Hasan Han, Şem^-i Encümen, Kalküta 1292, s. 57; J. von Hammer, Geschichte derschönen Redekünste Persiens, Vienna 1818, s. 307-309; Rahman Ali Sâhib, Tezkire-i "Ule-mâ-yi Hind, Leknev 1914, s. 18; Storey, Per-sian Literatüre, l/l, s. 114-116; Neşriyye-i Ki-tâbhâne-i MerkezîDânîşgâh-ı Tahran, Tahran 1339 hş., s. 144, 167; M. Taki Dânişpejuh. Firı-rist-i Nüshahâ-yi Hattî-yi Kitâbhâne-i Dâniş-kede-i Edebiyyât-ı Tahran, Tahran 1339 hş., s. 195, 523; Hasan-ı Nerâki, Mukaddime-i Tâ-rih-i Cihânârâ, Tahran 1343 hş., s. H, Z, D, C, T; H. M. Elliot — J. Dowson, History of India, Lahor 1976, II, 504; IV, 298-300; Nefîsî, Târîh-i !Hazm u Meşr, I, 354; a.mlf.. "Ghaffâri", El2 (Fr.l, II, 1017; Murtazâ Müderris-i Gîlânî, Mukaddi­me-i Târihi Nigâristân, Tahran 1404; Cl. Huart, "Gaffarı", lA, IV, 706.

GÂFİKİ, AHMED B. MUHAMMED

Ebû Ca'fer Ahmed b. Muhammed b. Seyyid el-Gâfiki (ö. 560/1165) Endülüslü botanik âlimi, hekim ve eczacı.

Muhtemelen 494 (1100) yılında Kur-tuba (Cordoba) yakınlarındaki Gâfik Ka-lesi'nde doğmuştur. Hayatı hakkında faz­la bilgi yoktur. Devlet büyüklerinin hiz­metine girmediği ve mütevazi bir hayat yaşadığı anlaşılan Gâfikl'nin basit ilâç­lar alanında iddialı olduğu görülmekte­dir. Ona göre Ebû Bekir er-Râzî'den ken­di dönemine kadar bu alanda eser ve­renlerin hemen hepsi büyük yanılgılara düşmüşler ve kaynaklara inme yerine birbirlerinden bilgi aktarma yolunu benimsedikleri için de bu hatalarını sür­dürmüşlerdir. İbn Ebû Usaybia onun, ya­şadığı dönemde basit ilâçların isim ve özellikleriyle yararlarını en iyi bilen âlim olduğunu söyler Cüyûnü'l-enbâ, s. 5001. Bir hekim olarak da gittiği her hastayı şifaya kavuşturup rahatlattığı ifade edil­mektedir⁵⁸⁷. Bazı araştırmacıların Gâfikî'yi hemşeh­risi, el-Mürşid fi'1-kühl'ün müellifi ta­bip Muhammed b. Kassûm el-Gâfikî ile karıştırdıkları görülmektedir. Bunlardan G. Sarton, sözü edilen kitabı Ahmed b. Muhammed el-Gâfikî'ye ait olarak gös­terirken⁵⁸⁸ F. WÜS-tenfeld de adı geçen müellifin Gâfikl'­nin babası olabileceğini ileri sürmekte­dir⁵⁸⁹ VI. (XII.) yüzyılda yaşadığı bilinen Gâ­fikl'nin klasik kaynaklarda geçmeyen ölüm tarihi, VVüstenfeld ve onu takip eden bazı çağdaş araştırmacılar tarafın­dan 560 (1165) olarak kaydedilmektedir.

Eserleri. Gâfikî'yi üne kavuşturan ese­ri el-Edviyetü'l-müfrede (el-Câmf fi't-tıb fi'l-eduiyeti'I-müfrede) adını taşımak­tadır. Müellif eserinin mukaddimesinde önceleri, cahiller tarafından istismar ve­silesi yapılır veya art niyetli kıskanç kim­selerin eleştirisine uğrar endişesiyle ese­rinin istinsah edilerek çoğaltılmasını is­temediğini, fakat sonradan dostlarının ricası üzerine bunu kabul ettiğini belirt­mekte, daha sonra da uyguladığı yön­tem hakkında bilgi vermektedir. Yaptı­ğı açıklamaya göre böyle bir eseri kale­me almasının başlıca iki amacı vardır. Birincisi, Dioskorides ve Galen'den iti­baren XII. yüzyıla kadar basit ilâçlar ala­nında yazan hekim, eczacı ve botanikçi­lerin görüşlerinin esaslı bir Özetini vere­rek ilâçlar konusunda okuyucuyu aydın­latmak, ikincisi de o güne kadar kay­naklarda meçhul kalmış ilâçlar hakkın­da gerekli açıklamalarda bulunmaktır.

âlemine tanıtılmasında bu çalışmanın büyük rolü olmuştur. Ayrıca eseri 1258'-de Johannis Magister G. Filius'un Latin­ce'ye tercüme ettiği de bilinmektedir.

1938 yılına kadar kayıp olduğu sanı­lan el-Edviyetü'1-müfrede'ye ait bilgi­ler, İbnü'l-Baytâr'ın (ö. 1248) el-Câmîc li-müfredatı!-edviye ve'1-ağziye ad­lı eserinde Gâfiki'den yaptığı büyük öl­çüdeki nakillerle İbnü'l-İbrî'nin yukarıda adı geçen ihtisarına dayanmaktaydı. Da­ha sonra kitabın Montreal'de McGill Üni-versitesi'nde⁵⁹⁰, Kahire İslâm Sanatları Mü-zesi'nde ve Rabat'ta el-Hizânetü'l-âm-me'de⁵⁹¹ üç ayn nüshası bulun­muştur. Bunlardan ilk iki yazma "elif"-"kâf". sonuncusu ise "elif" - "zây" harfle­rini kapsamaktadır. Meyerhof, Montreal nüshası ile buna dayandığı anlaşılan Ka­hire nüshasını karşılaştırarak değerlen­dirmiş⁵⁹², daha sonra İbrahim b. Murâd adlı bir araştırmacı yazdığı bir makalede el-Edvİyetü'l- müîrede'yi ve bunun üzerine yapılan çalışmaları ta­nıtmış ve eserin mukaddimesiyle "Bâ-bü'1-elifin tenkitli neşrini yapmıştır.⁵⁹³

Gâfikî'nin bu eserden başka Risale fi'î-hummeyöt ve'1-evrâm ve Risale fî def'i'l-mazârri'i-külliyye Ii'1-ebdâ-ni'1-insâniyye adlı iki eserinin daha bu­lunduğu bilinmektedir.⁵⁹⁴

Bibliyografya:

Merrâküşî. ez-Zeyl ue't-tekmite U-Kitâbeyi'l-Mevşûl ue'ş'Şıta (nşr. Muhammed b. Şerîfe), Beyrut, ts., 1, 389; İbn Ebû Usaybia. 'Uyünü'i-enbâ\ s. 500-501; İbnü'l-İbrf, Müntehabü Ki­tabi Câmic i'i-müfredat li-Ahmed b. Muham­med el-öâfikUnşT. M. Meyerhof— G. P. Sobhy). Kahire 1932-40; İbn Fazlullah el-ömerî, Mesâ-lik, IX, 313; Safedf, el-Vâfî, VII, 350; Makkarî. Nefhut-ttb, II, 691; III, 185; Brockelmann, GAL, I, 643; SuppL, I, 891; Sarton, Introduction, il/ 1, s. 424; Ullmann, Die Medizin, s. 276-277; F. VVüstenfeld. Geschichte der Arabischen Aerzte und Naturforscher, Hildesheim - New York 1978, s. 98; M. Steinschneider, "Gafiki's Verzeichnis einfacher Heilmîtter, Virchoıo's Archiu für pathologische Anatomie und Physiologie, XXVII (1879), s. 507-548; M. Meyerhof, "Zur Ara­bischen Heilmittellehre in Nord Afrika", Si-z'dien und auf der Iberischen Halbinsel. Ciba-Zschr., V1I1/85 (1942), s. 2980-2984; Henri Amin Awad, "el-Ghafiqi: A Manuscript of el-Ghafiqi in the Islamic Art Museum (Cai-ro)n, Hamdard Quarterly Journal of Science and Medicine, XXV/l-4 (1982), s. 86-89; İbra­him b. Murâd, "Ebû Ca'fer Ahmed el-Gâfikî fî Kitâbi'l-EdYİyyeti'l-müfrede", MMMA (KÜ-veyt), XXX/1 (1986), s. 157-210; A. Dietrich. "al-Ghâfikî", El2 SuppL (İng.), s. 313-314.