Dış lastik bak lastik

Felsefi ve bilimsel yapıtları. 1751'de dilin işlevini incelediği ve estetik sorunlarına değindiği Lettre sur leş sourds et muets (Sağır ve Dilsizler Üzerine Mektup), 1754'te de 18. yüzyıl felsefe araştırmalarının yöntemi olarak kabul edilen Pensees sur l'interpretation de la nature (Doğanın Yorumlanması Üzerine Düşünceler) adlı yapıtlarını yayımladı; ama sağlığında yayımlanan yapıtlarının sayısı pek fazla olmadı. El yazmalarını, yalnızca dostları ve Baron Grimm'in 15 Mayıs 1753'ten başlayarak iki haftada bir yayımladığı özel bir gazetenin ayrıcalıklı okuyucuları okuyabiliyordu. 1812'de Correspondance litteraire (Edebi Yazışmalar) adı altında topluca yayımlanan bu gazeteler, çağının bütün yönlerini yansıtması bakımından ilginçtir. Diderot'nun felsefi yapıtları arasında özellikle L'Entretien entre d'Alembert et Diderot (D'Alembert ve Diderot Arasında Konuşma), Le Reve de

Didim 130

d'Alembert (1830; D'Alembert'in Rüyası, 1968) ve Elements de physiologie (Fizyolojinin Öğeleri) sayılabilir. Bu yapıtlarında maddeci felsefe görüşlerini geliştirerek Charles Darwin'in evrim kuramının haberciliğini yaptı ve maddenin hücreli yapısına ilişkin ilk modern kuramı oluşturdu. Bilim alanındaki kuramları kuşkusuz çok ilginçti; ama bunların olağanüstü yanı diyalektik sunuluş biçimiydi. Çoğu zaman diyaloglarla ve paradoks biçiminde ortaya koyduğu düşünceleri, Diderot'nun gerçeklik duygusunu ve insan doğasındaki karmaşıklık ve çelişkileri kavradığını gösteriyordu. Geliştirdiği düş kuramını ilerde Freud etkili bulacaktı.

Deneme, roman ve oyunları. Diderot'nun denemelerinde de öykü ve romanlarının biçim ve üslup özelliklerine rastlanır. Kişisel deneyimlerine dayanan denemeleri arasında "Regrets sur ma vieille robe de chambre" (Eski Robdöşambrımın Verdiği Keder) ile "Entretien d'un pere avec ses enfants" (Bir Babanın Çocukları ile Konuşması, 1974, 1984) sayılabilir. Romanlarından La Religieııse (1796; Rahibe, 1984) 1760'ta, pikaresk roman ve "felsefi öykü" geleneği içinde yer alan Jacques le faıaliste et son maitre (Kaderci Jacques ile Efendisi, 1949, 1984) de 1773'te yazılmıştır. Bilimsel belirlenimciliğine karşın, Diderot'nun felsefi hareket noktası belirsizdir. Aynı durum Rameau'nun Yeğem'ndeki etik anlayışı için de geçerlidir. Almanca çevirisini (1805) Goethe'nin yaptığı bu romanda yazar bir asalak ile garip davranışlı ahlakdışı birinin canlı öyküsü içinde o günkü toplumla alay eder. Supplement au voyage de Boııgainvil- le'de (Bougainville'in Gezisine Ek) ise hoşgörü ve cinsel özgürlük üzerine kurulu özgür toplum kavramını dile getirir. Başlıca oyunları sayılan Le fils naturel (1757; Evlilik Dışı Öğul) ile Le pere de famille'm (1758; Aile Babası) bugün okunması zordur. Ama Entretiens sur le fils naturel (Evlilik Dışı Oğul Üzerine Tartışma) ile Discours sur le poesie dramatiqııe'Xe (Dramatik Şiir Üzerine Konuşma) ortaya koyduğu tiyatro kuramları, Hamburgisc'he Dramaturgie'nin (1767-69; Hamburg Tiyatro Sanatı) yazarı Gotthold Lessing'i çok etkilemiştir. Diderot, ciddi burjuva oyunları sahneleyerek tiyatroda gerçekçiliği artırmaya, karakterleri kendi meslekleri ve çevreleri içinde göstererek de seyircide daha büyük bir ahlaki ve toplumsal etki uyandırmaya çalıştı. Tiyatro teknikleriyle dekor anlayışında çeşitli değişiklikler yaptı; tableaux vivants (yaşayan tablolar) aracılığıyla izleyicileri etkilemeyi umdu. Paradoxe sur le comedieridt (1830; Aktörlük Hakkında Aykırı Düşünceler, 1943, 1984) büyük aktörlerin, tıpkı büyük şairler gibi, duygusuz olduklarını ve inanılmaz kuklalar olarak kalmaları gerektiğini ileri sürdü. Asıl edebiyat eleştirileri yazmakla birlikte, Corres- pondance litteraire için yazdığı, salon ya da yıllık sergilerini kapsayan sanat eleştirileri yüzünden Diderot sonradan ilk büyük sanat eleştirmeni olarak ünlendi. Sanat, sanatçı ve resim tekniğine ilişkin çözümlemelerinin yanında kusursuz zevki ve üslubu da ölümünden sonra büyük bir ün kazanmasına yol açtı. Özellikle Essai sur la peinture'ü (1765; Resim Üzerine Deneme) önce Goethe'nin, daha sonra da Charles Baudelaire'in çok beğendiği bir çalışmaydı.

Yaşlılığı ve son yapıtları. 1774'te artık yaşlı ve hasta olan Diderot, Helvetius'un yok olmıış De l'esprif sinin genişletilmiş biçimi olan De l'homme (1772; insan Üzerine) adlı yapıtına bir reddiye üzerinde çalıştı. Refuta- tion de l'ouvrage d'Helvetius intitule L'homme (Helvetius'un İnsan Adlı Yapıtının Reddiyesi) 1875'te yayımlandı. Entretien d'un philosophe avec la Mareclıale'i (Mareşalle Filozofun Konuşması) yazdıktan sonra 1778'de de Essai sur les regnes de Clcıude et de Neroriu (Claudius ve Nero'nun İktidar Dönemleri Üzerine Deneme) yayımladı. Genellikle Essai sıır la vie de Seneque (Seneca'nın Yaşamı Üzerine Deneme) olarak bilinen bu yapıt Romalı yergi ustası ve filozofun savunusu olarak görülebilir. Bu arada Diderot'nun yakın dostlar çevresi giderek daralmaktaydı. Bayan d'Epinay ve d'Alembert ondan önce öldü; yalnızca Grimm ve Baron d'Holbach sağdı. Diderot yavaş yavaş aile çevresi içinde kendi kabuğuna çekildi. Sophie Volland'm Şubat 1784'te ölümü ona büyük bir acı verdi; Sophie'nin ölümünden sonra ancak birkaç ay yaşayabildi. Richelieu Caddesi'nde II. Yekaterina'nın (1729-96) verdiği evde, kalp damarlarının tıkanması sonucu öldü. Söylentiye göre son sözleri, "Le premier pas vers la philosophie, c'est l'incre." (Felsefe- ve doğru atılan ilk adım, inançsızlıktır) oldu. Damadının araya girmesi üzerine Saint-Roch'da kilisenin onayladığı bir mezara gömüldü.