Əhməd-Cabir İsmayıl oğlu Əhmədov

Qızılgül – Роза эфирномасличная – Rosa gallica L. Gülçiçəklilər (Rosaceae) fəsilənsindən olan ətirli bitkidir. Azərbaycanda isə 42 növü yayılmışdır. Qol-budaqlı, 15 sm-dən 2 m-ə qədər hündürlükdə olub, növbə ilə düzülmüş lələ­yə­bənzər yarpaqları vardır. Gövdə və qol-budaqlarının üzəri xırda tikanlarla örtülmüşdür. Tək-tək yerləşmiş qırmızı, qırmızı-bə­növşəyi və nadir hallarda ağ rəngli çiçəkləri son dərəcə xoşa­gələn ətirli qoxuya malikdir.

Qızılgül Bolqarıstanda, Fransada, Türkiyədə, Hindis­tan­da və başqa ölkələrdə qızılgül yağı almaq məqsədilə becərilir. Qızılgül Krımda, Krasnodar ölkəsində, Ukrayna, Moldova, Gürcüstan və Azərbaycanda becərilir. Azərbaycanda qızılgül çox qədim vaxtdan becərilən ən qiymətli ətirli və şəfalı bitkidir. Hazırda respublikada Şəki-Zaqatala zonasında qızılgül sənaye əhəmiyyətli bitki kimi becərilir. Hər kolda 800-1000 məxməri gül, hər güldə isə 80-ə qədər ləçək olur. Bir gülün çəkisi 3-4 q-dır. Hər hektardan 25-30 s gül toplamaq olar. Çiçəkləri sübh tezdən toplayıb həmin gün də efir yağı zavoduna göndərirlər. Burada təzə toplanmış çiçəklərdən efir yağı istehsal edirlər. Qızılgüldə 0,1-0,2%-ə qədər efir yağı vardır. 1 t qızılgül ləçə­yin­dən 0,8 kq qızılgül yağı alınır. Qızılgül çiçəklərində efir yağının miqdarı az olsa da, bu yağ çox qiymətlidir. Qızılgül yağının tərkibinin çox hissəsi xoşətirli alifatik birləşmələrdən ibarətdir. Bu birləşmələrin ən mühümü və miqdarca çoxu (60%) geraniol spirtidir. Bundan başqa, qızılgül yağında 30%-ə qədər sitronellol, 1%-ə qədər fenil-etil spirti, sitral və evgenol vardır. Meyvəsinin tərkibində P və 15-18% C vitamini vardır.

Qızılgül yağı ətriyyatda ən bahalı ətirlərə, odekalonlara, pomadalara, əl-üz sabunlarına və başqa məmulatlara əlavə edilir. Qızılgül yağından qənnadı və likör-araq sənayesində, eləcə də təbabətdə istifadə edilir.

Qızılgül likörü və qızılgül spirtsiz desert içkisi əsasən qızılgül yağı əlavə edilməklə hazırlanır. Qənnadı sənayesində qızılgül yağı ətirli cövhərlərin tərkibinə daxil olur. «Meçta» karameli qızılgül yağı ilə ətirləndirilir.

Ətirli su olan qızılgül suyu (gülab) xalq təbabətində malyariya xəstəliyi zamanı dəriyə sürtmək üçün istifadə edilir. Qızılgül mürəbbəsi isə qanazlığında qüvvətləndirici və mədənin həzm prosesini yaxşılaşdırıcı vasitə kimi işlədilir.

Qızılgül ləçəklərindən sənaye miqyasında (Zaqatala və Ordubadda) mürəbbə də hazırlanır. Ən yaxşı mürəbbə kazanlıq qızılgülü ləçəklərindən alınır. Ləçəklərin aşağı ağ hissəsi kə­silib atılır, yuyulur və 5 dəqiqə qaynar suda pörtülür. Pörtülmək üçün istifadə olunan suda 40%-li şəkər məhlulu – şərbət hazırlanır, ləçəklərin üstünə tökülür və bir dəfəyə hazır olunca bişirilir. Hazır olana yaxın limon turşusu əlavə edilir. Itburnu gülünün ləçəklərindən də mürəbbə bişirilir.

Gülab qızılgül ləçəklərinin su buxarı ilə distilləsindən alınan ətirli sudur. Bir sıra spirtsiz içkilərin (əsasən, şərbətlərin) ətirləndirilməsində gülabdan istifadə edilir. Xalq təbabətində başağrısına qarşı tətbiq edilir. Halva, firni, südlü sıyıq və s. bu kimi şirin xörəklərin ətirləndirilməsində işlədilir.

Qızılgül ləçəklərindən gülqənd də hazırlanır. Gülqənd hazırlamaq üçün qızılgül ləçəkləri 1:2 nisbətində şəkər tozu ilə birlikdə əzişdirilir, 20-30 gün günəş altında saxlanılıb yetiş­dirilir. Yüksək kalorili və ətirli qida məhsuludur. 7 il saxla­nıl­mış gülqənddən xalq təbabətində qüvvətli dərman kimi ümumi zəifliyin, qanazlığının, başgicəllənmənin və s. xəs­təliklərin qarşısını almaq üçün istifadə edilir.

Qızılgülün tünd qırmızı sortlarının ləçəklərindən gül suyu hazırlamaq üçün onların üzərinə qaynar su tökülür, limon turşusu əlavə edilib 8-10 saat saxlanılır. Bundan sonra süzülür, şəkər əlavə edilir və soyudulur. Beləliklə, ovşala adlı şərbət hazırlanır. Bəzən ovşalaya gülab da qatılır. Ovşala yeməkdən sonra və ya plov yanında verilən spirtsiz içkidir – şərbətdir.