Kola fındığı – Кола заостренная – Cola acuminata Schott /Et Endi/ . Kola Sterkulilər fəsiləsinə aid olan həmişəyaşıl sivri yarpaqlı, hündürlüyü 15-20 m olan ağacın meyvəsidir. Yarpaqları qalın, ellips formalı, çiçəkləri süpürgəvarı hamaşçiçəkdə toplanır. Meyvələri tünd boz rəngdə 20 sm uzunluqda 8 sm enində odunlaşmış qozadır. Qozanın daxilində bir sırada 8-9 iri qırmızımtıl-boz rəngli qılafı olan yumurtayaoxşar toxumlar yerləşir. Kola bitkisinin vətəni Ekvatorial Afrikanın qərb sahilləri – Fil sümüyü sahilləridir. Mədəni halda kola Afrikanın bir çox bölgələrində və müxtəlif ölkələrdə yayılmışdır. Hazırda kola bitkisi Afrikanın və Mərkəzi Amerikanın tropik ölkələrində, Braziliyada, İndoneziyada, Malaziyada becərilir. Bunlardan əlavə Afrikanın tropik ölkələrində və digər bölgələrdə parıldayan kola (mədəni kola) mədəni halda becərilir və əsasən onda kola «fındığı» alınır. Bu kolanın iri ulduzabənzər çatlayan qozasının daxilində uzunluğu 5 sm, eni 3 sm olan 6-16 ədəd ağ və ya qırmızı toxumları olur.
Təzə kola fındığının dadı acıtəhər olur. Onun tərkibində 2,5% kofein, 0,01% teobromin və 0,5% kolatin alkaloidləri vardır. Kolanın tərkibində nişasta, sellüloza, aşı maddələri, yağ, kamed və antosian boya maddəsi də var. Koladakı kofein, teobromin və kolatin alkaloidləri insana oyandırıcı təsir göstərir. Nəticədə aclıq hissi və yorğunluq yox olur, insanın iş qabiliyyəti və hərəkəti yaxşılaşır. Kolanın bu xassələri onu Afrikada qiymətli ticarət mübadiləsi məhsuluna çevirmişdir.
Kolanın əzilmiş toxumlarından əqli və fiziki əməklə məşğul olan alpinistlər, geoloqlar, təyyarəçilər, idmançılar və digər sənətçilər üçün həblər və xüsusi şokolad hazırlanır. Kolanın həbləri və şokoladı oyandırıcı və stimullaşdırıcı vasitə kimi tibbi təcrübədə kofeinin əvəzedicisidir. Lakin kolanın təsiri kofeinə nisbətən bir qədər gec müşahidə olunur və uzun müddət davam edir. Kola fındığından xaricdə çox geniş yayılmış koka-kola və pepsi-kola kimi tonusqaldırıcı sərinləşdirici içki hazırlanır.
Qəhvə – Кофе – Coffea. Qəhvə tamlı qidalı məhsul olub Marena (Rubiaceae) fəsiləsinin Coffea cinsindən olan həmişəyaşıl yarpaqlı qəhvə ağacı meyvəsinin toxumundan hazırlanır. Qəhvə ağacı tropik bitkidir. Orta illik temperaturu 150C-dən aşağı olmayan tropik ölkələrdə yetişir.
Qəhvənin (coffea) adı ərəb dilində «kaxfa», yəni «oyandırıcı» sözündən əmələ gəlmişdir. Eyni zamanda, qəhvənin vətəni Efiopiyanın cənub əyaləti olan Kaffa onun kofe adlandırılmasına səbəb olmuşdur.
Tarixi yazılara görə qəhvə eramızın 875-ci ilində Ərəbistanda və İranda məlum olmuşdur. Sonralar Suriya və digər ərəb ölkələrinə yayılmışdır. 1554-cü ildə Türkiyənin Konstantinopol şəhərində dünyada ilk qəhvəxana açılmışdır. Londonda 1652-ci ildə, Rusiyada isə 1665-ci ildə əhali qəhvə ilə tanış olmuşadur.
Sonralar, yəni XVIII əsrdə qəhvə Avropa ölkələrinə yayılmış, Afrikanın tropik ölkələrində, Yavada, Sinqapurda və Avstraliyanın isti əyalətlərində əkilməyə başlanmışdır. XIX əsrin ortalarında Braziliyada ilk qəhvə ağacları əkilməsinə başlanmış və hazırda Braziliya dünya bazarına ən çox qəhvə çıxaran ölkədir.
Ölkəmizdə qəhvə becərilmədiyi üçün, O, əsasən Asiya, Amerika və Afrikanın bir çox ölkələrindən alınır. Qəhvənin dəyəri onun tərkibində olan kofein alkoloidinin, ətirli maddələrin və xlorogen turşusunun miqdarı və nisbəti ilə müəyyən edilir.
Qəhvənin tərkibindəki maddələr ürəyə yaxşı təsir edir, sinir sisteminin fəaliyyətini artırır. Qovrulub üyüdülmüş təbii qəhvədən hazırlanan qəhvə içkisi çox zərif, xoş ətirli və dadlı olur. Sağlam adamın təbii qəhvədən istifadə etməsi və gündə 2-3 fincan qəhvə içməsi orqanizm üçün çox faydalıdır.
Hazırda qəhvə Asiya, Afrika və Latın Amerikasının 70-dən çox ölkəsində becərilir. Dünyada istehsal olunan qəhvənin 40%-dən çoxu Braziliyanın payına düşür. Son illər dünya bazarında Afrika ölkələrindən alınan qəhvənin xüsusi çəkisi artır. Bu ondan irəli gəlir ki, həllolan qəhvə istehsalında daha ucuz olan Robusta qəhvəsinə tələbat artmışdır. 50-dən çox ölkə qəhvə ixrac edir. Qəhvə idxal edən ölkələr içərisində ABŞ və Qərbi Avropa ölkələri əsas yer tutur və ildə 3,3-3,5 mln t qəhvə alırlar. Yalnız ABŞ ildə 1-1,5 mln t, bəzi illərdə isə dünya üzrə ixrac edilən qəhvənin 50%-ə qədərini idxal edir.
Qəhvənin vətəni Afrika (Efiopiya) sayılır. Sonralar qəhvə digər tropik ölkələrdə də (Braziliyada, Kolumbiyada, Ərəbistanın cənub rayonlarında, Hindistanda, İndoneziyada) becərilməyə başlanır. Qəhvə ağaclarının 50-yə qədər növü vardır. Bunlardan ən çox sənaye əhəmiyyətli olanları Ərəbistan qəhvəsi (Coffea arabica), Liberiya qəhvəsi (Coffea liberica) və Robusta qəhvəsi (Coffea robusta) sayılır.
Dünya üzrə əkilən qəhvə ağaclarının yarıdan çoxunu Ərəbistan qəhvəsi təşkil edir. Ərəbistan qəhvə ağacları 6 m-ə qədər qalxa bilir, lakin bu ağacların hündürlüyü 1,2-1,8 m-ə çatdıqda başları vurulur və ağacları kollaşır. Bunların budaqlarındakı yarpaqlar qalın dərili, ikişər və ya üçşər olaraq yerləşir. Ağacın çiçəkləri yasəmən ətri verir, onlar ağ rəngdə olub, yarpaqların qurtaracağında topa-topa yerləşir.
Qəhvə ağacının meyvəsi isə albalı giləsinə bənzər, üstü çox sulu və şirin ətli təbəqə ilə örtülmüşdür. Ətli təbəqənin daxilində isə perqament görünüşlü, qılafa bürünmüş iki dən vardır. Bu dənlərin çox asanlıqla ayrıla bilən gümüşü qabıqları olur. Bu cür dənləri dəyərli bir qəhvə sortu kimi ayıraraq «peril qəhvə», yəni «inci qəhvə» adı ilə satışa buraxırlar.
Ərəbistan qəhvəsinin vətəni Cənubi Efiopiya sərhəddindən Viktoriya gölünə kimi davam edən ərazi hesab edilir.
Liberiya qəhvə ağacları Afrikanın qərb sahillərində becərilir. Bunların yarpaqları Ərəbistan qəhvə ağacları yarpaqlarından iki dəfə iri olur. Bunun meyvəsi çox iri və tünd qırmızı rəngdə, uzunluğu isə 20-27 mm-ə çatır. Meyvənin ətliyi və perqamentə oxşar təbəqəsi çox kobud olub, içərisindəki dənlərdən çətinliklə ayrılır. Liberiya qəhvəsinin dənləri Ərəbistan qəhvəsinin dənlərinə nisbətən iri olur.
Robusta qəhvə ağacları Afrikanın şərqində – Uqandada becərilir. Bunların dənləri müxtəlif keyfiyyətli olub çox xırdadır.
Qəhvə meyvəsinin orta hesabla 68%-ni ətliyi, 6%-ni xarici qabığı və 26%-ni isə xalis qəhvə dənləri təşkil edir.
Quru maddəyə görə çiy qəhvə dənlərinin tərkibində 32-36% ekstraktlı maddələr vardır. Normal saxlanılma şəraitində ekstraktlı maddələrin miqdarı 7-10 il müddətində dəyişmir. Qəhvənin quru maddələrinə faizlə aşağıdakı komponentlər daxildir: kofein – 0,7-2,5; zülali maddələr – 9-19,2; yağ – 9,4-18; saxaroza – 4,2-11,8; monosaxaridlər – 0,17-0,65; sellüloza – 32,5-33,5; pentozanlar – 5-7; aşı maddələri – 3,6-7,7; minerallı maddələr – 3,7-4,5; üzvi turşular, o cümlədən xlorogen – 5,5-10,9; limon – 0,3; şərab – 0,4; alma – 0,3; turşəng -0,05; qəhvə – 0,2; çiy dənin nəmliyi 9-12%-dir.
Qəhvə içilən zaman orqanizmə fizioloji təsir göstərən maddələrdən biri qəhvənin tərkibində olan kofein (C8H10N4O2) alkaloididir. Bu alkaloid purin əsaslarının törəməsi olub 1, 3, 7 – trimetilksantin adlanır. Bunun miqdarı ayrı-ayrı qəhvə sortlarında müxtəlifdir. Kofein insan orqanizminə fizioloji təsir edir, ümumi tonusu qaldırır və iş qabiliyyətini artırır. Kofeinin yalnız bir hissəsi qəhvədə sərbəst halda olur. Xlorogen turşusunun miqdarı qəhvənin müxtəlif sortlarında 5,5-dən 10,9%-ə qədər olur.
Xlorogen turşusu 2060C-də əriyir, suda həll olur, dadı ağızbüzüşdürücü, turşməzədir. Bir çox tədqiqatçılar bəzi qəhvə ekstraktının cod və xoşagəlməyən büzücü dada malik olmasını qəhvədə xlorogen turşusunun olması ilə izah edirlər. Lakin turşu öz xassələrinə və tərkibinə görə aşı maddələrinə daxil deyildir.
Xlorogen turşusunun əsas xassələrindən biri də su ilə birləşib CO2 ayırmaqla qəhvə və xinin-tetra-oksiheksahidrobenzoy turşularına parçalanmasıdır.
Bir qayda olaraq yüksəkkeyfiyyətli qəhvə sortlarında kofeinin miqdarı nisbətən çoxdur. Qəhvənin aşağı keyfiyyətli Afrika növü olan Robusta 3,2%-ə qədər kofein toplaya bilir. Saxlanılma zamanı qəhvə dənlərindəki kofeinin miqdarı dəyişmir.
Kofeindən başqa qəhvənin tərkibində daha bir alkaloid tapılmışdır ki, bu da triqonellindən (C7H7NO2) və ya metil-betainnikotin turşusundan ibarət olub fizioloji aktivliyə malik deyildir. Qəhvə dənlərini qovuran zaman triqonellin parçalanır və hazır qəhvənin dad-tam xassələrinin formalaşmasında iştirak edən piridin əmələ gəlir. Bunlardan başqa, qəhvədə 1,85 mq% teobromin və 0,62 mq% teofilin alkaloidləri vardır.
Qəhvədə zülali maddələrin miqdarı onun botaniki sortlarından asılı olaraq dəyişir. Ərəbistan qəhvəsinin tərkibində zülali maddələrin miqdarı Robusta qəhvəsindəkindən 3% çoxdur. Sortdaxili kənarlaşma 2%-dən çox olmur. Kofeinlə azotlu maddələrin arasında müsbət korrelyasion asılılıq olduğu müəyyən edilmişdir. Saxlanılma zamanı azotlu maddələrin ümumi miqdarı dəyişmir, lakin suda həllolan zülal fraksiyasının artması müşahidə olunur. Qəhvənin azotlu maddələrinin tərkibində 20 sərbəst aminturşu tapılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, əla sort qəhvədə sərbəst aminturşuların miqdarı (923 mq%-ə qədər) I və II sort qəhvədəkindən (480 mq%-ə qədər) çoxdur.
Yağın miqdarı qəhvənin müxtəlif növlərində və növdaxilində kənarlaşır. Qəhvənin Hindistan sortlarında yağın miqdarı ən azdır. Qəhvə yağını fərqləndirən xüsusiyyət onun tərkibində diterpen efirlərinin çox olmasıdır. Yağın tərkibində 51,9-57,3% doymamış yağ turşuları vardır ki, onların əsasını linol turşusu (37,2-45,7%) təşkil edir. Qəhvə növlərində və növmüxtəlifliklərində olan yağın keyfiyyət tərkibi, demək olar ki, eynidir. Saxlanılma zamanı qəhvə yağının turşuluq və peroksid ədədi bir qədər artır. Buna səbəb qəhvə dənlərində gedən hidrolitik və oksidləşmə prosesləridir.
Qəhvənin dad-tam xassələrinə tərkibindəki karbohidratlar, xüsusən saxaroza təsir edir. Karbohidratlar qəhvə dənlərini qovurduqda, ətirli və dadverici maddələrin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Ərəbistan qəhvəsi şəkərliliyinə görə fərqlənir. Saxlanılma prosesində qəhvədə şəkərin miqdarı bir qədər azalır.
Sellüloza qəhvədəki quru maddələrin 1/3 hissəsini təşkil edir. Dənin stabil komponentlərindən biridir. Qəhvənin müxtəlif sortları və növləri sellülozanın miqdarına görə təcrübi olaraq biri-digərindən fərqlənmir.
Qəhvədə olan aşı maddələri qəhvə içkisinə özünəməxsus acılıq verir. Robusta qəhvəsində fenol birləşmələrinin miqdarı Ərəbistan qəhvəsinə nisbətən orta hesabla 2,3% çox olduğundan onun dadı daha da acı olur. Aşı maddələri ilə xlorogen turşusu arasında düz mütənasiblik mövcuddur. Ümumi aşı maddələrinin 85-90%-ni xlorogen turşusu təşkil edir. Bu miqdar xlorogen turşusuna yalnız qəhvə dənində rast gəlinir. Xlorogen turşusu qəhvəyə özünəməxsus zəif turş və büzüşdürücü dad verir. Saxlanılma zamanı polifenol birləşmələrin miqdarı azaldığından qəhvənin acı və büzüşdürücü dadı bir qədər zəifləyir, Ərəbistan qəhvəsinin dad-tam məziyyətləri isə formalaşır.
Çiy qəhvənin tərkibində quru maddəyə görə 4-11% qəhvə aşı turşusu vardır ki, bu da xlorogen (C16H18O9), kofalin (C32H38O19) və kofal (C34H54O15) turşularının və başqa birləşmələrin qarışığından ibarətdir.
Qəhvənin titrlənən turşuluğu qəhvənin sortundan asılı olaraq 10,8-17,80 arasında kənarlaşır və saxlanılma zamanı stabil qalan göstəricilərdən biridir. Saxlanılma müddətində titrlənən turşuluq çox az dəyişir. 7 il ərzində saxlanılmış qəhvənin turşuluğu 0,3-1,10 artır ki, bu da oksidləşmə və hidrolitik proseslərin zəif getdiyinə sübutdur.
Qəhvənin minerallı maddələri onun botaniki növlərindən, sortundan və yetişdiyi bölgənin torpaq-iqlim şəraitindən asılıdır. Minerallı maddələrin 30-50%-ni kalium, 4-6%-ni maqnezium, 2,3-18%-ni kalsium təşkil edir. Qəhvə içkisi hazırladıqda onun tərkibindəki kaliumun hamısı, maqneziumun 70%-i, natrium, kalsium və manqanın yarısı məhlula keçir. Qəhvənin kimyəvi tərkibi qovrulma zamanı bir qədər dəyişir.
Tədarük edilən çiy qəhvə dənləri ətirsiz və ağızbüzüşdürücü xassəyə malik olur. Eyni zamanda qəhvə çətin üyüdülüb toz halına salınır, qaynar suda yaxşı şişmir və qəhvə içkisi hazırlayarkən suda həll olmur. Bütün bu çatışmazlıqları aradan qaldırmaq və istehlak etmək üçün qəhvəyə hazır yarımfabrikat məhsul xassəsi vermək məqsədilə çiy qəhvə dənlərini qovururlar.
Qəhvə qovrularkən dənlərin həcmi 30-50%-ə qədər artır, kütləsi 13-21% azalır. Bu, qovrulma zamanı suyun buxarlanması və bir çox maddələrin parçalanması sayəsində baş verir: şəkər karamelləşir, nəticədə karamelen əmələ gəlir. Dənlərin darçını rəngə boyanması da karamelenin əmələ gəlməsi ilə izah edilir.
Qəhvə qovrularkən triqonellin qismən nikotin turşusuna (vitamin PP) çevrilir ki, bu da qəhvə içkilərinin bioloji dəyərliliyini artırır. Müəyyən edilmişdir ki, çiy qəhvənin tərkibində olan B qrupu vitaminləri (B1, B2, B6, B12 və pantoten turşusu) qovrulma zamanı nisbətən davamlı olur və qəhvə içkilərinə keçir.
Qəhvə dadının əmələ gəlməsində bütün komponentlərdən əsasən aşı maddələri, turşular, xüsusən xlorogen turşusu və onun parçalanma məhsulları, həmçinin, karamelləşmə məhsulları daha çox əhəmiyyətlidir.
Qəhvənin tərkibindəki ətirli maddələrin tərkibində qaz-maye xromatoqrafiyası ilə 400-ə qədər birləşmə müəyyən edilmişdir. Bunlardan ən əsasları sirkə turşusu, furfurol spirti, anetol (oksiaseton), piridin, uçucu turşular, pirazin əsasları, aseton, fenollar, 5-metilfurfurol, furfurol, asetaldehid, metiletilaldehid, metilmerkaptan, furfurol-merkaptan, metil spirti, maltol və asetilfurandır.
Ətirli maddələrin ümumi miqdarı qovrulmuş qəhvə-də 0,055%-dən 1,5%-ə qədərdir.
Qəhvənin müalicəvi xassələri. Kofein və qəhvənin ətirli maddələri suda həll olduğundan içkinin tərkibinə keçir. Qəhvə içkisinin hazırlanması üsulu yalnız onun dad keyfiyyətinə deyil, həm də onun orqanizmə təsirində də özünü göstərir. Qəhvənin müxtəlif üsullarla hazırlanmasının ümumi qaydaları mövcuddur. Əvvəla, qəhvə içkisini qaynatmaq olmaz. Hətta birinci qabarcıqların çıxması ilə müşahidə olunan qaynamağa başlama qəhvənin ətrinin azalmasına səbəb olur. Soyuyub yenidən qızdırılmış qəhvənin dadı və ətri kəskin azalır. Müəyyən olunmuşdur ki, «türksayağı» və ya «şərqsayağı» hazırlanmış qəhvəni çöküntüsü ilə birlikdə içdikdə sidik ifrazı artır. Çünki içkinin tündlüyü və onun tərkibindəki kofeinin miqdarı bu qəhvələrdə nisbətən çoxdur. Eyni zamanda, içilən içkinin tərkibindəki kofein və onun oksidləşmə məhsulları orqanizmdən daha tez xaric olunur.
Qəhvənin əsas xassələri onun orqanizmə oyadıcı təsirindən irəli gəlsə də, insanlar onu xoşagələn ətrinə və spesifik dadına görə içirlər. Lakin bəzi insanlar üçün qəhvənin oyadıcı təsiri onlarda əks təsir göstərir. Belə hallarda təbii qəhvə əvəzinə kasnı bitkisindən hazırlanmış qəhvə içkilərindən istifadə etmək, yaxud qəhvəni yarıbayarı südlə qarışdırıb içmək məsləhətdir.
Çexiya alimləri qəhvə dənlərindən kofeinin ayrılması üsulunu işləmişlər və nəticədə qəhvənin spesifik dad və ətri qorunub saxlanılır.
Qəhvənin əsas bioloji fəal maddəsi alkaloid kofeindir. Bu, insan və heyvan orqanizmlərində olan bəzi kimyəvi maddələrə yaxındır. Ona görə də uzun müddət qəhvə içmək insana ziyan deyil. Çünki kofein orqanizmdən xaric olunur və uzun müddət qəbul edilərkən orqanizmdə toplanıb qalmır. Onun çox hissəsi parçalanır və sidik turşusuna çevrilir. 6 saat ərzində qəbul olunan kofeinin 50%-i parçalanır, bir gündən sonra isə orqanizmdə qalmır.
Kofeinin təsirindən insanın refleksiya fəaliyyəti artır, tənəffüs prosesi dərinləşir və tezləşir, ürəyin fəaliyyəti yaxşılaşır, aşağı qantəzyiqi normallaşır, baş beyini, ürək və böyrək damarları genişlənir, sidik ifrazı artır, mədə şirəsinin sekresiyası güclənir.
Qəhvədən müalicəvi məqsədlə 1591-ci ildən istifadə edilməyə başlanmışdır. Əvvəllər Avropa alimləri qəhvənin təsirinə yanlış fikir kimi baxırdılar, lakin sonradan bəzi xəstəliklərin müalicəsində qəhvədən geniş miqyasda istifadə etməyə başladılar.
Çiy qəhvədən hazırlanmış içkidən başağrılarında, üşütmə və titrətmədə, podaqra və artritdə istifadə edilməyə başlandı. Sonralar qovrulmuş qəhvədən hazırlanan içki və həlimdən geniş istifadə edilirdi. Tünd qəhvə həlimi limon şirəsi ilə malyariya xəstəliyində tətbiq olunurdu. Bəzi hallarda qəhvədən zəhərlənmələrdə, miqren və əsəb pozuntusunda, qida həzminin yaxşılaşdırılmasında istifadə edilirdi.
Bu üsullar indi də tətbiq olunur. Tünd qəhvə əla tonuslandırıcı kimi da da içilir. Nəticədə içkidəki kofeinin təsirindən yuxu qaçır, oyanıqlıq hiss olunur, əqli yorğunluq aradan qaldırılır, zehni qabiliyyət bərpa olunur və yaxşılaşır, yaddaş fəallaşır və emosional təəssürat qavrayışı artır.
Zəhərlənmə zamanı qəhvə yaxşı təsir göstərir. Belə hallarda mədə-bağırsaq yuyulduqdan sonra xəstəyə 1-2 fincan qəhvə verilir. Qəhvənin aşı maddələri mədə-bağırsağın selikli qişasına müsbət təsir edərək, zəhərli maddələrin sorulmasına mane olur və onları çökdürüb orqanizmdən xaric edir. Eyni zamanda, qəhvə orqanizmə tonusqaldırıcı təsir göstərir və zəifləmiş ürək fəaliyyətini artırır. Kofein ishalı dayandırır və qidanın həzmini və mənimsənilməsini yaxşılaşdırır. Belə hallarda təkcə qəhvə içkisi yox, onun əsasında hazırlanan jele, muss və kiseldən də istifadə olunur. Qəhvə aybaşı hallarında baş ağrısını aradan götürür, hamilə qadınlarda öyüməni dayandırır.
Lakin bütün hallarda qəhvədən müalicə məqsədilə istifadə etdikdə, həkimlə məsləhətləşmək lazımdır. Xəstələrə gündə 2-3 fincandan artıq qəhvə içmək məsləhət görülmür, çünki kofeinin artıq miqdarı ürəyə və əsəb sisteminə zərərli təsir göstərə bilər.
Belə fikir irəli sürülür ki, qəhvə həm də yaxşı qidalı vasitədir. Qəhvənin tərkibində azotlu maddə, yağ və şəkər vardır. Lakin ondan çox istifadə etmək olmaz. 1 fincan şəkərli və südlü (qaymaqlı) qəhvə insanın gün ərzində qida ilə qəbul etdiyi enerjinin 5%-ni təşkil edir. Ona görə də qəhvə içildikdə insan aclıq hiss etmir və çox miqdarda qida qəbuluna ehtiyac duyulmur.
Qıcıqlanan insanlar, yuxusuzluqdan, ürəkdöyünmə-sindən, mədə xorası və digər həzm orqanlarının xəstə-liklərindən əziyyət çəkən insanlar üçün qəhvə zərərlidir. Hətta sağlam adam qısa müddətdə çox miqdarda tünd qəhvə içərsə, kofeinlə zəhərlənmə baş verə bilər. Belə hallarda başağrısı, qulaqlarda səs-küy, fikrin yayınması, qorxu hissi, həyəcan, sayıqlama və əl-ayaqların əsməsi kimi hallar müşahidə oluna bilər. Xroniki olaraq çox qəhvə qəbul etmək əsəb gərginliyini artırır, yuxusuzluq və xoşa gəlməz dəri qaşınmasına səbəb olur.
РЕЗЮМЕ
«Лечебные свойства пищевых растений»
Автор: профессор Азербайджанского Государственного Экономического Университета, заведующий кафедрой «Товароведение и экспертизы продовольственных товаров», член Союза Писателей Азербайджана, Заслуженный педагог, лауреат премии «Золотое перо» Ахмедов Ахмед-Джабир Исмаил оглы.
Баку, издательство «Экономический Университет», 2014, 468 стр.
Свежие плоды, ягоды, овощи, а также разнообразные продукты растительного происхождения, играют важную роль в нашем повседневном питании. Они являются источником ценных питательных веществ, способствующих лучшему усвоению пищи. Особенно важна роль растительной пищи, как источник многих витаминов, минеральных соединений и других физиологически активных веществ. Установлено, что правильный подбор разнообразных растительных продуктов не только обеспечивает организм углеводами, жирами, частично белками, витаминами, минеральными веществами, но и в значительной степени они обладают и лечебными свойствами. Однако имеется немало досто-верных наблюдений, убеждающих в целесообразности употребления растительной пищи, показывающих, что в тех местностях, где в питании превалирует разнообразная растительная пища, люди меньше болеют и живут дольше.
О лекарственных свойствах пищевых растений известно давно. Изучению химического состава пищевых растений расширило возможности употребления их для укрепления и сохранения здоровья. Причем во многих случаях в лекарственных целях используют не только употребляемые для питания, но и другие органы пищевых растений.
Настоящая книга посвящена описанию целебных свойств культурных и дикорастущих пищевых растений, употребляемых в пищу в повседневной жизни.
Книга состоит из двух частей.
В общей части дана характеристика химических веществ, встречающихся в растениях, объясняется их значения для человека. В общей части кратко изложены способы приготовления лекарственных препаратов (настои, отвары, настойки, порошки, мази, чаи и чайные сборы, соки и прочие) из растений в домашних условиях.
Вторая часть состоит из описаний отдельных видов пищевых растений и их лекарственных свойств. В ней основательно изложены хлебные, крупяные и бобовые, плодово-ягодные, овощные, орехоплодные, пряные и вкусовые растения, а также растения, оказывающие тонизирующее действие в организм человека. Очерки об этих растениях включены в главы соответственно их основному пищевому употреблению и расположены в них в алфавитном порядке названия растений. Поскольку большинство пищевых растений достаточно хорошо знакомы читателям, ботанические признаки их даны очень коротко.
В книге имеются информация о физиологической и биологической сущности пищевых растений, их значения для профилактики и лечении разнообразных болезней человека.
Указания о применении пищевых растений в диетическом питании приведены небольшие, так как основная задача книги – осветить их лечебные свойства.
При изложении целебных свойств пищевых растений приведены показания к их назначению не только в научной, но и народной медицине.
В тех случаях, когда эффективность народно-медицинского употребления растения подтверждены врачебными наблюдениями, или такое применение может быть обосновано экспериментальными фармаколо-гическими данными или химическим составом, даются указания о способах такого применения.
С целью упрощения пользования книгой в конце были составлены алфавитные указатели пищевых растений на азербайджанском, русском и латинском языках, и перед каждым наименованием растений указана их страница соответствующей местонахождения в книге.
В книгу включены описания пищевых растений, выращиваемых и произрастающих в диком виде в Азербайджане, а также растения которые растут и выращиваются в других странах (северных, тропических) мира. Пищевые растения описаны в алфавитном порядке в каждой группе растений и названия пищевых растений, в основном также указаны на азербайджанском, русском и латинском языках.
Просим отправить ваши отзывы и предложения о книге на кафедру «Товароведение и экспертиза продо-вольственных товаров» Азербайджанского Государственного Экономического Университета.
SUMMARY
«Medicinal properties of food plants»
Author: Professor Azerbaijan State Economic University, Head of Department "Commodity and examination of food products ", member of the Writers' Union of Azerbaijan, Honored teacher, winner of the «Golden Pen" Ahmadov Ahmad-Jabir Ismail oglu.
Baku, Publisher «Economic University», 2014, 468 pp.
Fresh fruits, berries, vegetables and a variety of herbal products play an important role in our daily diet. They are a source of valuable nutrients that promote better digestion. Particularly important is the role of plant foods as a source of many vitamins, mineral compounds and other physiologically active substances. Found that the correct selection of a variety of plant foods not only provides the body with carbohydrates, fats, partially in proteins, vitamins, minerals, but also to a large extent they possess healing properties. However, there are many reliable observations, urging the expediency of the use of plant foods, showing that in areas where power predominates in various plant foods, people get sick less and live longer.
On the medicinal properties of food plants has long been known. The chemical composition of food plants increased the possibility of using them to promote and maintain health. And in many cases in order to use medicinal employed not only for food, but also other organs of food plants.
This book describes the medicinal properties of cultivated and wild food plants used in food in everyday life.
The book consists of two parts.
In the general part of the characteristic of chemical substances found in plants, because of their value to humans. The general part outlines methods for preparing drugs (infusions, decoctions, tinctures, powders, ointments, teas and tea fees, juices, etc.) of plants in the home.
The second part includes descriptions of certain types of food plants and their medicinal properties. It thoroughly outlined bread, cereals and legumes, fruit, vegetable, nut, spice and flavoring plants as well as plants that have a tonic effect in the human body. Essays about these plants are included in chapters according to their basic food consumption and located them in alphabetical order of the names of plants. Because most food plants are quite familiar to readers of their botanical features are very short.
The book has information about the physiological and biological nature of food plants, their importance for the prevention and treatment of a variety of human diseases.
Guidance on the application of food plants in the diets is given small, since the main purpose of the book - to highlight their medicinal properties.
In the presentation of the medicinal properties of food plants given testimony to their destination not only in research, but also traditional medicine.
In cases where the efficiency of the use of plant - health confirmed by clinical observation, or such use may be justified by the experimental data of pharmacological or chemical composition, provides guidance about how this application.
To simplify the use of the book were made at the end of alphabetical indexes of food plants in Azerbaijani, Russian and Latin, and before each name listed plant their location corresponding page in the book.
The book includes descriptions of food plants cultivated and grows wild in Azerbaijan, as well as plants that grow and are grown in other countries (northern, tropical) world. Edible plants are described in alphabetical order within each group of plants and the names of food plants, mostly as indicated in Azerbaijani, Russian and Latin.
Please send your comments and suggestions about the book on the chair «Commodity and examination of food products «Azerbaijan State Economic University.
Dostları ilə paylaş: |