Dunyo xalqlari madaniyatidagi umumiylik va farqlar

DUNYO XALQLARI MADANIYATIDAGI UMUMIYLIK VA FARQLAR


Reja:
1. Madaniyat va sivilizatsiya tushunchalari, ular o'rtasidagi umumiylikva farqlar. Antik madaniyat va qadimiy madaniyat, ular o'rtasidagi
farqlar. Arxaik davrdagi insonning fikrlash tarzi.
2. Dunyoqarash va tafakkurning shakllanishiga tabiatdagi hodisalar,
tabiiy o'zgarishlar ta'sir ko'rsatishi, dunyoqarash, tafakkur bilan tabiat
doimo bir - biriga ta'sir o'tkazib borishi. 

Madaniyat tasodifan paydo bo'lgan emas, balki u turli bilimlar majmuidan,

ishonch-e'tiqodlardan, san'atning barcha ko'rinishlaridan, jamiyatdagi
axloqiy tamoyillar, qonun - qoidalardan, urf - odatlardan tashkil
topadi. Shuningdek, inson jamiyat a'zosi sifatida o'zlashtirib olgan
adolat, burch, mas'uliyat, tenglik, ozodlik, Vatan tuyg'ulari ham
madaniyatning paydo bo'lib shakllanishiga ta'sir qilgan. Bir so'z bilan
aytganda, madaniyat - insoniyatning butun faoliyatidagi to'g'ri yo'l va
natijadir.
Madaniy turmush ancha ilg'or sharoitiga yetishgan bosqich ko'pincha
“tsivilizatsiya“ degan nom bilan ham yuritiladi. Ammo madaniyat va
sivilizatsiya aynan bir–biriga teng tushuncha emas. Madaniyat sinfiy
jamiyatgacha bo'lgan davrda ham mavjud edi. Sivilizatsiya - insonlarning
yovvoyi, ibtidoiy hayotdan qabila, millat, xalq bo'lib birlashuvi asosida
yuzaga keldi. Keyinchalik har ikkalasi bir-birini to'ldirib bordi.
Sivilizatsiya ko'proq moddiy madaniyatga, mehnat qurollari va ishlab chiqarish
unumdorligi, jamiyat va davlatni boshqaruvchi qonunlar rivojiga nisbatan
qo'llanadi: Yevropa sivilizatsiyasi, antik sivilizatsiya, xristian
sivilizatsiyasi, musulmon sivilizatsiyasi, Sharq sivilizatsiyasi va h.
Madaniyat va sivilizatsiya - o'tmish mahsuli, ayni paytda kelajak uchun,
jamiyat taraqqiyoti uchun xizmat qiladi.
Madaniyat insoniyatning moddiy, aqliy, siyosiy, badiiy faoliyati sifatida
yuzaga keldi. Inson yovvoyi hayotdan sivilizatsiyalashgan hayotga o'tganda,
madaniyat taraqqiy eta bordi. Ibtidoiy madaniyat davrini ba'zi olimlar
jamiyat davri deb ham ataydilar.
Insoniyat madaniyatni shakllantirib, rivojlantira borar ekan, yakka
shaxsning va butun jamiyatning axloqiy tamoyillarini, baxt - saodatga
erishish yo'l - yo'riqlarini topishga intiladi.
Madaniyat turli mamlakatlarda turlicha shaklda namoyon bo'ladi. Ammo qay
shaklda bo'lmasin, inson sivilizatsiyani tadrijiy ravishda o'rganib,
o'zlashtirib borishga moyildir. Masalan, qadimgi Misr, Xindiston, Eron,
Yunoniston va Rimda sivilizatsiya ilk bor madaniyatning shakllanishiga va
dunyo madaniyati rivojiga zamin bo'ldi. Nima uchun qadimiyroq Sharq
mamlakatlari emas, aynan Yunoniston va Rim davlatlari madaniyat beshigi
bo'ldi, aynan boshqa mamlakatlarda emas?-degan savol tug'iladi. Chunki
aqliy va badiiy tafakkur ilk bor Yunoniston va Rimda shakllandi. Lekin
Aflotun, Pifagor, Epikur, Eenon, Empedakl va boshqa yunon donishmandlari
Misr va Hindistondagi ustozlardan ta'lim olganlar.
G'arb ulamolari fikricha, faqat Yunon va Rim madaniyati antik madaniyat deb
yuritiladi. Antik madaniyat bilan qadimiy (arxaik) madaniyat aynan bir xil
emas. Ular orasida ma'lum farqlar bor. Garchi Sharq madaniyati yunon - rim
madaniyatidan qadimiy bo'lsa ham, yevropaliklar yunon - rim madaniyatini
meros qilib oldilar va bu madaniyat Yevropa madaniyati izchilligini
ta'minlagani, yevropaliklar uchun yunon - rim jamiyati yagona qadimiy jamiyat
bo'lgani uchun “antik” terminini qo'llaganlar. Antik madaniyatning qadimiy
madaniyatdan yana bir farqi-yangi madaniyatni, ya'ni Yevropa madaniyatini
yuzaga keltirganidir.
Antik madaniyatda san'at, mifologiya, din va boshqa ijtimoiy hodisalar ilk
davrda qorishiq holatdagi ko'rinishga ega bo'lib, birinchi marta yaratildi,
dunyoning boshqa joylarida bunday madaniyat hali yo'q edi. Antik madaniyat
degan termin ana shu birinchi marta yaratilgan osori atiqalarga, yozma va
og'zaki adabiyotga nisbatan qo'llanadi. Soddaroq qilib aytsak, antik davr
madaniyatning “tug'ilish“ davri, ya'ni Yevropa madaniyatini paydo qilgan
davrdir. Dunyoning boshqa hududlarida antik davrga oid madaniy
yodgorliklar Aleksandr Makedonskiy yurishlaridan keyin paydo bo'ldi.
Jumladan, O'rta Osiyodagi, xususan, O'zbekiston hududidagi “antik san'at”
yoki ellinizm madaniyati degan termin aynan mil. avval. IV–III asrlardagi
yodgorliklarga nisbatan qo'llanmoqda. Masalan, Yunonistondagi
haykaltaroshlikning qadimgi O'zbekiston hududida paydo bo'lgani ana shu
tarixiy jarayon bilan bog'lanadi. Haykaltaroshlik tasviriy va amaliy
san'atni, mifologiyani, fol`klorni, mafkurani ifoda etadi. Bu davrda
tafakkurda ham o'zgarish yuz berdi. Fikrlashda moddiy mavjud narsalarga
nisbatan aqlda mavjud narsalar va tushunchalar asosiy o'rin egallay
boshlaydi.
Antik davr odami ham jamiki insoniyatning hayot yo'lini bosib o'tgan.
Dunyoqarash, tafakkur turli tarixiy davrlarda turli xil kechadi. Lekin
Yunoniston va Rim madaniyatini birlashtirib turadigan ko'p jihatlar bor.
Har ikkala mamlakatning ko'p sonli aholisi O'rta Yer dengizi havzasi
atrofiga yoyilib ketgan edi. Ana shu tarqoq aholi O'rta Yer dengizi
madaniyati deb atalgan madaniyatdan oziqlandilar. Har ikkala mamlakat ham
tosh qurollarni, keyinroq temir buyumlarni o'zlashtirib olishda bir xil
surat bilan bordilar. Ularning ishlab chiqarish imkoniyatlari va ijtimoiy
tuzilishi, aqliy taraqqiyoti ham juda yaqin edi.
Ammo Yunoniston va Rim madaniyati bora - bora keskin ajralib, har biri o'z
yo'lidan ketdi, mustaqil, bir - birini takrorlamaydigan oqimni
shakllantirdilar. Yunoniston asosan, Eron, Kichik Osiyo, Afrika va Old Osiyo
xalqlari madaniyati bilan uzviy aloqaga kirishdi.