Ebû hayyâN el-end£lusî

EBÛ MUSA EL-MEDİNİ

Ebû Mûsâ Muhammed b. Ömer b. Ahmed el-Medînî (ö. 581/1185) Hadis hafızı.

Zilkade 501'de (Haziran 1108) İsfahan'­da doğdu. Bu şehre iMedînetü İsfahan) nisbetle Medînî diye anıldı. Kur'an kıra-atiyle meşgul olan babası, onu henüz iki yaşında iken beraberinde hadis meclis­lerine götürürdü. Ebû Mûsâ daha sonra ilim tahsili için başta Hemedan ve Bağ­dat olmak üzere birçok ilim merkezine gitti. Aralarında Ebû Ali el-Haddâd ve meşhur hadis hafızları Ebû Zekeriyâ Yahya b. Mende ve İbnü'l-Kayserânî gi­bi âlimlerin de bulunduğu 300'ü aşkın hocadan faydalanma imkânı buldu. Ha­disin yanı sıra kıraat de okudu. Tahsili­ni tamamladıktan sonra İsfahan'a dö­nerek orada yerleşti. Kendisine Abdül-kerîm es-Sem'ânî, Hâzimî, Cemmâîlî ve Abdülkâdir er-Ruhâvî gibi meşhur mu-haddisler talebelik ettiler.

Ebü Mûsâ el-Medînî, hadisleri gereği gibi ezberleme ve usulüne uygun ola­rak rivayet etmede gösterdiği başarı ile tanınmış bir hadis âlimidir. Talebeleri, muhaddislerin nesepleri, hadislerdeki ga-rîb kelimeler ve diğer hadis ilimleri sa­hasındaki geniş bilgisinden faydalanmış­lardır. İbadete düşkünlüğü, güzel ahlâkı ve özellikle çocukların Kur'an öğrenme-ieriyle yakından ilgilenmesi, ayrıca kim­seden yardım kabul etmeyip geçimini ti­caretle sağlaması onun başlıca özellik­leridir. Kendisinden hadis rivayet eden âlimler onun sika ve sadûk olduğu­nu belirtmişlerdir. Ebû Mûsâ 9 Cemâzi-yelevvel 581'de³⁵⁷ İsfa­han'da vefat etti ve orada defnedildi.

Eserleri

1- el-Mecmû u'l-muğiş fî ga­ribeyi'1-Kur'ân ve'1-hadîş. Ebû Ubeyd Kasım b. Sellâm'ın garîbü'l-Kur'ân ko­nusundaki eserini tamamlamak maksa­dıyla yazdığı bu kitapta onun metodu­nu uygulamıştır. Eser Abdülkerîm el-Azbâvî tarafından yayımlanmıştır³⁵⁸. Kasım b. Sellâm'ın söz konusu eserindeki bazı yan­lışları tashih etmek için kaleme aldığı Kitâbü Takziyeti mâ yukzi'l-cayn nün hefevâti Kitabi'1 - Ğaribeyn adlı bir di­ğer eseri ise Bibliothecae Bodleianae'da bulunmaktadır.³⁵⁹

2- Nüzhetü'l-huffâz. Müseİsel hadise dair telif edilen ilk eserdir. Kitapta râvi adlarındaki teselsül esas alınmıştır. Se­nedin bir yerinden İtibaren aynı adı ta­şıyan en az üç, en çok on bir râvinin bir­birinden rivayet ettiği çeşitli konulara dair hadislerin yer aldığı eser Abdürra-dî Muhammed Abdülmuhsin tarafından neşredilmiştir.³⁶⁰

3- Ziyâdât çalâ Kitabil-Ensâb. Hocası İb-nü'l-Kayserânî'nin Kitâbü'l-Ensâbi'l-müttefika İi'l-hotti'l-mütemâşile fi'n-nakt ve'z-zabt'ma yaptığı ilâveleri ihti­va eden eser, P. de Jong tarafından asıl kitapla birlikte yayımlanmıştır.³⁶¹ Bu neşirde Ebû Musa'nın zeyli ki­tabın 167-224. sayfaları arasında yer al­maktadır.

4- Tıvâlü'l-ehâdîş ve'l-ah-bâr ve ğureri'I-kaşaş ve'î-âşâr. Tıvâ-lâtü'l-ehâdîş diye de anılan eser, Hule-fâ-yi Râşidîn başta olmak üzere bazı sa-

hâbîler tarafından rivayet edilen metni uzun hadisleri ve kıssaları bir araya ge­tirmektedir. "Min Müsnedi Enes b. Mâ­lik". "Min Hadîsi Ebî Zer". "Kışşatü Hâri-şe Ebî Zeyd" gibi başlıklar altında riva­yet ettiği hadislerin kaynaklarını göster­diği gibi sıhhat derecelerini de belirtmiş­tir. Eserin bir nüshası Süleymaniye Kü-tüphanesi'nde bulunmaktadır.³⁶²

5- Devletü'1-li'â-mi'1-eşrâr ale'l-kirâmi'l-ahyâr, Kötü­lerin iyilere hâkim olacağf konusundaki çoğu kıyamet alâmetlerine dair hadisle­ri senedleri ve farklı rivayetleriyle birlik­te derlediği bu eserin bir nüshası da Süleymaniye Kütüphanesi'ndedir³⁶³. Ebû Mûsâ el-Medînrnin biyografisine yer veren kay­naklarda onun bu eserinden söz edilme­mektedir.

6- el-Letâ min dçka'ikı'l-ma'âriffî 'ulûmi'l-hutfâzi'l-eâri. Eser Kahire'de Hidiviyye Kütüphanesinde bulunmaktadır.³⁶⁴

Kaynaklarda bunlardan başka, Ebû Ab­dullah İbn Mende'nin (ö. 395/1005) Mac-rifetü'ş-sahabe adlı eserine zeyil olarak yazdığı Tetimmetü (Zeylü) Ma'rifeti'ş-şahâbe, cAvâîi't-tâbicîn, Tazyfeıı7-Cömr ve'İ-eyydm fi'şpnâci'l-macrûf ile'l-li'âm, eî-Kunût, el-Hıfz ve'n-nisyân, el-Vezd'i, es-Sübâciyyât (fıkha dair), ez-Zahîre ve'l-cudde fî menâkıbi Ebî 'Abdillâh b. Mende, Düstûrü'1-mü-zekkirîn, et-Terğib ve't-terhîb, el-Es-mâ^ü'i-müştereke beyne'r-ricâl ve'n-nisâ3, el-Hefevât, ei-Emâli'l-kebîr adlı eserleri de zikredilmektedir.

Bibliyografya:

Ebû Mûsâ el-Medînî, el-Mecmû'u'l-muğîs fî garibeyi'I-Kur ân ve't-hadts (nşr. Abdülkerîm el-Azbâvî). Cidde 1406/1986, naşirin mukaddi­mesi, s. 15-33; a.mlf, Nüzhetû'l-huffâz (nşr. Abdürradî Muhammed Abdülmuhsin), Beyrut 1406/1986; İbniTI-Esfr. Üsdü'l-ğâbe (Bennâ), naşirlerin mukaddimesi, s. 6; Zehebî, Tezkire-tul-huffâz, IV, 1334-1336; a.mlf., A'lâmü'n-nübetf, XXI, 152-159; Sübkî. Jabakât, VI, 160-163; İbnü'l-Cezerî. Ğâyetü'n-nihâye, II, 215-216; Süyûtt. Tabakâtul-huffaz (Lecne), s. 477; Brockelmann, GAl, I, 436, 45İ; Suppl, I, 604, 625; Hediyyetul-'ârifTn, II, 100-101; Kehhâle. Mu'cemü'l-mü'elÜftn, XI, 76; Ziriklî, el-A'lâm (Fethullah), VI, 313; Kays Âl-i Kays, el-lrâniy-a H/1. s. 570-573.

EBÛ MUSA ET-MURDÂR³⁶⁵

EBÛ MUS'AB

Ahmed b. Ebû Bekr el-Kâsım b. el-Hâris ez-Zührî el-Kureşî (ö. 242/857) Mâlikî fakihi.

150 (767) yılında doğdu. Ashaptan Ab-durrahman b. Avf'in soyundandır. Tah­silini ehl-i hadîs ekolünün merkezi olan Medine'de yaptı. Hocaları arasında Mâlik b. Enes, İbrahim b. Sa'd, Muhammed b. İbrahim b. DFnâr, Abdülazîz ed-Derâver-dî, Salih b. Kudâme gibi dönemin önde gelen âlimleri bulunmaktadır. Ahmed b. Hanbel, Şafiî, Ebû Kudâme es-Serahsî gibi önemli şahsiyetler de akranları arasındadır. Çok sayıda talebe yetiştirmiş­tir. Kendisinden sonra özellikle hadis sa­hasında adları duyulan birçok âlim ya derslerine devam etmek veya rivayette bulunmak suretiyle Ebû Mus'ab'dan fay­dalanmıştır. Buhârî, Müslim, Ebû Zür'a er-RSzî, Ebû Hatim er-Râzî, Tirmizî, İbn Mâce, Baki b. Mahled el-Endelüsî, Mu­hammed b. Muâfâ es-Saydâvî bunlar arasında sayılabilir. Hadis alanında sa-dûk ve sika olduğu hususunda kay­naklar genellikle görüş birliği içindedir. İbn Ebû Hayseme, babasının kendisine Medine'de Ebû Mus'ab dışındakilerden hadis yazmasını tenbih ettiğini söylemekteyse de bu muhtemelen onun hadiste güvenilir bir kişi olmamasından dolayı değil, kadılık yapması ve hadislerin yanı sıra kendi görüşüyle hükmetmesi sebe­biyledir³⁶⁶. Öte yandan J. Schacht bizzat bu rivayeti şüpheyle kar­şılamakta, gerekçe olarak da İbn Ebû Hayseme'nin Ebû Mus'ab'dan rivayette bulunmasını göstermektedir³⁶⁷. Esasen Buhârî. Müslim, İbn Mâce ve Tirmizî gibi muhaddislerin kendisin­den rivayette bulunması, Ebû Mus'ab'ın güvenilir bir kimse olduğunu ve hadis il­minde önemli bir mevkiye sahip bulun­duğunu ortaya koymaktadır. İmâm Mâ-lik'in talebesi ve onun mezhebine men­sup olmakla birlikte kıyasa meyli hocasından fazladır.

Ebû Mus'ab ilmî faaliyetlerinin yanı sıra İdarî ve kazâî görevlerde de bulun­muştur. Küfe kadılığı yapmış, daha son­ra Medine şurtası, ardından da kadısı olarak görevlendirilmiştir. Halife Me'mûn döneminde görevde bulunmakla birlikte halifenin görüşüne aykırı olarak Kur'an'ın mahlûk olmadığını söylemekten çekin­memiştir. Bunun dışında dönemin siya­set ve mezhep tartışmalarına girmemiş, bu sebeple kadılığında verdiği hükümler her türlü tartışmadan uzak olmuştur.

242 Ramazanında (Ocak 857) vefat eden Ebû Mus'ab'ın 240 (855) ve 241 (856) yıllarında öldüğü de rivayet edilmektedir.

Ebû Mus'ab, İmam Mâlik'in eî-Muvat-ta adlı eserini rivayet edenlerden biri­dir. Bu hadis koleksiyonunun en son râ-vilerinden olması sebebiyle onun rivaye­tinde diğer birçok rivayette bulunmayan 100 kadar hadis yer almaktadır. Bunun dışında Mâlikî fıkhına dair Muhtasar adlı bir eseri vardır. Mâlikî fıkhının bugüne kadar tam olarak gelebilmiş en eski ese­ri olan Muhtaşar'm bilinen tek yazma nüshası Fas'taki Karaviyyin Kütüphane-si'nde bulunmaktadır³⁶⁸. En­dülüs Emevî Hükümdarı Müstansir-Bil-lâh'ın kölesi Hüseyin b. Yûsuf tarafından 3S9 (970) yılında Kurtuba'da istinsah edilen eser, aynı zamanda Fas kütüpha­nelerinde mevcut en eski yazma kitap­tır. Muhtasar, klasik fıkıh kitaplarında olduğu gibi temizlik bahsiyle başlamak­ta, daha sonra sırasıyla namaz, zekât, oruç. hac, cihad, şüf a. evlenme, boşan­ma, satım akdi, sarf, kira, kısas ve hu-düd suçlan, yargılama ve vasiyet bölüm­leri gelmektedir. İbnü'n-Nedîm, IV. (X.) yüzyıla kadar olan ilmî hareketin tarihi­ni verirken Ebü Mus'ab ve eseri Muhta­sardan bahsetmemiştir. Esasen İbnü'n-Nedîm, daha birçok değerli ismi ve on­lara ait eserleri zikretmeyi ihmal etmiş­tir.

Bibliyografya:

Buhârî. et-Târthu'l-kebîr, 1/2, s. 5-6; VekT. Ahbârü'l-kudât, Beyrut, ts. (Âlemü'l-kütüb), I, 258; İbn Abdülber. el-İniika, Kahire 1350, s. 62; Kâdî İyâz. Tertîbü'hmedârik, 1, 511-513; Zehebî. Aclâmun-nübela\ XI, 436-440; a.mlf., el-cİber, 1, 436; İbn Kesîr, el-Bidâye, X, 344; İbn Ferhün, ed-Dtbâcü'i-müzheb, I, 140-141; İbn Hacer, Tehzîbü't-Tehzîb, I, 20; İbn TağrT-berdî, en-Mücûmü'z-zahire, II, 308; İbnü'l-İmâd, Şezerât, II, 100; MahlÛf. Şeceretü'n-nûr, I, 57; Muhammed el-Âbid el-Fâsî, Fihrisü mahtatâti h.izâneti'1-KaraüiyyTn, Dârülbeyzâ 1400/1980, II, 538; Joseph Schacht, uOn Abü Mus'ab and his Mujtasar", al-Andalus, XXX, Madrid 1965, s. 1-13.