Ekolojik tarimda iÇ pazarin geliŞİMİ

GİRİŞ

Ekolojik Tarım; ekolojik sistemde hatalı uygulamalar sonucu kaybolan doğal dengeyi yeniden kurmak için canlılara ve çevreye dost üretim sistemlerini içermekte olup, esas itibari ile sentetik kimyasal ilaçlar ve gübrelerin kullanımının yasaklanması ve bunun yerine organik ve yeşil gübreleme, münavebe, toprak muhafazası, bitkinin direncini artırma, parazit ve predatörlerden yararlanmayı tavsiye eden ve ürün kalitesini yükseltmeyi amaçlayan bir üretim şekli olarak tanımlanmaktadır (İlter ve Altındişli, 1998). Ekolojik tarım, günümüzde üzerinde durulması gereken tarım sistemlerinden biridir. Sürekli monokültür tarım ve münavebenin gereği gibi yapılmaması hastalık ve zararlıların aşırı derecede artmasına neden olmuştur. Ayrıca pestisitlerin bilinçsizce kullanımı nedeniyle bazı faydalı böcek ırkları da kaybolmuş ve biyolojik mücadele ortamı olumsuz yönde etkilenmiştir. Aynı şekilde daha çok ürün almak amacıyla tarım topraklarında kullanılan sentetik kimyasal girdiler doğal dengenin bozulmasına, çevre kirliliğine, ürünlerde ilaç kalıntılarına, yıkanan gübrelerin (özellikle azotlu gübreler) yeraltı sularına karışması ile canlılarda nitrat zehirlenmelerine dahi neden olabilmektedir. Bu nedenle günümüzde doğal dengeyi bozmayan, çevre kirliliğini asgariye indiren, insan ve hayvan sağlığına zararlı olmayan tarım sistemlerine önemli ölçüde yönelim başlamıştır.

Aynı alanda ve zamanda birden fazla bitki türünün yetiştirilmesi anlamına gelen Birlikte Ekim (Kass, 1978) monokültür tarımın sözkonusu problemlerini azaltabilecek, modern tarıma uyumlu ekonomik ve ekolojik bir tarım tekniğidir. Birlikte Ekim bitki türleri bakımından çeşitlendirilmiş bir tarım tekniği olup, bu çeşitlilik bazı zararlı böcek türlerinin yoğunluğunun azaltılmasında etkili olmaktadır (Perrin,1977; Bottenberg ve Irvin, 1992). Benzer şekilde farklı bitki türlerinin karışımı ile ortaya çıkan biyolojik, strüktürel ve mikroklimatik çeşitlilik, patojenler ve bazı nematod türlerinin de azalmasına etki yapmaktadır (Perrin, 1980; Zitter ve Simms, 1980). Monokültür tarım tekniklerinde yabancı otların gelişmesine elverişli geniş boşlukların bulunması birim alandaki yabancı ot populasyonunun artmasına neden olmaktadır. Oysa birlikte ekim sistemleri, çeşitliliğe bağlı olarak yabancı otların büyüme alanlarını kapatarak daha iyi rekabet etmektedir.

Monokültür tarım tekniklerinde yüksek verim alma isteği aşırı gübre kullanmayı teşvik etmektedir. Buna karşın birlikte ekim sistelerinde yer alan baklagillerin azot fikse eden bakteriler vasıtasıyla diğer bitkiye ek azot kaynağı sağladığı da bazı araştırıcılar tarafından bildirilmektedir.

Dünyada gıda talebi giderek artmakta olup, bu talebi karşılamak için yoğun bir çaba harcanmaktadır. Burada dikkat edilmesi gereken husus, doğal kaynakları tahrip etmeyecek bir şekilde bu talebin karşılanmasıdır. Ancak geleneksel tarım teknikleri, doğal kaynakları daha yoğun bir şekilde sömürürken, aynı zamanda erozyonu, çölleşmeyi, toprak tuzlulaşmasını ve diğer çevresel zararları da beraberinde getirmektedir.

Geleneksel tarımın sözü edilen bu zararlarını önlemek veya asgariye indirmek için, tamamen doğal kaynakların kullanıldığı ekolojik tarım sisteminde, hem modern tarıma uyumlu hem de doğal mücadele yöntemlerini içeren birlikte ekim sistemleri, alternatif bir tarım tekniği olarak önem verilmesi gereken tarımsal konuların başında gelmektedir.

BİRLİKTE EKİMİN TOPRAK VERİMLİLİĞİNE ETKİSİ

Birlikte ekim planlamasında, bitkilerin toprak üzerinde ve kendi aralarındaki etkileri toprak verimliliğini önemli ölçüde etkilemektedir. Uzun yıllar aynı bitkilerin ekildiği monokültür tarım tekniklerinde, yüksek miktarda mineral gübre kullanımı toprak verimliliğinin azalmasına, çoraklaşmaya ve doğal kaynakların daha yoğun bir biçimde sömürülmesine ve tahrip edilmesine neden olmuştur. Bu nedenle erozyonu, çölleşmeyi, toprak tuzlulaşmasını azaltan yeni tekniklerin geliştirilmesi kaçınılmaz olarak görülmektedir. Aşırı sentetik gübre kullanımı, koruyucu toprak uygulamalarının da terkine neden olmuştur (Akman, 1993). Oysa birlikte ekimde baklagiller, atmosferdeki azotun toprağa fiksasyonu ile toprağın azot içeriğini artırmaktadır. Ayrıca bugün yabancı ot mücadelesinin temelini ilaçlı mücadele oluşturmaktadır. Aşırı ve bilinçsiz kullanılan pestisitlerin ortaya çıkardığı problemlerden biri de canlı populasyondaki çeşitliliği azaltmasıdır. Bu azalış topraktaki mikroorganizma faaliyetini azaltarak organik madde miktarını olumsuz yönde etkilemektedir. Oysa birlikte ekimde arkadaş bitkilerin büyüme ve gelişmelerindeki üstünlükleri yabancı otlar üzerinde yoğun bir baskı oluşturarak, yabancı ot populasyonunu ve herbisit kullanımını azaltmaktadır (Akman ve Balabanlı, 1997). Ayrıca birlikte ekimde kullanılan baklagillerin yaygın ve derine giden kök sistemi ile hem kendinden önceki bitkiye verilen gübreden daha iyi faydalanmakta, hemde toprak üstü aksamının oluşturduğu gölge tavı ile toprak nemini uzun süre muhafaza ederek toprağın verimlilik kapasitesini artırmakta, aynı zamanda daha derinlerdeki besin elementlerini kullanarak toprakta tek yönlü bir tüketimin önüne geçmektedir (Francis, 1986). Daha sonra kökler ve hasat artıkları çürüyerek toprağın organik madde içeriğini ve havalanmasını artırmaktadır. Ayrıca karışımdaki baklagiler, diğer bir çok bitkide olmayan Rhizobium bakterileri ile ortak yaşam halindedir. Bu ortak yaşam, bitkinin diğer bitki besin elementlerinin alabilme yeteneğini artırmaktadır. Böylelikle toprak, bitkiler tarafından daha etkin bir şekilde kullanılmaktadır. Bunun yanında, toprak sık bir bitki örtüsü ile kaplı olduğundan verimli olan üst tabakanın su ve rüzgar erozyonu ile kaybı önlenmektedir. Böylece birlikte ekim geleneksel tarımın olumsuz etkilerini ortadan kaldırarak toprak verimliliği muhafaza etmektedir.

Yapılan agronomik çalışmalardan elde edilen sonuçlara göre; birlikte ekimden elde edilen toplam ya da net gelir monokültür tarımdan daha yüksektir. Özellikle girdilerin sınırlı ve ortalama verimin düşük olduğu alanlarda birlikte ekimde, birim alandan daha yüksek verim alınmaktadır (Francis, 1986)
BİRLİKTE EKİMDE GÜBRE İHTİYACININ AZALTILMASI
Birlikte ekimlerde, Rhizobium bakterileri vasıtasıyla azot fikse eden baklagil türlerinin yetişme dönemi boyunca diğer bitkiye ek azot sağlayarak daha etkin bir kaynak kullanımı sağladığı bildirilmektedir (Patra ve ark., 1986; Ofori ve Stern, 1987). Baklagil dışındaki diğer bir bitki türünün topraktan alabileceği azot miktarı, fasulye gibi yıllık bir baklagil bitkisinin birlikte ekiminde daha da artabilir. Ofori ve Stern (1987) baklagillere ait azotun arkadaş bitki tarafından alınabilirliğinin bitkinin bünyesine topladığı azotun miktarına, mikrobial mineralizasyon hızına ve baklagil bitkisi tarafından fikse edilen azotun miktarına bağlı olduğunu bildirmektedirler. Dernek (1987), tarafından yürütülen bir ça­lışmada, mısır-fasulye birlikte ekiminin farklı azot dozlarına toplam verim açısından verdiği tepki ve sistemin azot ta­sarrufu araştırılmıştır. Elde edilen sonuçlara göre, maksimum azot dozu 1. yıl dekara 10 kg, 2. yı1 13 kg olarak bulu­nurken, optimum azot dozları, ilk yı1 dekara 9.5 kg ve ikinci yıl 11 kg olarak bulunmuştur. İki yıllık ortalamalara göre dekara ortalama 10 kg azot sağladığı tespit edilmiştir. Mısır için de­kara ortalama 15 kg saf azotun önerildiği göz önüne alındığında sistemin sağladığı azot tasarrufu açıkça görülmektedir.

Ayrıca baklagil bitkileri, bir çeşit kök mantarı olan bir fungal grupla VAM ( Vasicular- Arbiscular- Mycoriza) ortak yaşam halindedir. Bu ortak yasam konukçu bitki açısından besin elementlerini alabilme yeteneğini özellikle fosfor için artırmaktadır (Akman, 1993). Chiariello ve ark (1982), karışıma giren bitkinin şayet VAM ile ortak yaşamı söz konusu ise VAM' ın türler arası besin maddesi transferine de aracılık ettiğini bildirmektedirler.

BİRLİKTE EKİM VE PESTİSİT KULLANIMININ AZALTILMASI
Bir çok hastalık ve zararlı türü monokül­tür tarım sisteminde hızlı ve yoğun biçimde yayılır. Birlikte ekim metotlarının zararlıların yayılma hızını düşürdüğü, araştırıcılar tarafından bildirilmektedir.

BİRLİKTE EKİM VE BÖCEK POPULASYONU
Birlikte üretimde ortaya çıkan yapısal ve bitkisel çeşitlilik, zaman ve yer olarak ortama farklı bitki türlerinin ilave edilmesi ile elde edilir (Francis, 1986). Matteson ve ark.(1984) söz konusu çeşitliliğin böcek populasyon yoğunluğuna etkisini belirtmek amacıyla yürüttükleri bir çalışmada, bir çiçek thripsi olan Megalurothrips sjostedti' nin, mısır-börülce birlikte ekimlerindeki populasyon yoğunluğu araştırılmış ve bu zararlının yalın ekilen börülceye göre birlikte ekim parsellerinde % 42 oranında azaldığı saptanmıştır. Hindistanda Bhatnagar ve Davies (1981) tarafından yürütülen bir diğer çalışma ise Heliothis armigera ya ait larva populasyonlarının yalın börülce parsellerine oranla, sorgum ve börülcenin birlikte ekildiği parsellerde daha az bulunduğu belirlenmiştir. Pamuğun gelişme döneminde etkili olan zararlıların kontrolünde birlikte ekimin etkisini belirlemek amacıyla Çin’de yürütülen bir diğer çalışmada (Zhang, 1991), buğday ile birlikte ekilen pamuktaki afit çıkışı 5-7 gün gecikmiş ve yalın pamuk ekimine oranla buğday-pamuk birlikte pamuk ekimindeki afit sayısı % 79.3 oranında daha az bulunmuştur. Ayrıca çalışmada, birlikte ekimde predatör böcek sayısı yalın ekime göre 4.9 kat daha fazla saptanmıştır .

Birlikte ekim sisteminde böcek populasyonlarındaki bu azalma, söz konusu sistemlerde; predatör türlere ait alternatif besleme kaynaklarının artması ve ortamdaki maskeleyici ya da itici özelliğe sahip bitki türlerinin varlığı ile açıklanmaktadır (Francis,1986).

Polikültürler de predatör yoğunluğunun daha yüksek olduğu görüşü ise; predatör türlerinin bu sistemlerde daha fazla alternatif beslenme ortamları (mikrohabitatları) bulunabildiği hipotezine dayanmaktadır. Nitekim (Risch, 1981), birlikte ekimlerin; monokültürlerde ( tekli üretimlerde ) olmayan ve predatörler için gerekli çeşitli polen ve nektar kaynakları sağladığını ve böylece predatör neslinin artmasına uygun bir ortam hazırladığını bildirmektedir .

Ortamdaki bitki türlerinin böceklerin hareket dinamikleri ve kın kanatlı populasyonu üzerindeki etkilerini belirlemek amacıyla yürütülen bir diğer çalışmada (Risch, 1981); mısır ve fasulyenin birlikte ekildiği parsellerde zararlı böcek populasyonu daha az bulunmuştur. Araştırıcı bu sonucu, yüksek boylu mısır bitkisinin gölge etkisinin zararlının beslenme ortamını etkilemesi ile açıklamış ve bunu test etmek amacıyla farklı seviyelerde ışığı geçiren kafeslerdeki bitkiler üzerinde böcek sayımları yapmış ve sayım sonucunda % 65 oranında ışık geçirmeyen kafese oranla % 25 oranında ışık geçiren kafesteki kın kanatlı sayısının daha az olduğunu belirlemiştir.

Gölge etkisi mısırın tek engelleyici mekanizması değildir. Mısır sapları da kafes ya da bariyer etkisi ile böcek hareketliliğini engelleyebilmektedir (Francis, 1986). Nitekim Bottenberg ve Irvin (1992), Uroleucon imbrosiae nin fasulyelere yerleşme zamanı üzerine rüzgar hızının ve mısırın bariyer etkisini belirlemek amacıyla yürüttükleri bir çalışmada; yalın fasulyeye oranla mısır ve fasulye birlikte ekimlerinde ki afit yoğunluğunun daha düşük olduğunu belirlemişlerdir. Söz konusu araştırıcılar bir bitkiden diğerine yürüyerek ya da uçarak hareket eden afitlerin hareketliliğinin, rüzgar hızına ve bitkiler arasında köprü vazifesi gören, yaprakların yoğunluğuna bağlı olduğunu bildirmişler ve elde edilen bu sonucu; fasulye ile birlikte ekilen mısırın bariyer görevi görerek rüzgarın ve afidin yayılma hızını engellemesi ile açıklamışlardır.
BİTKİ HASTALIKLARI KONTROLÜNDE BİRLİKTE EKİM
Birlikte üretimlerde, karışımlardaki bitkilerin dayanıklılığı veya bağışıklılığı, patojenin üreme ya da yayılma hızını önlemeyi başarabilme hipotezine dayanmaktadır. Genellikle havadan bulaşan patojenlere karşı kılıf (kafes) görevi gören bitki türlerini içine alan birlikte ekim sistemleri, patojenlerin hücumunu engelleyebildiği gibi ortamdaki hava hareketleri, sıcaklık, ışık ve nem gibi klimatik koşullan da değiştirerek sporların bulaşımını ve patojenlerin etkinliğini azaltabilmektedir (Francis, 1986). Larios ve Moreno (1977) Ascochyta phaseolerum’un mısırla birlikte ekilen börülceye göre yalın ekilen börülcede daha fazla hastalık oluşturduğu ve birlikte ekimdeki mısırın hastalığın yayılma hızını engelleyici rol oynadığını bildirmişlerdir. Yine aynı çalışmada börülce mozaik virüsü ve kloratik mozaik virüsü ile bulaşık bitki sayısı birlikte ekimlerde yalın ekime oranla daha az olmuş, bu da söz konusu hastalığın vektörü olarak bilinen bir Crosemelid böceğine (Diabrotica cerotoma), birlikte ekim parsellerinde daha az rastlanması ile açıklanmıştır. Zitter ve Simms (1980), soya ve yerfıstığı sıraları arasında mısır gibi tampon bir bitki yetiştirildiğinde hastalık patojenin yayılma hızının azaldığını tespit etmişlerdir.

Birlikte ekim sistemlerinde nematod kontrolünün temeli bitki çeşitliliğine bağlı olarak tuzak bitki esasına dayanmaktadır. Tuzak bitkiler konukçu olmayan ve nematodların bulaşmasını engellemek için kullanılan bitkilerdir ve nematodların gelişimlerini engelleyici toksik etkiye sahiptirler

BİRLİKTE EKİM VE YABANCI OT POPULASYONU
Bitkisel üretimde yabancı ot kontrolü, yetişme dönemi süresince yoğun bir iş gücünü gerektirmektedir. Etkili bir yabancı ot kontrolünde, sulama yöntemleri ve tekniği ile toprak işleme ve herbisitlerin önemi büyüktür. Bununla birlikte herbisitlerle yabancı ot kontrolüne tam anlamıyla güvenmeyen birçok bilim adamı ve üretici vardır (Walker ve Buchanan, 1982). Birçok yabancı ot türünün herbisitlere dayanıklılığı ve maliyetleri günden güne artmaktadır. Herbisitler hem ekonomik açıdan hem de çevre ve insan sağlığı bakımından birtakım olumsuzluklara sahiptir. Zira herbisitler kültür bitkilerine zarar vermeksizin yabancı ot kontrolünü sağlayacak bileşenlerin bir araya getirmenin zor olduğu özel ürünlerdir (Moody ve Shetty, 1981).

Birlikte ekimlerde, geniş alanlarda yaygın olarak görülen yabancı ot türlerinin yoğunluğunda bir azalma görülmüştür. Risch ve ark. (1983) ' nın 150 birlikte ekim çalışmasında 198 yabancı ot türü incelenmiş ve bu türlerin %53'nün birlikte ekimle birlikte yoğunluğunun a­zaldığı, %18'nin ise arttığı, % 9'nun da herhangi bir fark olmadığı ve % 20'sinin ise responsunun değişik olduğu belirlen­miştir. Monokültür tarım sisteminde yabancı ot kontrolü için kullanılan herbisitlerin hem ekonomik hem de ekolojik maliyeti fazla olmaktadır. Özellikle herbisitlerin bulunmadığı ya da pahalı olduğu bölgelerde çiftçiler, yabancı otlarla mücadele için neredeyse zamanlarının yarısını harcamaktadırlar. Baklagiller doğal malç özellikleriyle yabancı ot populasyonunu azaltıcı bir özelliğe sahiptir (Akman, 1993). Zira baklagillerin yabancı otlarla rekabeti güçlüdür. Pek çok yabancı ot türü çimlenmek ve toprağa yerleşebilmek için toprağın karıştırılmasına ihtiyaç duyar. Doğal malç özelliği sağlayan birlikte ekim sistemleri, toprak işlemeyi en aza indirgedikleri ve ta­biat boşluğu sevmez kuralınca erken dönemde daha hızlı geli­şip yabancı otları bastırdıkları için yabancı ot populasyonunu düşürmektedir.

Birlikte ekim ssteminde, yabancı ot kontrolü kültür bitkileri ile yabancı otların büyüme ve gelişme periyotları önemlidir. Birlikte ekimlerde arkadaş bitkilerin büyüme ve gelişmelerindeki üstünlükleri yabancı otlar üzerinde yoğun bir baskı oluşturmaktadır. Özellikle çıkıştan itibaren hızlı bir büyüme gösteren baklagil bitkileri doğal malç özellikleri ile birçok yabancı ot türünün gelişiınini baskı altına almaktadırlar. Kültür bitkisi yabancı ot rekabetinde birlikte ekim sistemlerinin etkilerini belirlemek amacıyla yürütülen bir çalışmada (Abraham ve Singh, 1984); sorgum, mungo fasulyesi ve börülce birlikte ekilıniş ve sorgumun arasına ekilen börülce ve mungo fasulyesinin yalın sorgum parsellerine oranla önemli ölçüde yabancı ot popülasyonu azalttığı tespit edilmiştir. Monokültür ekimde boş kalan alanlar yabancı otların gelişmesine mekan oluşturmaktadır. Birlikte ekimlerde araya giren kültür bitkisi birim alan verimini artırmanın yanı sıra yabancı ot populasyonunun gelişme alanlarını kısıtlamaktadır. Moody ve Shetty (1981), en yüksek toplam ürünün yabancı ot populasyonunun baskı altına alındığı birlikte ekim sisteminden elde edildiğini ve bitki sıklığı arttıkça yabancı ot gelişimi ve populasyonun azaldığını bildirmişlerdir.
SONUÇ
Bir çok özelliği ile modern tarımla uyum içinde olan Birlikte Ekim (intercropping), hem toplam verimi artırma hem de doğal kaynakları daha etkin kullanma ve çevresel riskleri en aza indirmesi bakımından ekolojik tarım uygulamaları içinde yer alabilecek alternatif bir tarım tekniği olup konuyla ilgili daha kapsamlı araştırma ve yayım faaliyetlerine ihtiyaç vardır.
KAYNAKLAR
Abraham, C.T., Singh, S.D., 1984. Weed management studies in sorghum /legume intercropping systems, Weed Abstr.,039-02070.

Akman, Z., 1993. Modern tarımda karışık ekimin (Intercropping) rolü. (Horwith, 1985'ten çeviri) Hasat Dergisi, 101: 39-43.

Akman, Z., Balabanlı C., 1997. Birlikte ekim (intercropping) sistemlerinde bitki hastalıkları, böcek ve yabancı ot kontrolü. Ekoloji Dergisi, 7:19-21.

Akman, Z., Sencar Ö., 1999. Mısır - baklagil (fasulye ve börülce) birlikte üretiminde farklı ekim sistemlerinin verim ve bazı agronomik karakterlere etkisi. Tr. J. Of Agric. And Forestry 23:5, 1139-1148.

Bhatnagar, V.S., Davies J.C., 1981. Pest management in intercrop subsistence farming, in : Proc. Int. Workshop on Intercropping . ICRISAT., Patanheru, India, pp. 249-257.

Bottenberg, H., Irwin, M.E.,1992. Influence of wind speed on residence time of Uroleucon imbrosiae on bean plants in bean monocultures and bean- maize mixtures Agric. Entomology , 080-02631.

Chiariello, N., Hickman, J.C., Mooney, H.A., 1982. Endo mycorrhizal role for interspecific transfer of phosphorous in a community of annual plants. Science 217:941-943.

Dernek, Z., 1987. Karışık ekim sisteminde fasulye ile bir arada yetiştirilen mısırın azot ve fosfor gereksiniminin belirlenmesi. Tar. Orm. ve Köy İşleri Bak Köy Hiz. Gen. Müd. Ankara Araş. Ens. Müd. Yay. No. 137, Ankara.

Francis, A.C., 1986. Multiple Cropping Systems. Macmillan Publishing Company, 866 Third Avenue. New York, NY 10022, pp 183-219.

İlter, E., A. Altındişli., 1998. Ekolojik Tarım ve İlkeleri. E.Ü. Ziraat Fak. Yayınları , İzmir, s.1-21.

Kass,D.C.L., 1978. Policulture Cropping Systems, Reviev and Analysis. Cornell Int Agric. Bull. 32.

Larios, J.F., Moreno, R.A., 1977. Epidemiologia de algunas enfermedades foliares de la yuca en diferentes sistemas de cultivo. II.Royay Muerte Descendente, Turrialba 27: 151-156.

Matteson, P.C., Altıeri, M.A., Gagne, W.C., 1984. Modification of small farmer practices for better management, Annu. Rev. Entomology,.29:383-402.

Moddy, K., Shetty, S.V.R., 1981. Weed management in intercropping systems, in Proc. Int. Workshop on Intercropping. ICRISAT., Patenheru, India, pp. 229-237.

Ofori, F., Stern, W.R.1987. Cereal and Legume Intercropping Systems. Advances in Agronomy Vol. 41

Patra, D.D., Sachdev, M.S., Subbiah, B.V., 1986. 15N studies on the transfer of legume - fixed nitrogen to associated cereals in intercropping systems. Biology and Fertility of Soils, 2: 165-171.

Perrin, R.M., 1977. Pest manegement in multiple cropping systems. Agro-ecosystems 3083-118.

-------------, 1980. The role of environmental diversity in crop protection, Prot. Ecol. 2:77-114.

Risch, S.J., 1981. Insect herbivore abundance in tropical monocultures and polycultures: An Experimental Test of Two Hypotheses, Ecology 62: 1325-1340.

Risch, S.J., Adow, D., Altieri, M.A., 1983. Agroecosystem diversity and pest control.: ata, tentative conclusions and new research directions, Environ. Entomol. 12: 625-629.

Walker, D.H., Buchanan, G.A., 1982. Crop manipulation in integrated weed management systems, Weed Sci. 30:17-24.

Zhang, S.H., Improvement of integrated control of cotton diseases and insects pest at seedling stage , Agricultural Entomology, 079-10056, 1991.

Zitter, T.A., Simms, J.N., 1980. Management of viruses by attraction of vector efficiency and by cultural practies. Annu.Rev. Phytopathol. 18: 289-310.

ORTA CEYHAN HAVZASINDAKİ ALAN KULLANIMLARININ BARAJ GÖLLERİ VE TARIM ALANLARI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİNİN ARAŞTIRILMASI