Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

10- İslam Cəmiyyətində Dəyişmə və Təkamülün Yolu

Belə bir söz deyilə bilər: İslam sisteminin, xoşbəxt həyatın bütün gərəklərini topluca ehtiva edən bir sistem olduğunu, İslam cəmiyyətinin xoşbəxt və qibtə ediləcək bir cəmiyyət olduğunu qəbul edək. Lakin bu sistem geniş əhatəliliyi və inanc azadlığına yer verməməsi səbəbi ilə cəmiyyətin dayanmasını və dəyişib inkişafdan məhrum qalmasını tələb edir. Bu da deyildiyinə görə kamil cəmiyyət üçün bir qüsur, bir əskiklikdir. Çünki inkişaf müddəti, bir şeydə zidd güclərin ol/tapılmasını və bu güclərin qarşılıqlı əlaqədə ol/tapılmasına möhtacdır. Bu qarşılıqlı əlaqə nəticəsində, qırma və qırılma yolu ilə yeni bir şey doğulacaq və bu yeni doğan şey, qarşılıqlı qarlılıqlı təsir sonunda ortadan qalxacaq doğurucu faktorların əskikliklərindən təmizlənmiş olacaq. İslamın ziddləri və əskiklikləri, xüsusilə əleyhdar inancları kökündən qaldırdığı fərz edilsə, bu vəziyyət, onun meydana gətirdiyi cəmiyyətin inkişaf müddətindən məhrum qalmasını tələb edir.

Mən deyərəm ki: Bu, eytişimsel materializmin (dialektika materializm nəzəriyyəsinin) irəli sürdüyü bir problemdir. Bu fikirdə böyük bir yanılma vardır. Çünki insanla əlaqədar məlumatlar və inanclar iki qisimdir.

Bir qisimi dəyişməyə və inkişafa açıqdır. Ki bunlar texnologiya ilə əlaqədar elmlərdir. Bu məlumatlar həyatın maddi təməllərini yüksəltmə və insana üsyan edən təbiətə boyun əydirmə yolunda istifadə edilərlər. Riyaziyyat, fizika və digər müsbət elmlər kimi. Bu elmlər, texnologiyalar və bu kateqoriyaya girən məlumatlar, əskiklikdən kamala doğru dəyişdikcə bu vəziyyət, bu inkişafa bağlı olaraq ictimai həyatın dəyişməsini tələb edir.

Elmlərin və inancların başqa bir qisimi var ki, başqa bir mənada təkamül etməyi qəbul etməklə birlikdə dəyişməyə bağlıdır. Bunlar həyatın başlanğıcı, axirət, xoşbəxtlik, bədbəxtlik kimi mövzular haqqında qəti, dəyişməz, başqalaşmaz sabit hökmlər üçün ümumi ilahiyyat məlumatlarıdır. Amma bu məlumatlar incəlik və dərinlik qazanma mənasında inkişafı və təkamülü qəbul edərlər. Bu məlumatlar cəmiyyətləri və həyat tərzlərini yalnız ümumi şəkildə təsirlərlər. Bu məlumatların dəyişməməsi, eyni vəziyyəti hamı/həmişə qoruması, cəmiyyətlərin inkişaf müddətinin sabit olmasını tələb etməz. Müşahidələrimiz bunun belə olduğunu isbat edər. Bizim bir çox ümumi və eyni vəziyyəti qoruyan görüşlərəmik vardır. Lakin bu görüşlərəmiyin varlığı üzündən cəmiyyətimiz inkişaf xəttində dayanmağa uğramır. Bu görüşlərəmiyin bəzi nümunələri bunlardır:

İnsan həyatını davam etdirə bilmək üçün işə yönəlməlidir. İşdə insana istiqamətli bir fayda olması lazımdır. İnsanlar toplu halda yaşamalıdır. Kainat bir qorxu deyil, gerçək bir varlıqdır. İnsan kainatın bir parçasıdır. İnsan yer üzü aləminin bir parçasıdır. İnsan bədənində orqanlar, sistemlər və güclər vardır. Bunlar və bunlara bənzər dəyişməz görüş və məlumatlarımız vardır. Lakin bunların dəyişməz və sabit olmaları, cəmiyyətlərin yerlərində saymalarını, dayanmalarını tələb etmir.

Bu söz də bu kateqoriyaya girər: Kainatın bir tək ilahı vardır. O, peyğəmbərlik vasitəçiliyi ilə insanlar üçün bütün xoşbəxtlik yollarını əhatəsinə alan/sahə bir şəriət ortaya qoydu. O, bütün insanları bir gün bir yerə toplayıb onlara əməllərinin qarşılığını verəcək. İşdə İslamın cəmiyyətini üzərinə qurduğu və qorunmasına böyük diqqət göstərdiyi yeganə söz budur. Bilinən bir şeydir ki, bu sözün sabit olub olmadığına bağlı mübahisə et/müzakirə etmək və ya onun haqqında başqa bir görüş ortaya atmaq, bir çox dəfə açıqlandığı üzrə cəmiyyəti yalnız çöküntüyə aparar. İşdə təbiət kənarına bağlı bütün dəyişməz gerçəklərin vəziyyəti budur. Bunları inkar etmək, cəmiyyəti yalnız çöküşə və korlanmağa məhkum edər.

Qısacası, insan cəmiyyəti inkişaf müddətində gündən günə təbii imkanlardan faydalanma yolunda dəyişməyə və təkamülə möhtacdır. Bu ancaq davamlı texnoloji araşdırmalarla və davamlı elmə uyğun işlərlə reallaşa bilər. İslam bu istiqamətdəki heç bir səyi maneə törətməz.

Monarxiya, demokratiya və kommunizm kimi cəmiyyətlərin rəhbərlik formalarının və ictimai ənənələrin dəyişməsinə gəlincə; bu, cəmiyyətin əskiklikdən yetkinluğa doğru irəliləməsindən deyil; yalnız bu sistemlərin insanın ictimai kamalını reallaşdırmada qeyri-kafi və əskik olmaları baxımından qaçınılmaz olmuşdur. Çünki bu sistemlər arasında var ola biləcək olan fərq, əskik ilə kamil arasındakı fərq deyil, səhv ilə doğru arasındakı fərqdir.

Belə düşünək: İctimai sistem insanın fitrətinin arzusu olan ictimai ədalət uyğun olaraq sabitlik tapmış; insanlar faydalı elmlə və saleh əməllə bəslənən bir təhsilin qoruyucu çətiri altına alınmış; bunun arxasından sevinc və coşğu içində elm və əməl nərdivanının pillələrində xoşbəxtliyə doğru yüksəlməyə başlamışlar; davamlı inkişaf edirlər; xoşbəxtliklərini gücləndirib sahəsini dayanmadan inkişaf etdirirlər; belə insanların ictimai sistemlərini dəyişdirməyə, olduğundan başqa bir formaya çevirməyə nə ehtiyacları ola bilər? İnsanın hər sahədə sırf dəyişmiş olmaq üçün dəyişməsi, bu dəyişmənin heç gərəksiz olmayan sahələrdə belə inadla reallaşdırılması, ağıl və bəsirət sahibi bir insanın verəcəyi bir hökm ola bilməz.

Əgər naxış/desən ki: İnanclar və ümumi əxlaq kimi dəyişməyə ehtiyacı olmadığını söylədiyin bütün təşkilatların dəyişməyə uğramaları qaçınılmazdır. Çünki bunların hamısı ictimai şərtlərin dəyişməsi, ətrafların fərqliliyi və zamanın keçməsi səbəbi ilə dəyişər. Yeni insanın, köhnə insanın düşüncələrindən fərqli düşüncələrə sahib olduğunu inkar etmək caiz deyil.

Bunun yanında insanın düşüncə tərzi, yaşadığı bölgələrin dəyişməsinə bağlı olaraq da dəyişər. Məsələn ekvator bölgələrində, qütblərdə və münasib iqlimlərin suveren olduğu yerlərdə yaşayan insanlar fərqli düşüncə tərzlərinə sahib olarlar. Yenə insanın həyat şərtlərinin fərqliliyi də düşüncə tərzində fərqliliyə gətirib çıxarar. Məsələn xidmətçi ilə əfəndinin, kəndli ilə şəhərlinin, varlıqlı ilə yoxsulun, kasıb ilə zənginin düşüncə tərzi bir deyil. Demək ki, zaman peyvəndmi və faktorların dəyişməsi nəticəs(n)i, hansı sahədə olsalar olsunlar bütün fikir və görüşlər dəyişmə və fərqlilik göstərərlər.

Mən deyərəm ki: Bu problem, insanla əlaqədar elmlərin və görüşlərin nisbi nəzəriyyəsinə söykən/dözər. Bu nəzəriyyənin qaçınılmaz nəticəsinə görə haqq, batil, xeyr, şər nisbi və nisbi anlayışlardır. Həyatın başlanğıcına və sonuna bağlı ümumi və nəzəri məlumatlar, bunların yanında toplumun insan üçün faydalı olduğuna, ədalətin yaxşı olduğuna (hadisələrə tətbiq olunması baxımından deyil də ümumi bir hökm olaraq) bağlı hökmlər kimi tətbiqə dönük ümumi görüşlər zamanların, şərtlərin və vəziyyətlərin dəyişməsi ilə dəyişən nisbi hökmlərdir. Daha əvvəl bu nəzəriyyəni ələ aldığımızda ümumiliyi baxımından dayaqsız və əsassız olduğunu açıqlamışdıq. Orada izah etdiklərimizin xülasəs(n)i bu idi: Bu nəzəriyyə ümumi nəzəri hökmlər ilə bir qisim praktikaya dönük ümumi fikirləri əhatə etməz.

Bu nəzəriyyənin ümumi etibarlı sayılmasının dayaqsız olduğunu isbat etmək üçün bu qədərini söyləmək kifayətdir. Əgər bu nəzəriyyə doğru olsa (yəni bu nəzəriyyə, mütləq və dəyişməz tümel bir mülahizə olsa) nisbi olmayan mütləq bir mülahizənin var olduğu sabit olar ki, o da bu nəzəriyyənin özüdür. Əgər bu nəzəriyyə ümumi və mütləq olmayıb cüzi bir mülahizə olsa, zəruri olaraq mütləq bir tümel mülahizənin varlığı sabit olmuş olar. Demək ki, hər iki vəziyyətdə də bu nəzəriyyənin ümumi etibarlılığı əsassızdır. Başqa bir ifadə ilə əgər "Hər görüşün və inancın günün birində dəyişməsi lazımdır" hökmü doğru isə, bu görüşün özünün günün birində dəyişməsi lazımdır. Yəni bəzi inancların heç bir zaman dəyişməz olması lazımdır. Bu nöqtənin yaxşı başa düşülməsi lazımdır.