Ekonemetrik modellashtirishda qo'llaniladigan amaliy dasturlar paketlarining xususiyatlari

Birmahsulotbirligi Birmahsulot Birmahsulot

hisobidaishlab
birligigadoimiy
birligigao'zgaruvchanxarajatlar

Bunday tenglamalarning parametrlari kichik kvadratlar usuli bilan baholanishimumkin, ushbu parametrlarningxususiyatlari shundan iboratki ularning har biri aniqiqtisodiyma’noga ega.

• 
  iqtisodiyo’zgaruvchilarorasidagibog’lanishlarnisifatjihatdantahlilqilish,ya’nibog’langan(y_j) va bog’liqbo’lmagan(x_k)o’zgaruvchilarniajratish;
  
• 
  ma’lumotlarnitanlash;
  
• 
  y_jvax_ko’zgaruvchilarorasidagibog’lanishshaklinianiqlash;
  

• 
  modelparametrlarinianiqlash;
  
• 
  sohtao’zgaruvchilarnikiritish;
  
• 
  avtokorrelyatsiyanianiqlash;
  
• 
  trendlarni,davriyvatasodifiykomponentalarnianiqlash;
  
• 
  bog’lanishshaklinianiqlashvabirpaytlitenglamalartiziminituzish;
  
• 
  identifikatsiyashartlarinitekshirish;
  
• 
  birpaytlitenglamalartiziminingparametrlarinibaholash;
  
• 
  davriyqatorlartizimiasosidamodellashtirish:statsionarlikvakointegratsiyamuammolari;
  
• 
  integratsiyamuammolarivaparametrlarnibaholash.
  

Ekonometrikmodelo’zarobog’langan o’zgaruvchilarningnazariyjihatlarivaularorasidagi bog’lanishxususiyatlarigaasoslanadi.
O’zarobog’lanishlarniifodalashdaasosan,ularningsifattomonlarinitahlilqilishgako’proqe’tibor beriladi.
Shuninguchunekonometriktadqiqotlarbosqichlarigaquyidagilarnikiritishmumkin.

• 
  muammoningqo’yilishi;
  
• 
  ma’lumotlaryig’ish,ularnisifatinitahlilqilish;
  
• 
  modelxususiyatinianiqlash;
  
• 
  parametrlarnibaholash;
  
• 
  echimlarnitushinish,muhokamaqilishvaamalgajoriyetish.
  

Bubosqichlarbarchatadqiqotlaruchunxosbo’lib,qandayma’lumotlardanfoydalanishidanqat’iynazarvazamongabog’liqbo’lmaganholdaamalgaoshiriladi.
Hozirgipaytdaiqtisodiyfanvaamaliyotamaliymatematikayutuqlaridantobora kengroq foydalanmoqda, ularni ilmiy tadqiqotlar qurolidan murakkab xo’jalikmasalalarinisamaralihalkilishning muhimvositasiga aylantirmoqda.

Zamonaviyiqtisodiyotnazariyasihammikro-,hammakrodarajadatabiiy,zaruriyelementsifatidamatematikmodellarvausullarnio’zichigaoladi.Matematikadan iqtisodiyotda foydalanish iqtisodiy o’zgaruvchilar va ob’ektlarningeng muhim, ahamiyatli boѓlanishlarini ajratishga va formal tasvirlashga, iqtisodiyotnazariyasining qoidalari, tushunchalari va xulosalarini aniq va lo’nda bayon qilishgaimkonberadi.
Bir tomondan, modellar oson o’rganiladigan bo’lishi kerak, shuning uchun ularjuda murakkab bo’lmasligi kerak — binobarin, ular albatta faqat soddalashtirilgannusxalarbo’ladi.Biroq,ikkinchitomondan,modellarnio’rganishdanolinganxulosalarni haqiqiy ob’ektlarga ham qo’llash lozim, demak, model o’rganilayotganhaqiqiyob’ektningmuhimtomonlariniaksettirishikerak.
Modellashtirishdegandamodellarniqurish,o’rganishvaqo’llashjarayonitushuniladi.Modellashtirish jarayoniquyidagiuchelementni o’zichigaoladi:

1. 
   sub’ekt(tadqiqotchi);
   
2. 
   tadqiqotob’ekti;
   
3. 
   o’rganuvchi sub’ekt bilan o’rganilayotgan ob’ektning munosabatlarinivositalovchimodel.
   

Ilmiyizlanishlardamodellashtirishqadimgizamonlardayoqqo’llanilaboshlandivaasta-sekinilmiybilimlarningqurilishvaarxitektura,astronomiya,fizika,ximiya,
biologiyava,nihoyat,ijtimoiyfanlarkabitoborayangisohalariniqamrabolaboshladi. Birinchi matematik modellar F.Kene (1758 y., iqtisodiy jadval), A.Smit(klassikmakroiqtisodiymodel),D.Rikardo(xalqarosavdomodeli)tomonidanishlatilgan.XXasrzamonaviyfanningamaldabarchasohalaridamodellashtirishusuligakatta muvaffaqiyatlarvaobro’-e’tiborkeltirdi.
Turli iqtisodiy hodisalarni o’rganish uchun ularning iqtisodiy modellar debataluvchisoddalashtirilganformaltasvirlaridanfoydalaniladi.Iste’moltanlovimodellari, firma modellari, iqtisodiy o’sish modellari, tovar va moliya bozorlaridagimuvozanatmodellarivaboshqako’pmodellariqtisodiymodellargamisolbo’ladi.

Iqtisodiy-matematikmodelllarniamaliyotdaqo’llashusullariiqtisodiy-matematikusullardebataladi.Iqtisodiy-matematikusullar(IMU)iqtisodiyotnio’rganish uchun birlashtirilgan iqtisodiy va matematik fanlarning uyushmasidir. ButushunchafangaXXasrning60-yillaridaakademikV.S.Nemchinovtomonidankiritilgan.IMUiqtisodiyot,matematikavakibernetikaningtutashishidahosilbo’ldi.

Elementlaridan biri iqtisodiy-matematik usullar bo’lgan qarorlarni qabul qilishtizimiijodiyyondashuvnitalabetuvchixo’jalikmuammolariningto’latsikliniqamrab olishikerak.
«Iqtisodiy-matematikusullarvamodellar»faniningpredmeti:

• 
  makroiqtisodiyot(xalqxo’jaligi)vauningtarmoqlaridakechayotganiqtisodiyjarayonlarnimodellashtirishasoslarinio’rganish;
  
• 
  aniqiqtisodiytizimmisolidamodellashtirishmasalasiniqo’yishvaiqtisodiy
  

ma’nosinitushunish;

• 
  iqtisodiymasalalarniechishusullarini, shuningdekkompyuterdahisoblashtajribalarinio’tkazishvaularningnatijalarinitahlilqilishnio’rganishdaniborat.
  

«Iqtisodiy-matematikusullarvamodellar»faniningvazifalari:

• 
  iqtisodiyjarayonlarningmatematikmodellariniqurishvaularniechishusulinitanlash;
  
• 
  matematikmodellarnitahlilqilishasosidaiqtisodiyjarayonqonuniyatlarihaqidagibilimlarnichuqurlashtirish;
  
• 
  makro-vamikroiqtisodiyotdaqo’llanilayotganturlimatematikmodellarnio’rganishdaniborat.
  

Iqtisodiy-matematikmodellarningtasnifi
Modellashtirishvamodellaro’ziningturlisohalardagitadbiqlarigaqarab,moddiyvaabstraktkabisinflargabo’linadi.
Ammomoddiymodellashtirishdaniqtisodiymaslalarniechishuchunfoydalanishda ma’lum chegaralanishlar mavjud. Masalan, iqtisodiyotni biror sohasinio’rganish bilan butun iqtisodiy ob’ekt haqida xulosa chiqarib bo’lmaydi. Ko’pginaiqtisodiy masalalar uchun esa moddiy modellar yaratish qiyin bo’ladi va ko’p xarajattalab etadi.

Ilmiy bilishda abstrakt modellar ma’lum tillarga asoslangan belgilar majmuidaniborat. O’z navbatida, belgili abstrakt modellar matematik va logik tillar shaklidagimatematiklogik modellarniifodalaydi.

Matematikmodellashtirishturlixiltabiatli,ammobirxilmatematikboѓlanishlarniifodalaydiganvoqeavajarayonlargaasoslangan tadqiqotusulidir.
Hozirgipaytdamatematikmodellashtirishiqtisodiytadqiqotlarda,amaliyrejalashtirishdavaboshqarishdaetakchio’rinegallib,kompyuterlashtirishbilanchambarchasboѓlangan.
Iqtisodiy-matematikmodellarturliasoslargako’ratasniflanadi.
Amaliy maqsadiga ko’ra iqtisodiy-matematik modellar iqtisodiy jarayonlarningumumiyxususiyatlarivaqonuniyatlarinitadqiqqilishdaishlatiladigannazariy-analitik modellarga va tayinli iqtisodiy masalalarni echishda qo’llaniladigan amaliymodellar(iqtisodiytahlil,bashoratlash,boshqarish modellari)gabo’linadi.
Iqtisodiy-matematik modellar iqtisodiyotning turli tomonlari (xususan, uningishlabchiqarish-texnologik,ijtimoiy,hududiytuzilmalari)nivauningalohidaqismlarini tadqiq qilish uchun mo’ljallanishi mumkin. Modellarni tadqiq qilinayotganiqtisodiy jarayonlar va muammolar mazmuni bo’yicha tasniflashda butun iqtisodiyotmodellari (makroiqtisodiy modellar)ni va uning quyi tizimlari — tarmoqlar, hududlarva hokazolarning modellari, ishlab chiqarish, iste’mol, daromadlarni shakllantirish vataqsimlash, mehnatresurslari, baholarni shakllantirish, moliyaviy aloqalar va shukabilarmodellariningmajmualari(mikroiqtisodiymodellar)niajratibko’rsatishmumkin.
Tuzilmaviymodellarob’ektlarningichkituzilishi,tarkibiyqismlari,ichkiparametrlarini, ular orasidagi o’zaro boѓliqliklarni ifodalaydi. Iqtisodiyot miqyosidagitadqiqotlardako’proqtuzilmaviymodellarqo’llaniladi,chunkiquyitizimlarningo’zaro boѓliqliklari rejalashtirish va boshqarish uchun katta ahamiyatga ega. O’zigaxos tuzilmaviy modellar sifatida tarmoqlararo aloqalar modellarini olish mumkin.Funktsionalmodellariqtisodiyboshqarishdakengqo’llaniladi,bunda ob’ektning

holati(«chiqish»)ga«kirish»nio’zgartirishyo’libilanta’sirko’rsatiladi.Iste’molchilarningtovar-pulmunosabatlarisharoitidagixatti-harakatlarimodelibunga misol bo’la oladi. Aynan bir ob’ekt bir vaqtning o’zida ham tuzilmaviy, hamfunktsionalmodelbilantasvirlanishimumkin.Masalan,alohidatarmoqtiziminirejalashtirish uchun tuzilmaviy modeldan foydalaniladi, iqtisodiyot miqyosida esa harbirtarmoqfunktsionalmodel bilanifodalanishimumkin.
Statikmodellardabarchabog`lanishlarvaqtningtayinlipaytiyokidavrigategishlidir. Dinamikmodellar iqtisodiy jarayonlarning vaqt bo’yicha o’zgarishinitavsiflaydi.Qaralayotganvaqtdavrininguzunligigaqarabbashoratlashvarejalashtirishning qisqa muddatli (bir yilgacha), o’rta muddatli (5 yilgacha), uzoqmuddatli(10-15vaundanko’proqyilgacha)modellarifarqlanadi.Iqtisodiy-matematikmodellardavaqtningo’ziyouzluksiz,yodiskretravishdao’zgarishimumkin.
Iqtisodiy jarayonlarning modellari matematik boѓlanishlarning shakli bo’yichajuda xilma-xildir. Ayniqsa tahlil va hisoblashlar uchun eng qulay bo’lib, shu tufaylikengtarqalganchiziqlimodellarsinfiniajratibko’rsatishmuhimdir.Chiziqlivachiziqli bo’lmagan modellar orasidagi farqlar nafaqat matematik nuqtai nazardan,balkinazariy-iqtisodiyjihatdanhammuhimdir,chunkiiqtisodiyotdagiko’pboѓlanishlaraniqchiziqlibo’lmagantabiatgaega:ishlabchiqarisho’sgandaresurslardanfoydalanishsamaradorligi,ishlabchiqarishko’paygandayokidaromadlar o’sgandaaholitalabivaiste’moliningo’zgarishi vah.k.

Foydalanilganadabiyotlar:

1. 
   https://www.google.ziyo.net
   
2. 
   https://www.google.arxiv.uz
   
3. 
   X.ShodievniEkonometrikafaniningpredmeti,usullari,vazifalarivaasosiytushunchalari. asari