Dış lastik bak lastik

Dinornis, moa adıyla bilinen, uçamayan dev kuşların soyu tükenmiş cinsi. Ayrıca bak. moa.

dinozor, Mezozoyik (İkinci) Zamanın (y. 225-65 milyon yıl önce) büyük bölümünde kara faunasına egemen olmuş, ama o zamanın .sonlarına doğru soyu tükenmiş çok sayıda sürüngenin ortak adı. "Korkunç kertenkele" anlamındaki Yunanca kökenli dinozor adı, bu hayvanlara dev boyutlarından ötürü verilmiştir. Gerçekten de bazı dinozorların yeryüzünde yaşamış en iri hayvanlar olmasına karşın, daha eski ve ilkel örnekleri oldukça küçüktü. Timsahların, uçabilen sürüngenlerin ve kuşların atalarıyla akraba olan dinozorlar iki ayrı takımda toplanır; üyeleri sürüngenlere benzeyen Saurischia ve kuşlara benzeyen Ornithischia takımları. Başlangıçta dinozorların hemen hepsi etçil hayvanlardı, zamanla pek çoğu bu ilkel sürüngenlere özgü yaşam biçimini bırakıp bitkiyle beslenmeye başladı. İlk dinozorlar iki ayaklarının üstünde yürüyor-

Dinozor Ulusal Parkı 176

lardı; büyük bölümü yeryüzünden silininceye değin bu özelliğini sürdürürken, her iki takımdaki otçul dinozorlardan çoğu dört ayak üstünde yürümeye uyarlandı.

Thecodontia

Crocodilia (timsalar)

Cotyiosauria

Archaeopteryx (arkeopteriks)

Rhamphorhynchus
Mezozoyik Zaman, hemen hemen eşit zaman dilimlerini kapsayan üç döneme

Brachiosaurus

Apalosaurus (Brontosaurus)

Ceratosaurus

ayrılır: Triyas Dönemi (y. 225-190 milyon yıl önce), Jura Dönemi (y. 190-136 milyon yıl önce) ve Kretase (Tebeşir) Dönemi (y. 136-65 milyon yıl önce). Dinozorlar ilk kez Triyas Döneminin son çeyreğinde yeryüzünde belirdi; Avrupa, Kuzey Amerika, Çin'in batısı ve Güney Afrika'da bu dönemde oluşmuş kırmızı kayaçlarda bu ilk dinozorların fosilleri çok yaygındır. Bunu izleyen Jura Dönemindeki çökellerin çoğu denizlerde oluştuğu için, bu dönemde yaşamış dinozorların kalıntılarına ender olarak rastlanır. Bununla birlikte, ABD'nin batısındaki Morrison Oluşumları ve Tanzanya' daki Tendaguru Oluşumlan gibi, Jura Döneminin sonlanna tarihlenen karasal çökel- ler önemli bir dinozor faunasını barındırır. Kretase Döneminin ilk evrelerinde gene deniz çökelleri ağırlıktadır; ama İngiltere' nin güneydoğusundaki Wealden Dizileri ile Avrupa'nın Britanya Adalanna doğru uzanan bölümündeki Alt Kretase kayaçlarında dinozor fosilleri bulunmuştur. Kretase Döneminin sonlanndan başlayarak, dinozor fosillerini banndıran karasal katmanlar geniş bir dağılım gösterir; Asya'da Moğolistan, Kuzey Amerika'da Alberta ve Kayalık Dağlar dinozor fosilleri açısından zengindir.

Dinozor takımlarına verilen Saurischia ve Ornithischia adlan hayvanların kalça (leğen) kemerlerindeki yapısal farklılaşmayı yansıtır. Her iki takımda da, bu kemeri oluşturan üç kemikten yan üstteki böğür kemiği (ilium) iyi gelişmiş ve omurgaya sıkıca bağlanmıştır. Bütün sürüngenlerde olduğu gibi, bu kemiğin altında çatı (pubis) ve oturga (ischium) kemikleri yer alır. İlkel

Stegosaurus

Ornithischia

sürüngenlerde bu iki kemik bir kann levhası oluşturduğu halde, dinozorlarda ve akraba- lannda çatı ve oturga kemikleri, hayvanın iki ya da dört ayak üstünde duruş biçimine ve bu duruşun gerektirdiği kas bağlantılarına göre büyük ölçüde farklılaşmış ve az çok çubuk biçimini almıştır.

Saurischia

Sürüngenlerin ve kuşların ortak bir atadan (Thecodontia) evrimlenmesi
Saurischia takımının üyelerinde, bacak yuvasından aşağıya ve ileriye doğru uzanan çatı kemiği ile aşağıda geriye doğru uzanan oturga kemiği, kalça kemerine bir sacayağı görünümü verir. Ornithischia takımının üyelerinde bu yapı, dört ayak üstünde yürümeye elverecek biçimde iyice farklılaşmıştır. Bu dinozorlarda çatı kemiği, kuşlarda olduğu gibi geriye doğru dönerek oturga kemiğine paralel bir konum alırken, bir yandan da karnı desteklemek üzere önde kürek gibi yassı bir yapı oluşturur. İki takımın üyelerinin kalça kemerlerindeki bu farklılık, bulunan fosiî kemiklerle tamamlanmış dinozor iskeletinde, hatta insan eliyle yapılmış iskelet maketlerinde kolayca görülebilecek kadar belirgindir. İki takımın üyelerini ayırt etmeyi sağlayan başka özellikler de vardır. Örneğin Saurischia takımının üyelerinde, öbür gerçek sürüngenlerin çoğunda olduğu gibi, genellikle her iki çenede boydan boya dizilmiş sivri dişler bulunur; buna karşılık Ornithischia takımının üyelerinde ön dişler genellikle yerini kuşlarınkine benzer bir gagaya bırakarak kaybolmuş, yan dişler ise iyice yassılaşmıştır. Diş yapısındaki bu değişikliklerin beslenme alışkanlıklarıyla ilgili olduğu sanılmaktadır.

Dinozorlann çoğu Kretase Döneminin bitimine değin yeryüzündeki varlığını sürdürmüş, sonra birdenbire jeolojik kayıtlardan tümüyle silinmiştir; Kretase Dönemini izleyen Tersiyer (Üçüncü) Dönemin (y. 65-2,5 milyon yıl önce) en eski katmanlannda bile dinozorların en küçük bir izine rastlanmaz. Bu ani yok oluşun nedeni bugüne değin açıklanamamıştır. Bilim adamları yıllar boyunca dinozorlann kitlesel yok oluşlarını, ani sıcaklık değişiklikleri, saigm hastalıklar ve dinozor yumurtalarıyla beslenen ilk memelilerin varlığıyla açıklamaya çalışmıştır. Daha yeni bir varsayım bu olayın nedenini bir astronomi felaketine bağlar: Yeryüzü ile küçük bir gezegenin çarpışmasından doğan yoğun bir toz bulutu üç yıl kadar süren karanlık bir dönemi başlatmıştır. Güneş ışınlarının yeryüzüne ulaşamaması fotosentezi tümüyle olanaksız kıldığından, besin zincirinin kopması yalnız dinozorların değil, birçok canlının da yeryüzünden silinmesine yol açmıştır. Bu varsayımın jeolojik kanıtlarla bir ölçüde desteklenmesine ve öbür kuramlardan daha tutarlı görülmesine karşın, araştırmacılar dev sürüngenlerin birden yok oluşu konusunda kesin bir kanıya ulaşabilmiş değillerdir.